تۇندىگىمىز نەگە جابىق تۇرادى؟
حالقىمىزدىڭ تەڭدەسسىز ساۋلەت ونەرى، وت جاعىپ، قازان كوتەرگەن تىرشىلىك كوزى – اقدەگەر كيىز ۇيلەرىمىز بەن ونىڭ كۇن شۇعىلاسى شاشىراعان قاسيەتتى شاڭىراعى بۇل كۇندەرى ۇلتتىق ءداستۇر، سالت-سانامىزدىڭ باستى نىشانى رەتىندە ءجيى بەينەلەنەتىنى ماقتانىش سەزىمىمىزدى تۋعىزارى انىق. ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە قانداي ءبىر مەرەكە كەزىندە الاڭدارعا ءتۇرلى ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىلگەن اقشاڭقان كيىز ۇيلەر ساپ تۇزەۋى ءسان-سالتاناتىمىزدى اسىرىپ تۇرادى. وسى كورىنىس رۋحىمىزعا كۇش-جىگەر سىيلاپ قانا قويماي، جاس ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسپەك. الايدا ءبىر اتتەگەنايى بار. ول – الگى كيىز ۇيلەردىڭ كوبىنىڭ تۇندىگىنىڭ ەش ۋاقىتتا اشىلمايتىندىعى.
بىلتىر ناۋرىز مەرەكەسىندە باس قالانىڭ الاڭ، ساياباقتارىنا جۇزدەگەن كيىز ءۇي تىگىلدى. اسىرەسە، ءبىر الاڭعا قاز-قاتار تىگىلگەن ون شاقتى كيىز ءۇي سان-سالتاناتىمەن كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇردى. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندە تۇندىگى اشىق تۇرعانى بىرەن-ساران عانا بولدى. كوڭىلگە تۇيتكىل تۇسكەن سوڭ تەلەارنالاردىڭ ءار وبلىس ورتالىقتارىندا وتكەن مەرەكەدەن جاساعان رەپورتاجدارىنا نازار سالدىق. باياعى سول كورىنىس، سيۋجەتتەگى كيىز ۇيلەردىڭ كوبىنىڭ تۇندىگى تارس جابىق، تۇندىك باۋلارى مىقتاپ بايلانعان. ءسالت-داستۇر بىلەتىن ادامنىڭ كوزىنە تىم وعاش، كوڭىلىنە كولەڭكە تۇسىرەدى.
مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز، ءسالت-داستۇر بويىنشا قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ تۇندىگى كۇندىز بالاسىندا جابىق تۇرماعان. قازاق داستۇرىندە وتاناسى ايەلدىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، تۇندىك اشۋ. ايەلدى «تۇندىك اشار» دەپ تە جاتادى. مەيلى، ول ءۇيدىڭ ادامدارى قانداي ءبىر شارۋامەن تۇندە جاي جاتىپ، تۇسكە دەيىن دەمالۋعا تۋرا كەلسە دە، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇندىگىن اشىپ قويۋ – قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن ءداستۇر. كۇن جايىلعانعا دەيىن ءبىر ءۇيدىڭ تۇندىگى جابىق تۇرسا، اۋىلداعى ءجون بىلەتىندەر «مىنا ءۇيدىڭ ادامدارى ءولىپ جاتىر ما؟» دەپ تۇندىكتى سىرتتان اشىپ كەتەدى.
قازاقتا «پالەنشەنىڭ ءۇيىنىڭ تۇندىگى جابىلىپ قالىپتى» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەسى بار. بۇل – سول وتباسىنىڭ باس كوتەرەر مۇشەلەرى (ءۇي يەسى، ايەلى، جاسى كامىلەتكە تولعان بالاسى دەگەندەي) تۇگەلدەي قايتىس بولىپ، شيەتتەي جەتىم بالالار عانا قالعاندا ايتىلاتىن ءسوز. ءويتسە، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇندىك اشۋ – سول ءۇيدىڭ ادامدارىنىڭ ءتىرى ەكەنىن، دەندەرى ساۋ، تۇرمىستارى ءتۇزۋ ەكەنىن بىلدىرەتىن سالت. ال مەرەكەگە تىگىلگەن ءۇي سول ۇيدە داستارقان جايىلىپ، سالتاناتتى شارالار وتكىزۋگە ارنالاتىندىقتان تىرشىلىك نىشانى، ءتىپتى شاتتىق كوڭىل كۇي شاڭىراعىنان كورىنىپ تۇرۋى كەرەك قوي.
وسىعان ۇقساس حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرىنە جاراسپايتىن، جاناسپايتىن كورىنىستەر بىلمەستىكتەن بولىپ، كوپ جاعدايدا ورىن الىپ جاتادى. ايتالىق، قازاق اتتى شىلبىرسىز مىنگەنىن مەن ءوز باسىم كورگەن ەمەسپىن. قازاقتا «ەكى تىزگىن (تىزگىننىڭ ەكى جاعىن ايتىپ وتىر) ءبىر شىلبىردى تەڭ ۇستاۋ» دەگەن تىركەس بار. تىزگىن مىنگەن اتتىڭ باسىن قالاعان جاعىنا بۇرۋ، تەجەۋ ءۇشىن شىلبىر اتتان تۇسكەن سوڭ ونى بايلاۋ ءۇشىن نەمەسە جەتەكتەپ ءجۇرۋ ءۇشىن قاجەت. باسقاشا ايتقاندا، قازاق اتتى تىزگىنىنەن جەتەكتەمەيدى، تىزگىنىنەن بايلامايدى. ءتىپتى قىسقا تۇيىق قايىس (تىزگىن) دۇرىس بايلانبايدى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، قازاق كينولارىندا (كوركەم، ءتىپتى دەرەكتى) اتتى تىزگىنىنەن جەتەلەپ بارا جاتقان كورىنىس كوپ. سولاردى كورىپ وتىرعاندا «اتتەگەن-اي، بۇل ءسالت-داستۇر بىلمەگەندىكتىڭ كەسىرى عوي» دەگەن وي ەرىكسىز ورالادى.
جالپى، جىلقىعا بايلانىستى بۇگىنگى تىلىمىزدەگى وعاش سوزدەر اۋىزەكى سويلەۋىمىزدە دە، ءتىپتى حالىقتىڭ باستى اقپارات قۇرالى – تەلەارنالاردا دا ءجيى قايتالاناتىنى كوڭىلگە تىكەنەكتەي قادالادى. ماسەلەن، تەلەارنا تىلشىلەرى مەن جۇرگىزۋشىلەر اتقا مىنبەيدى، «وتىرادى»، جىعىلمايدى، تاۋدان تاس قۇلاعانداي تۋرا «قۇلايدى». (بارا-بارا «اقبوز اتتان جىعىلدىم ەسىم اۋىپ» دەگەن حالىق ءانىنىڭ ءسوزىن دە وزگەرتىپ الاتىن شىعارمىز). انا ءتىلىمىزدىڭ ايناسى تۇسىندىرمە سوزدىك قۇراستىرۋشى ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارىمىزدىڭ وزدەرىنىڭ ءتورت تۇلىك مالعا، سونىڭ ىشىندە ەر قاناتى، قازاق ءۇشىن كيەلى جىلقى تۇلىگىنە قاتىستى سوزدەرگە كەلگەندە تىلدەرىنىڭ مۇكىستىگى قايران قالدىرادى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرسەك، قازاقتىڭ ءتىلى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باي ءتىل ەكەنىن دالەلدەگەن 120 مىڭنان استام ءسوز قامتىعان «قازاق سوزدىگى» (الماتى، 2013 جىل) جىلقىنىڭ اياعىنا سالاتىن بەكىتۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ورەگە: «جىلقىنىڭ اتتانار جاق الدىڭعى، ارتقى اياقتارىن شالىپ بايلايتىن ءجىپ» دەگەن انىقتاما، تۇسىنىك بەرگەن. قازاق ەشقاشان اتتانار جاعى دەمەيدى، مىنەر جاعى دەيدى. ورە – ءجىپ ەمەس، قۇرال. بايلامايدى، تيەكتەيدى. دۇرىسى – اتتى بەكىتۋ ءۇشىن مىنەر جاق الدىڭعى جانە ارتقى اياعىن قوسىپ بايلايتىن قۇرال.
مىنە، اۋەلى ءتىلىمىزدى، سونان سوڭ سالت-داستۇرلىك ءبىلىمىمىزدى تۇزەمەسەك، بۇگىنگى جاستاردىڭ ۇلتتىق ءداستۇر-سالتقا قاتىستى ءبىلىمى جارتىكەش قالپىندا قالا بەرمەك.
بوداۋحان توقان ۇلى
6alash ۇسىنادى
