شەكارالىق وڭىرلەرگە نەگە كوڭىل بولىنبەيدى؟
شەكارالىق وڭىرلەردە حالىق سانى جىل وتكەن سايىن ازايىپ بارا جاتقانى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. ءتىپتى بۇل جونىندە دەپۋتاتتار دا دابىل قاعىپ جاتىر. ماسەلەن، جاقىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى، «اق جول» فراكسياسىنىڭ مۇشەسى بەرىك دۇيسەمبينوۆ اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى مەن سيفرلىق دامۋ، يننوۆاسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترىنە «30 جىلدان بەرى اقپاراتتىق، بايلانىس جۇيەمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الماعانىمىز با؟» دەگەن تاقىرىپتا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ جۇڭگو شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان اۋماقتارىندا ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندىق تەلەديدار، راديو، ينتەرنەت ۇستامايتىن جەرلەر بارىن؛ وتاندىق سيگنالدان ءۇمىت بولماعان سوڭ، شەكارا ماڭىنداعى جەرگىلىكتى حالىق جۇڭگو راديوسىن تىڭداۋعا ءماجبۇر ەكەنىن ايتىپ قىنجىلسا، سەنات دەپۋتاتى ولگا بۋلاۆكينا ۇكىمەتتى شەكارالىق اۋدانداردا جۇمىسپەن قامتۋ مەن بيزنەستىڭ جول كارتاسى دۇرىس جۇزەگە اسىرىلماي جاتقانىنا نازار اۋدارۋعا شاقىرىپ، «شەكارالاس اۋدانداردا قاجەتتى ماتەريالدىق جانە الەۋمەتتىك ورتانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن نە ىستەلىپ جاتىر؟» دەپ ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. بۇل، بىلاي قاراعاندا، شەكارا ماڭىنداعى حابار-بايلانىستىڭ جانە سول ماڭدا قونىستانعان تۇرعىنداردىڭ ماسەلەسى سياقتانعانمەن، شىن مانىندە، ەل ىرگەسىنىڭ تىنىشتىعىنا، شەكارانىڭ بەكەم، ىرگەنىڭ ءقاۋىپسىز بولۋىنا ساياتىن وتە وزەكتى تاقىرىپ.
اۋىلدان حالىق نەگە كەتەدى؟
تامىلجىعان تابيعاتى مەن بەرەلدەي دۇنيەگە ايگىلى تاريحي ەسكەرتكىشى بار شىعىس قازاقستان وبلىسى – ەلىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن شەكارالىق ايماعى (2100 شاقىرىمدى قۇرايدى). ءبىر جاعى قىتايمەن، ەندى ءبىر شەتى موڭعوليا، رەسەي ەلدەرىمەن شەكارالاساتىن بۇل ءوڭىر – اۋەلدەن ءتۋريزمدى دامىتۋعا سۇرانىپ تۇرعان جەر. بۇل كۇندە بال وندىرۋدەن ەلىمىزدە كوش باستاپ تۇرعان وبلىستىڭ كەزىندە بۇعى-مارال وسىرۋمەن دە اتى شىققانى كوپكە ءمالىم. بيىلعى ەڭبەك دەمالىسىمدا اتالعان وبلىستىڭ وسى ءبىر كەرەمەتتەرىن ءوز كوزىممەن كورۋ ءۇشىن ورالحان بوكەي «ارشاتى اۋىلىمەن قازاقتىڭ جەرى تۇيىقتالادى. ودان ءارى بوتەن ەل، بوتەن جۇرت» دەپ جازاتىن ارشاتىعا دەيىن بارىپ قايتتىم. الايدا تابيعاتىن كورىپ تامسانىپ، جۇپار اۋاسىن جۇتىپ راحاتتانعانمەن، ونداعى ەلدىڭ جاعدايىن، تۇرالاعان ءتۋريزمىن كورىپ قىنجىلدىم. اسىرەسە، مالدان باسقا بۇرا تارتار كاسىبى قالماعان اۋىلدان تۇرعىندار جىل سايىن كوشىپ، شەكارا جاقتىڭ جالاڭاشتانىپ بارا جاتقانىن ەستىگەندە، كوڭىل شىركىن كوشكەن ەلدىڭ سارى جۇرتىنداي قۇلازىپ سالا بەردى. ويتكەنى شەكارالىق وڭىرلەرگە كوڭىل ءبولىپ، مەملەكەت تاراپىنان حالىققا قولداۋ جاسالماعاننان سوڭ، جۇرتتىڭ اۋدان، وبلىس ورتالىقتارىنا كوشۋى سوڭعى جىلدارى جيىلەي تۇسكەن. اسىرەسە، 1997 جىلى شەكارالىق اۋدانداردى ىرىلەندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلگەننەن كەيىن اۋدان تۇرعىندارى الماتى، سەمەي، وسكەمەن قالالارىنا، باسقا وبلىستارعا تىرلىك ءۇشىن ۇدەرە كوشۋدى باستاعان، سول كوش ءالى توقتاماپتى. ماسەلەن، 1997-2011 جىلدار ارالىعىندا اتالعان وبلىستىڭ شەكارالىق اۋداندارىنا قاراستى 45 ەلدى مەكەن كارتادان جويىلسا، 2018 جىلعا دەيىن زايسان، قاتونقاراعاي، كۇرشىم، ءۇرجار اۋداندارىنان كوشىپ كەتكەن تۇرعىندار سانى 100 مىڭعا جۋىقتاعان. 1997 جىلى ءجۇز مىڭ حالقى بار قاتونقاراعايدىڭ حالقى 55 پايىزعا كەمىگەن. تۇرعىنداردىڭ ورتا جاسى بۇرىن 30-50 جاس بولسا، ءقازىر 55-63 جاس. تۋۋ كورسەتكىشتەرى دە ءماز ەمەس. ناقتاپ ايتقاندا، تۋۋ دەڭگەيى وبلىستىق ورتا كورسەتكىشتەن 2 ەسە تومەن. ارينە، كوشكەن ەلدىڭ ورنى شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستارمەن تولىقتى دەگەن كۇننىڭ وزىندە اتالعان اۋدانداردا مەكتەپتەرى جابىلىپ، ءتۇتىنى وشكەلى تۇرعان اۋىلدار ءالى دە بار. سونىڭ ءبىرى – ارشاتى.
ءبۇيىرى بەرەلگە ءتيىپ تۇرعان ارشاتىدا اسفالت جول دا جوق. سوڭعى جىلدارى سالىنعان جول بەرەلگە جەتكەندە بۇرىلىپ كەتەدى دە، ءارى قاراي شاعىل توسەلگەن تاسجول باستالادى. بىلايشا ايتقاندا، دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋگە تالپىنعان قازاقستان مەن ارشاتىنى تۇتاستىرىپ تۇرعان جالعىز جەلى – ەلەكتر سىمى عانا. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن بۇل اۋىلدا 120-عا جۋىق ءتۇتىن بولسا، ءقازىر 74 وتباسى عانا بار. مەكتەپتە بالا دا ازايعان. اعىلشىن ءتىلى سياقتى ساباقتاردى بەرەتىن جاس مۇعالىمدەر جوق. «يت ارقاسى قيانداعى ينتەرنەت جوق، تەلەفوننىڭ سيگنالى دا ۇستامايتىن اۋىلعا جاستار قايدان كەلسىن؟!» دەيدى تۇرعىندار. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ەلدىڭ ارعى شەتىندەگى ارشاتى ەمەس، قاتونقاراعاي القابىنا كىرگەن جەردەن ۇيالى تەلەفوننىڭ دا جاعى قارىسادى. «ارشاتىعا جول سالىنسا، ينتەرنەت جەتكىزىلسە، ۇيالى تەلەفون بايلانىسىن كۇشەيتەتىن قۇرىلعىلار ورناتىلسا… دەپ ايتا-ايتا قاجىدىق. بۇل «ءۇش جوق» اۋىلدىڭ تۋريزمىنە دە تۇساۋ بوپ تۇر» دەپ اۋىل اكىمى دە شاراسىزدىق تانىتتى.
شىنىمەن دە، اسەم التايدىڭ سۇلۋ تابيعاتى ءتۋريزمدى دامىتىپ، ونداعى حالىقتىڭ تۇرمىسىن تۇلەتۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك بولعانمەن، سول تۋريزممەن تىرلىگىن وڭاپ وتىرعان ەشكىم كورىنبەيدى. ماقتانعانى جازدىڭ بىرەر ايىندا ساياحاتشىلاردى ۇيلەرىنە قوندىرىپ جامباساقى العانى بولماسا، باسقا ماندىعان تىرلىك جوق. ۇكىمەت ءتۋريزمدى دامىتۋعا قاجەتتى ينفراقۇرىلىمداردى دامىتىپ، تۋريستەردى تارتاتىن جايلى جاعداي جاساماعان سوڭ، جىل بويى اعىلىپ كەلىپ جاتقان ساياحاتشىلار سانى دا ماردىمسىز كورىنەدى. جول الىس. ۇشاق نەمەسە پويىزبەن بارعان ساياحاتشىنى وسكەمەننەن ءارى كولىك ماسەلەسى تاعى قينايدى. ءبىراق قالاي ايتساق تا، شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قاراستى شەكارالىق اۋدانداردى دامىتۋدىڭ بىردەن-بىر جولى – ءتۋريزمدى وركەندەتۋ. كىرىسى مۇنايدان كەم ەمەس تۋريزم سالاسىن وركەندەتۋدە شىعىس قازاقستان وبلىسىن شەتەلدىكتەر تامساناتىن دەمالىس ايماعىنا اينالدىرۋعا ەش كەدەرگى جوق. الايدا وعان مەملەكەت باسا نازار اۋدارماسا، وبلىستىڭ ءوز كۇشىمەن ماسەلە شەشىلمەيتىن سەكىلدى.
شەكارالىق وڭىرلەردى دامىتاتىن باعدارلاما كەرەك
زاماننىڭ قيىنداپ تۇرعان تۇستارىندا شەكارالىق ايماقتارداعى اۋدانداردى بىر-بىرىنە قوسىپ، بىرىكتىرۋ سول كەزدە دۇرىس شەشىم سياقتانعانمەن، ءقازىر ونىڭ ارتى ۇلكەن اعاتتىققا اپارىپ سوققانىن، مىنە، ۋاقىت كورسەتتى. اۋدانداردى ىرىلەپ، قارجىنى ۇنەمدەپ قارىق قىلدىق دەگەنىمىزبەن، شەكارامىز جالاڭاشتانىپ، ەلدى مەكەندەر يەن قالدى. ال ونىڭ ارعى جاعىندا ەنتەلەگەن جۇڭگو مەن وڭمەڭدەگەن رەسەي وتىر… شەكارانىڭ مىقتى بولۋى ەل شەتىندەگى ساربازداردىڭ سانىنا عانا ەمەس، شەپ بۇزباي وتىراتىن حالىقتىڭ شوعىرىنا دا بايلانىستى. وسى ماسەلەنى ەرتە اڭعارعان الماتى وبلىسى كەيبىر اۋدانداردى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ءونىمىن كورە باستاعانمەن، شىعىس قازاقستان وبلىسى اسىعار ەمەس. دەمەك، شەكاراعا تاياۋ ورنالاسقان اۋىلدار مەن ەلدى مەكەندەرگە حالىقتىڭ كوپتەپ قونىستانۋىنا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى الەمدە گەوساياسي جاعدايلار كۇردەلەنىپ بارادى. بۇل رەتتە ەلىمىزدەگى شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار، اقمولا، باتىس قازاقستان وبلىستارىنداعى شەكارالىق اۋىلداردىڭ جاعدايى ءجىتى كوڭىل ءبولۋدى تالاپ ەتەدى. بىلايشا ايتقاندا، شەكارالىق وڭىرلەرگە حالىقتى شوعىرلاندىرۋ ماسەلەسىن باستى نازارعا الا وتىرىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الاتىن كەز كەلدى. ويتكەنى بۇل اتى بار، زاتى جوق ىشكى كوشى-قون ساياساتىمەن شەشىلەتىن نارسە ەمەس.
بىرىنشىدەن، شەكاراداعى ەلدىڭ ەتەگى ءتۇرىلىپ، ىرگەسى سوگىلمەسىن دەسەك، بۇرىنعى اۋدانداردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. ەلىمىزدىڭ قازىرگى تاڭداعى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايى بۇعان تولىقتاي مۇمكىندىك بەرەدى. اسىرەسە، قاتونقاراعاي اۋدانىن قالپىنا كەلتىرىپ، اۋدان ىرگەسىنەن اۋەجاي سالىپ، ءتۋريزمدى وركەندەتۋگە دەن قويسا، تۋريست تە، تۇرعىندار دا مولايار ەدى.
ەكىنشىدەن، شەكارالىق اۋدانداردى گۇلدەندىرىپ، كوركەيتەتىن ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانۋى كەرەك. مىسالى، كورشىلەس رەسەي فەدەراسياسىنىڭ قوساعاش اۋدانىندا گەكتارلاپ جەر تەلىمدەرىن تەگىن بەرۋ سىندى مەملەكەتتىك ارنايى قابىلدانعان باعدارلامانىڭ ارقاسىندا اقىرعى 25 جىلدىڭ ىشىندە اۋدان حالقىنىڭ سانى 1،5 ەسەگە ءوستى. ال جۇڭگو شەكارانى گۇلدەندىرىپ، شەكاراداعى حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ، تۇرعىنداردىڭ بارىنە تەگىن ءۇي سالىپ بەرىپ، ءبىر وتباسىنان ءبىر ادامعا 2000 يۋان (شامامەن 100 مىڭ تەڭگە) ايلىق بەرىپ، شەكارا كۇزەتتىرىپ وتىرعانىنا 10 جىلعا جۋىقتادى. شەكارادا وتىرعان تۇرعىنداردىڭ ءيتىنىڭ وزىنە اي سايىن 25 مىڭ تەڭگە تولەنەدى. بىلايشا ايتقاندا، جۇڭگو شەكاراداعى ەلدى مەكەندەرگە قالالار سالىپ تاستادى دەپ ايتۋعا بولادى. وسىدان بارىپ جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ شەكارالىق اۋداندارىنىڭ اراسىندا دەموگرافيالىق ديسبالانس جىلدان-جىلعا ۇلعايىپ بارادى. بۇل ءقازىر بىلىنبەگەنمەن، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قولايسىز گەوساياساتتىق جاعداي تۋعىزۋى ابدەن مۇمكىن.
ۇشىنشىدەن، شەكارالىق اۋىلدارعا باعىتتاپ، جۇمىس ورىندارىن اشۋ دا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. «شەكارالىق وڭىرلەردەگى ەلدى مەكەندەردەن كاسىپ اشامىن، جۇرتتى جۇمىسپەن قامتيمىن» دەگەن كاسىپكەرلەرگە سالىق جاعىنان جەڭىلدىك جاساۋمەن قاتار، جاس ماماندار شەكارالىق وڭىرلەرگە بارسا، باسپانا بەرۋ، جوعارى جالاقى تاعايىنداۋ سياقتى ىنتالاندىراتىن ادىستەردى دە قولدانۋ كەرەك. شەتەلدەن كەلگەن قانداستار سول اۋداندارعا قونىستانسا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانىلاتىن جەر بەرۋمەن قاتار، كوشى-قون كۆوتاسىن ەسەلەپ بەرۋدى دە نازاردان قاعىس قالدىرماعان وڭ.
تورتىنشىدەن، اۋىل ونىمدەرىن نارىققا شىعارۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا ءبىر ءوڭىردى دامىتۋدا، ينفراقۇرىلىمنان تىس، جاڭا كاسىپورىندار اشۋدىڭ، نارىققا شىعۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ارتا ءتۇستى. ماسەلەن، قاتونقاراعاي اۋماعىندا شارۋا قوجالىقتارى كوپ بولعانمەن، ولار ءوز بەتىمەن نارىققا شىعا الماعاندىقتان، كوبىندە دەلدالدارعا جەم بولادى ەكەن. دەمەك، شەكارالىق اۋىلدارداعى ونىمدەردى قالاعا جەتكىزۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلۋى قاجەت. سونىمەن قاتار، شارۋالارعا شەكارالىق ايماقتا وتىرعانى ەسكەرىلىپ، نارىقتان الىس ايماق رەتىندە جەڭىلدىكپەن سۋبسيديالار بەرىلسە ۇتارىمىز كوپ.
جاقىندا قوعام قايراتكەرى ءتۇسىپحان تۇسىپبەكوۆ تە شەكارالىق اۋدانداردان ەلدىڭ كوشۋى توقتاماي تۇرعان ماسەلەسىن كوتەرىپتى. «كوشى-قوندى توقتاتۋدىڭ، كوشىپ كەتكەندەردى قايتادان شەكارا اۋداندارىنا بۇرۋدىڭ ەڭ باستى جولى – شەكارا بويىندا ورنالاسقان اۋدانداردى قايتا قۇرۋ» ەكەنىن ايتقان قوعام قايراتكەرى ءسوزىنىڭ سوڭىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆقا قاراتىپ، «ايماق تۇرعىندارى حالىقتى تىڭدايتىن، حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەتتىڭ باسشىسى رەتىندە سىزدەن عانا ءۇمىت كۇتەدى» دەپ تۇيىندەپتى. ءبىز كەزدەسكەن قاتونقاراعاي حالقى دا ەندىگى ءۇمىت ەل پرەزيدەنتىندە دەپ وتىر. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، مەملەكەت باسشىسى ءوزى باسا نازار اۋدارىپ، شۇعىل پارمەن بەرمەسە، بۇل ماسەلە جازا-جازا جاۋىر بولعان تاقىرىپ رەتىندە تاعى دا جابىلىپ قالا بەرمەك…
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
«استانا اقشامىنان» الىندى
6alash ۇسىنادى
