جازۋشى، دراماتۋرگ راحىمجان وتاربايەۆتىڭ (1956-2018 ج.ج.) وي-تولعامدارى
***
ادەبيەتتە ءبىز ۋىزىنا جارىعان تۇلعالاردىڭ سارقىتىن ىشتىك. ەندىگىلەر نەنى جالاپ-جۇقتار ەكەن؟!
***
اباي اتام “قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان” دەپ قىرىق جاستان وتە بەرە جازىپتى. ناعىز قايراتى تاسقان كەز عوي. نەگە ولاي ايتتى دەپ كوپ ويلاندىم. اقىرى وزىنەن جاسى ۇلكەن ءدىلدا شەشەمىزدى العان سوڭ كوڭىلى قارتايىپ قالعان شىعار دەپ شەشتىم.
***
توي-توپىردا جاستارعا جۇرت سياقتى “باقىتتى بولىڭدار” دەپ تىلەك ايتامىن. باقىتتىڭ نە ەكەنىن شىنداپ كەلگەندە ءوزىم دە بىلمەيمىن. بالكىم، ءبىزدىڭ جاقتا جوق زات شىعار؟!
***
ءبىر قوماعاي ەتكە قاقالىپ ءولىپ-تىرىلىپ جاتىپ ايتسا كەرەك: “بۇل قاقالۋ قاقالۋ ما، قاقالۋ دەپ جاڭقالاداعى قاقالۋىمدى ايت!” دەپ. سول ايتقانداي، ءبىزدىڭ وتىرىك دەگەن نە، ءتايىرى، ساماۋىرىننىڭ كەرنەيىن، قازاننىڭ قاقپاعىن جىمقىرعان ءاۋىل-ۇيدىڭ ۇرىسى سياقتى ۇساق-تۇيەك بىردەڭە. وتىرىك دەپ جوعارى جاقتاعى وتىرىكتى ايت، شىركىن!
***
قازاقتىڭ تالعامسىزدىعىنان، شاشپالىعىنان شارشادىم. دەنى دۇرىس ءسوز ايتاتىن ادام جوق! ارينە، توبەلەرىنە كوتەرىپ، داڭقىمدى اسىرعان بۇل قازاققا وكپەم جوق! ءبىراق، داڭعويلىعىن، دۇمبىلەزدىگىن كورگەندە، قۇلاعىمدى باسىپ، قاشىپ كەتسەم دەيمىن.
***
ءوز ورتاسىندا سونشاما جەككورىنىشتى ادام. ءبىراق جىلان قۇساپ جورعالاپ جۇگىرىپ كىرمەيتىن ەسىگى، المايتىن ماراپاتى جوق. ىزالانىپ وتىرىپ-اق رازى بولاسىڭ.
***
ءبىزدىڭ قازاق بايلىقتىڭ بالالىق اۋرۋىنان ايىعا الماي ءجۇر. ءبىر كىشكەنە پەندەۋي تىرلىكتەن جوعارى كوتەرىلۋگە بولماي ما؟ كىشكەنە رۋحاني تۇرعىدان ويلانۋعا نە كەدەرگى؟
***
جەردىڭ كوبى ساتىلىپ كەتتى. مولاسىز قالارمىن دەپ قورىقتىم. ءسويتىپ، اتىراۋدان جەر الدىم. قالا سىرتى. وزىممەن-وزىم وڭاشا. راقات. جۇرتىم نە تىندىرىپ، نە ءبۇلدىرىپ جاتىر، ءبارىن ءبىلىپ جاتامىن.
***
مەن قازاقتىڭ ءسوزىن قويداي ورگىزەتىن اداممىن. تاڭقالماڭىز، انا ءتىلىمىزدىڭ شۇرايلى تىركەستەرىن توپتاستىرىپ ءبىر قوراعا قاماي الامىن.
***
اقىل – ازاپ. يەسىنە كۇن بەرمەيدى. قازىرگى زاماندا اقىلسىزدىق، توپاستىق اللانىڭ بەرگەن ۇلكەن سىيى سياقتى…
***
انانىڭ اتاسى، مىنانىڭ باباسى ايتقان نەمەسە بي، شەشەن، جىراۋلاردىڭ جىرى جيناقتالعان قالىڭ كىتاپتى ءقازىر كىم وقيدى؟ كەشىرىڭىز، الەم ءبىزدىڭ ءسوز بەن ءماتىن عانا تەرىلگەن شيماي-شاتپاعىمىزعا پىسقىرمايدى.
***
باياعىدا ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر اپەندى شال بار ەدى. ءوزى تۇشكىرىپ، وز-وزىنە “سابيدەي مۇڭسىز بول!” دەپ قوشەمەت ايتىپ وتىراتىن. كەلەمەجدەپ كۇلەتىن ەك. بەكەر ەكەن…
***
ءبىر جازۋشى جاڭا جازعان رومانىن وقۋعا بەرگەن. ءالى جارىق كورمەگەن. قولجازبا كۇيىندە. وقىدىم. تۇك تاپپادىم. سيۋجەت ءالسىز، كەيىپكەرلەر دارالانباعان، ءسوزى ءدامسىز، سويلەمى كىبىرتىك… ەڭ باستىسى، ايتار وي جوق. “تالقىلاۋ بولعالى جاتىر. قاتىس، كوكە. دۇشپانىم از ەمەس. تابا قىلما. سەنىڭ ءسوزىڭ ءدارى بوپ تۇر. ءبىر ەركىن كوسىلشى” دەپ الگى اۆتور جان-جاعىمنان كوپشىك لاقتىرسىن. قالاي ەرىپ كەتكەنىمدى بىلمەيمىن. ءبىر ەس جيسام، “مۇنداي رومان كۇندە تۋىپ جاتقان جوق” دەپ سايراپ وتىرمىن.
***
مەن سىزگە ءبىر قىزىق ايتايىن، «اباي جولى» رومانى ەندىگى ۋاقىتتا ءجۇز جەردەن جارنامالاپ، مىڭ جەردەن تىقپالاساڭ دا ءبارىبىر وقىلمايدى. باي-شونجاردىڭ بالاسىنىڭ ءار جەرگە بارىپ كەڭەس قىلىپ، جيىن-توي وتكىزگەنى كىمگە كەرەك؟
***
ارقاسىنا التىن ارتقان كەز كەلگەن ەسەك پاتشا سارايىنا ەركىن كىرەدى. بۇل – ءاپسانا. ءوز باسىم پاتشا سارايىن دا، كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ەسەكتەردى دە كوپ كوردىم.
***
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن “بابالار ءسوزى” اتتى 100 تومدىق ەڭبەك شىعارىلدى دەپ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بوركىن اسپانعا اتتى. “ياپىر-اي” دەپ قايران قالدىم. بابالارىمىز قازاقتى ۇشپاققا شىعاراتىن ءجۇز تومدىق ءسوز ايتىپ كەتسە، ءبىز نەگە وسىنشاما سورلاپ ءجۇرمىز؟! ءجۇز تومدىق ادەبيeءتىمىز بولعاندا الەم ءبىزدىڭ تابانىمىزدىڭ استىندا جانشىلىپ قالار ەدى. سۇرىپتاپ، ىرىكتەپ كەلگەندە بابالاردىڭ قۇندى پىكىرى ءۇش تومدىق قانا بولادى.
***
مەنى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ مەكتەبىنەن شىققان جازۋشى دەپ جاتادى، ءبىراق مەن ءوزىمدى بەيىمبەت ءمايليننىڭ شاكىرتىمىن دەپ ەسەپتەيمىن.
***
بىرەۋ ءيتىن وتىرىك ايتاقتاپ، ابدەن ىعىر ەتسە كەرەك. قويىنا قاسقىر شاۋىپ، ايتاقتاسا اتتاپ باسپايدى دەيدى. سوندا الگى “وللا-بيللا ايتاق” دەپ ايقايلايتىن كورىنەدى. ايتاق كوبەيگەن زامان عوي. قايسىسىنا شابا بەرەرسىڭ.
***
عۇن بابالار قىتايلارعا: “مىقتى بولساڭدار قالا، قورعان سالماڭدار. ول – قورقاقتىڭ ءىسى. اشىق مايدان دالاسىندا كەزدەسەيىك” دەپتى دەسەدى. قارا جەردى توسەنىش، كوك اسپاندى جامىلعى كورىپ جاۋىنا جالاڭاش شاپقان سول كوكەلەرىمىز اقىرى تارىداي شاشىلىپ كەتكەن جوق پا؟
***
جارىقتىق اكەمنىڭ ءبىر ءسوزى ءالى كۇنگە قابىرعاما ايازداي باتادى. “قانشاما كىتاپ جازدىڭ، بالام. سوندا دا اكەڭە دۇرىستاپ ءبىر حات جازباي قويدىڭ-اۋ” دەگەن.
***
ءبىر سەمىز باي كۇمىس شاقشاسىن جوعالتىپ الىپ، ەكى كۇن بويى ىزدەپتى. اينالاسىن ازان-قازان عىپ. باقسا، قارنىنىڭ قاتپارىنا قىستىرىلىپ قالعان ەكەن. ءبىز دە سول كۇمىس شاقشا سياقتىمىز عوي… قاشان تاۋىپ الارىن؟!
***
تاعى دا قايتالايىن، ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلىندا مەملەكەتىمىزدى قالىپتاستىردىق. اسىرە پاتريوتتار جەتىپ ارتىلادى. ءبىراق مەملەكەتشىل تۇلعالاردى قالىپتاستىرا العان جوقپىز.
***
ادەمى شاپانعا جاماۋ جاپسىرعاندار كوكي بەرەدى.
***
ياسساۋي ءىلىمى، اباي ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرى يدەولوگيا بولىپ جارىتپايدى. ولاردىڭ تاربيەلىك ءمانىن باسقاشا پايدالانۋىمىز كەرەك. ال يدەولوگيانىڭ كومەكشى قۇرالى بولعان ادەبيەت شىن ادەبيەت ەمەس. ول ءوز بەتىنشە دامۋى كەرەك.
***
تاڭەرتەڭ ايناعا قارايمىن. بەتىندە يت تىرلىكتىڭ ءىزى قالعان ءبىر شال تۇرادى. باسىمدى الىپ قاشامىن. بارلىق جاس داۋرەن اينانىڭ ارعى جاعىندا قالعان سياقتى.
***
“مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما” دەپ وقۋشى كەزىمدە اباي ولەڭىن ساۋدىراتىپ وقىپ جاتقانمىن. اتام پەش تۇبىندە قامشى ءورىپ وتىرعان. قۇلاعى تۇرىك ەكەن. قايتا وقىتتى. ساقالىن ساۋىپ ويلانىپ قالدى. “بالكىم، مىڭ ەمەس، مۇڭ بولار؟ مىڭمەن الىسقاننان گورى مۇڭمەن الىسقان كۇشتىرەك”” دەپ قالسىن. انىعىن كىم ءبىلسىن. دەسە دە اتام ءۋاجى ەسىمنەن كەتپەيدى.
***
ۇيدە جىلقىنىڭ ءمۇسىنى مەن سۋرەتى كوپ. سولارعا ايالاپ قارايمىن دا وتىرامىن. ەرتەڭدى-كەش ات ارقاسىنان تۇسپەي تاقىمى اق سور بوپ، قولتىعى تەر ساسىپ كەتكەن قارا شالداردىڭ ۇرپاعى ەك. قالادا تاۋىقتىڭ بۇتىن جەپ، المانىڭ شىرىنىن ىشكەن بىزدەردە نە ىرىلىك قالدى دەيسىڭ؟
***
قارالى جەرگە كەپ، كوڭىل دەمەگەن ازاماتتاردىڭ دەنى “قايىرلى بولسىن” دەپ جاتادى. ءولىمنىڭ قايىرلى، شاپاعاتتى بولعانىن قايدان كوردىك؟ باياعىنىڭ شالدارى “اقىرىنىڭ قايىرىن بەرسىن”» دەپ جاتاتىن. “اقىرىنىڭ”…
***
باقىتسىز ەلدىڭ باتىرلارى كوپ. ولار سونى ءالى كۇنگە قورعانىش كورەدى.
***
“قازاق ادەبيەتى” گازەتىنە جۇمىسقا تۇردىم. وداققا كۇندە تويعا باراتىنداي سىقيىپ بارامىز. ويتكەنى “التىن جۇلدىزىن” تاعىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆ كەلەدى. قولىنا كىشكەنتاي جونىپ العان تاياعى بار، قارعالىدان ترامۆايمەن عابيدەن مۇستافين جەتەدى. اقباس بۋراداي جەلكىلدەپ تاحاۋي احتانوۆ شىعادى. الدىنا كەلگەندى تەۋىپ، ارتىنا كەلگەندى تىستەپ، الەمگە اتى كەتكەن كلاسسيكتىڭ ءبىرى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ جۇرەدى. وڭكەي يمپەريالىق تىلدە سويلەيتىندەردىڭ قورشاۋىندا جۇرەتىن ولجاس اعامىز تۇرادى. قوڭىراۋ تاققان قۇبا نارداي ءابىش اعا كەلە جاتادى. پوەزيا پاديشاسى فاريزا اپامدى كورەم.
***
ءسوز دە سۋ سياقتى. كەيدە بۇرقىراپ بوي بەرمەي كەتەدى. كەيدە اقپاي قالادى.
***
“جاقسى دا ءبىر تومپەشىك، جامان دا ءبىر تومپەشىك. نەسىن ايتاسىڭ” دەپ بازاردا الما ساتىپ تۇرعان ءبىر ايەل سامپىلداپ جاتتى. ويلانىپ تۇرىپ قالدىم. كەيبىر اقىلدى اعالارىمنىڭ اۋزىنان وسى ءسوزدى ەستي الماي قويعانمىن.
***
مەن – رۋحاني اش اداممىن. تۇيە جاپىراقتىڭ كولەڭكەسىندەي قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلعان جاندار مەزى قىلدى.
***
قازاق پايداكۇنەم ەمەس. بارىنشا ءمارت، ساحي. ءبىراق قاقالىپ قالسا دا، قۇدايدان بىردەڭە دامەتەدى. قىزىق كورىنىس!
***
كوپ ادام مەنى تۇسىنبەدى. مەن دە تۇسىنىكتى بولۋعا تىرىسپادىم. كىنا وزىمنەن شىعار. ءبىراق بۇ قازاققا تىم تۇسىنىكتى بولساڭ دا قيىن. قوينىڭنان كىرەدى، قونىشىڭنان شىعادى. ءوزىمىز عوي دەپ قۇرتادى. ارقاڭنان تارسىلداتىپ قاققاندا كوزىڭ شىعىپ كەتە جازدايدى. ودان دا وزگە بوپ جۇرگەن تىنىش.
دەرەككوز: baribar.kz پورتالىنان
