ءۇي ەكەنى بەلگىسىز، ۇڭگىر ەكەنى بەلگىسىز، قوجالاق قابىرعالاردىڭ قورشاۋىندا قالىپتى. كەلىننىڭ جۇزىندە انالىق مەيىرىمنىڭ ءىزى دە جوق، تۋلاق ۇستىندە تىرباڭداپ جاتقان نارەستەگە جەمتىك كورگەن جىرتقىشتاي وقشىرايا ءتونىپ، ىڭىرانىپ وتىر ەكەن. ۇلى يتىنگەن سايىن شىقشىتى ويناپ، سۇر جانارىن ءبىر نۇكتەدەن اۋدارماعان كۇيى ەكىلەنە پىشاق قايراپ وتىردى. كەنەت نارەستە شار ەتە تۇسكەندە شوشىپ وياندى. جىپىلىقتاي قورباڭداپ ىشىكتىڭ ءوڭىرىن ايقارىپ، قوينىنا ساڭىلاۋ جۇگىرتكەن. جالاڭ قابات جايالىقتىڭ جىقپىلىنداعى قالاقتاي نەمەنىڭ تىرجيعان الپەتىن قارلىعا شىققان ىڭگاسىنان ايىردى. ەمشەك سۇراپ جاتىر. شال ابدىراي الاقتاپ، جان-جاعىن قارمانا بەرگەنى سول ەدى، قولى قاپتالىندا سۇيەۋلى تۇرعان دومبىراعا ءتيدى. جالما-جان شاناققاپتىڭ ءبۇرۋلى اۋزىن اعىتىپ جىبەرىپ، سىپىرىپ الدى. اتام زاماندا ءيى قانباعان سەركەش تەرىسىنەن قالىپقا كەپتەپ قاۋسىرعان بۇيىم. قوس ساۋساقتى قونىشقا سۇڭگىتىپ، ءمۇيىز ساپتى باكىسىن ساۋىرىنان سۇيرەپ شىققان. بەلىن جازىپ، ءجۇزىن جەڭىنە بىر-ەكى جانىپ، سوسىن شاناققاپتىڭ ەرنەۋىنەن تاسپالاي ءتىلىپ الدى دا، تۇكتى بەتىنە قاراي بۇكتەپ اۋزىنا سالىپ، شايناپ جىبەردى. اۋەلى كۇستىڭ كىرلى دامىنەن لوقسىپ قالىپ، تۇكىرىپ تاستادى. سودان سوڭ قايتا قارشىپ ەدى، كوننىڭ بويىن بۋعان ءيدىڭ قاعى ءتىل قۋىرىپ، قوس ۇرتىنا سىلەكەي جينالا باستادى. ونى دا لاقىتىپ جىبەرىپ، ءۇشىنشى مارتە ءتىس اراسىنا قىرىمەن تاستاپ، مىلجالاي تولعاعان. تاسپا ىلجىراي جۇمسارىپ سالا بەردى. شال ساعىزشا بىلقىعان تاسپانىڭ ۇشىن ءالى قۇرىپ، ءۇنى وشە باستاعان نارەستەنىڭ اۋزىنا توسقاندا، ەسسىز نەمە اۋەلى تىرجيا تۇرتىنەكتەپ، سودان سوڭ قۇنىعا سورىپ اكەتتى. شال اۋىر كۇرسىندى!
***
بەسىننىڭ كولەڭكەسى جەتىم داراقتىڭ توبەسىن اۋدەم جەرگە سورايتىپ اپارىپ تاستاعان ەكەن. الاتاۋدىڭ دا ەكپەتى زورايىپ، قوزى كوش جەردە عانا ءۇڭىلىپ تۇرعانداي كورىندى. تاسپانىڭ اششى نىلىنەن ءتاتتى ءومىردىڭ ءدامى قايدان شالىنسىن. تەك اۋزىنا تۇسكەن قويىرتپاقتىڭ اۋرەسىمەن ءوز ۇرتىنان سىلەكەي قاقتاعان تالايسىز پەرىشتە، تاناۋى ءجىپسىپ قالعىپ كەتىپتى. شال ءبىر قولىمەن ءوڭىرىن قىمتاي قىسىپ، ەكىنشى قولىمەن جەر تىرەي ورنىنان تۇرىپ ەدى، قۇددى اياعىنىڭ استى جيىرىلىپ بارا جاتقانداي تەڭسەلىپ كەتتى دە، تەرەككە سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى. كوزى قاراۋىتىپ، سامايى سولق-سولق ەتەدى. نە زاماتتا جانارىنداعى تۇمان سەيىلىپ، دۇنيە قالىپقا كەلگەندەي بولعاسىن، دومبىراسىن قيعاش اسىنىپ، الاتاۋدى بەتكە الدى...
...مەشىننىڭ جۇتى يەندەگى جالعىز ءۇيدى دە اداسپاي تاۋىپ، شىر اينالدىرعاندا، مۇقىم ەلدى تالاق تاستاعان كىسىلىك كەيىپ مۇندا دا دار-دار ايىرىلدى. جالعىز ءۇيدىڭ ەكى اياقتىلارى اۋەلى بىردى-ەكىلى كوتەرەم قارانى كەمىگىنە دەيىن كەمىرىپ تاۋىسقان. سودان سوڭ بەلىنە تۇزاق بايلانىپ، بەلەس كەزىپ كەتكەن اكە مەن بالا اياق جەتەر جەردەگى قوساياق پەن تۇيەقۇلاقتى دا جىلان جالاعانداي قىلدى. بۇل ۋاقىتتا بۇلاعاي دۇنيەنىڭ استاڭ-كەستەڭىنەن بەيحابار تاعى ءبىر تىرشىلىك يەسى پايدا بولعان ەدى، جالعىز ۇيدە. شالدىڭ ويىن شىرماعان اشتىقتان امان قۇتىلۋدىڭ ازاپتى ۋايىمى جالعىز ۇل مەن كومپىس كەلىننىڭ شەڭگەلىنەن ءتىرى شىعا الامىز با، جوق پا دەيءتىن ۇرەيگە ۇلاساتىنى دا مىنە، وسى كەز...
...شىرت ۇيقىدان كوز اشقان-دى. قۇلاعىنا شالىنعان كۇبىر-سىبىردىڭ دۋاسى قول-اياعىن قۇرساۋلاپ تاستاعانداي ەركىن تىنىستاۋعا دا دارمەنى كەلمەي، سىلەيدى دە قالدى.
— ءوزىمىز ارام قاتساق، ءبارىبىر مۇنىڭ دا شيپاسى بىتپەي مە...
— جارىعىمدى قالاي قيام؟! كەلىنى وكسىپ جىبەردى.
— سۇڭقىلداماي اقىلعا كەلسەڭشى، سەن قاتىن! شاۋ تارتىپ تۇرعامىز جوق قوي. قۇداي وڭداپ، اشتىقتان امان قالساق... — ۇل نەندەي سۇمدىققا بەكىنگەنى جەتەسىنە ەندى جەتكەندەي ىركىلىپ قالعان. ازدان سوڭ تۇنەكتى قاقىراتا سوككەن قورقاۋ ءۇنى الگىندەگىدەن دە باتىل شىقتى... — مەنىڭ ولگىم كەلمەيدى!
باعانادان ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قاپ، كۇيزەلە كۇڭىرەنىپ جاتقان كەلىن دە، ەندى كوندىگە باستاعان سىڭايلى.
— تىرىدەي توزاققا سالدى عوي... قايتەيىن ەندى. ءوز بالامىزدى وزىمىزگە جەگىزگەنشە، توبەمىزدەن جاي تۇسىرمەدىڭ بە، قۋ قۇداي!
كەلىن كورپەگە تۇمشالانىپ، بۋلىعا سولقىلداپ جاتىر. ۇلدا ءۇن جوق. شال تۇلا بويىن تەر جاۋىپ، قالشىلداپ كەتتى.
ۇزىكتىڭ شۇرىق تەسىگىنەن تاڭعى بوز ساۋلە سورعالاپ تۇر ەكەن. شال اتىپ تۇرىپ، اپىل-عۇپىل ەتىگى مەن ىشىگىن كيىپ، ءوڭىر ءتۇيمەسىن سالماعان كۇيى بەلىن بۋدى دا، كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى تۇرعان دومبىرانى اسىندى. سودان سوڭ وشاقتىڭ اۋزىن اينالا اياق جاقتان كەلىپ قۇنداقتاۋلى نەمەرەسىن ەپپەن كوتەرىپ اپ، قوينىنا سالدى. ەكى-اق اتتاپ بوساعاعا جەتكەن. ەسىككە تۇتقان قۇرىم كيىزدىڭ جاپسارىن قايىرىپ، تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەنى سول ەدى، تۋ سىرتىنان وقىس شىققان «اكە!» دەگەن سۋىق داۋىس سەلك ەتكىزدى. جالت قاراعان. جاپساردىڭ قيىعىنان سىعىرايعان بوزامىقتان ونسىز دا كوزى ءشۇڭىرەيىپ، بەت سۇيەگى شودىرايا سورايعان ۇلى، قاراڭعى كور تۇبىنەن ۇڭىلگەن ءتىرى ارۋاقتاي كورىندى. شىنتاقتاي باس كوتەرۋگە عانا مۇرشاسى كەلىپتى. جەمىنە شەڭگەلى جەتپەي قينالا قىڭسىلاعان شىنجىرلاۋلى تاعىنىڭ كەكتى جانارىنا اربالعانداي بولعان قاس-قاعىمدا، شال ارتىندا ەندى قارايلايتىن ەشتەڭە قالماعانىن ۇقتى. جالعىزىن جالماۋىزداي قۇبىلتقان سۇم ءومىردىڭ قىساسىنان جانى شىرقىراپ، تاماعىنا وكسىك كەپتەلدى. جالعىز-اق اۋىز «قوش!» دەۋگە عانا مۇرشاسى كەلگەن. كەلىن سىرتتا، ىرگەگە سۇيەنە بۇكتەتىلىپ لوقسىپ تۇر ەكەن.
قوينىنداعى نەمەرەسىن ىشىكتىڭ سىرتىنان ايالاي قىسقان كۇيى، شال تۇستىك شىعىستى بەتكە الىپ، كەمسەڭدەپ بارا جاتتى.
***
ءسۇتتى ىڭىردە ۇشارى كوك تىرەپ، دۇنيەنىڭ توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعان نايزاعارانىڭ سۇلباسىن شىرامىتتى. انە-مىنە الماتىنىڭ شالعايىنا ىلىنبەك. مۇلىكتەن دومبىراسىن، مۇريدتەن نەمەرەسىن الىپ يەندەگى جالعىز ۇيدەن، جالعىز ۇيدە تىرىسىندە-اق تىرشىلىكتەن كۇدەر ءۇزىپ، جەر تايانعان جالعىز ۇلدان جىرىلا قاشقانداعى، شاراسىز شالدى اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا ەس-تۇسسىز قاڭعالاقتاتقان بار ماقسات وسى عانا. ەل ورىنعا وتىرماي قالاعا كىرسەك ءتىرى قالارمىز دەيتىن سوقىر ءۇمىت مۇنى ەمەس، بۇل سول سوقىر ءۇمىتتىڭ ءوزىن سۇيرەپ كەلە جاتقانداي. جاعى قارىسىپ قالعان. اياق باسقان سايىن ميى سولقىلداپ، مي سولقىلداعان سايىن جەر-دۇنيە تامىرىنان جۇلىنىپ قاپ، بيلەپ جۇرگەندەي بولادى. نارەستە توقتاۋسىز ىقىلىق اتىپ جاتىر.
قالاداعى قىرعىن دالاداعى توپالاڭنان كەم سوقپاعان. دالاداعى قازاق قالاعا قاراي بوسقاندا، قالاداعى قازاق قايدا قاشارىن بىلمەي، ءالى بارلارى اسحانانىڭ جۋىندىسىن كوپەك ءيتتىڭ كومەيىنەن تارتىپ ءىشىپ، ءالى قۇرىعاندارى ارىققا قۇلاپ، ارام قاتۋدا. كوشە تولى قايىرشى. تەڭكيگەن ولىكتەن دە اياق الىپ جۇرگىسىز. اۋا جەمتىك ساسيدى. الماتىدا اراشا بولارلىق سيىق جوق ەدى. «جولداستار، قۇرباندىقسىز بولاشاق جوق. ايتسە دە، بولشيەۆيزم بولاشاققا ولەكسە ارقالاپ بارا المايدى. سۇيىكتى وتانىمىزدى ءيىس-قوڭىستان ارىلتۋىمىز كەرەك!» دەپ داۋرىققان شولاق كوسەمدەردىڭ جارىمەس ۇرانى بۇيرىققا ۇلاسىپ، جۇمىسشىلار مەن ستۋدەنتتەر اشتان ولگەندەردى اربامەن قالا سىرتىنا تاسىپ، ساي-جىرانىڭ اۋزى-مۇرنىن مۇردەمەن تىعىنداپ جاتقان. مۇنىڭ ءبارىن بەيباق شال قايدان ءبىلءسىن...
***
الماتىنىڭ اسپانى كومۋسىز قالعان قازاقتىڭ قايعىسىن جامىلعانداي تۇنەرىپ تۇرعان ءبىر كۇن ەدى. بۇل ءوزى اياق باسقاننىڭ الدىن وراعان قارالى كەپ پەندەسى تۇرماق قۇدايىنىڭ ءوزىن بەزدىرىپ جىبەرەردەي ازاپتى قارەكەت. ءبىراق سوندا دا بولسا ولىك جيۋ ناۋقانىنا بويۇسىنعان ءبىر توپ ستۋدەنت قاراعايلى ساياباققا كىرىسىمەن، ءۇن-تۇنسىز بىتىراي باستادى. ساياباقتىڭ قاق ورتاسىندا ايقىشى اسپانعا شاپشىپ اۋليە ۆوزنەسەنسكيي شىركەۋى تۇر. تەك سازىرايعان سۇلباسى عانا. حريستيان جۇرتىنىڭ دامەسىنشە، زامانىندا جەتىسۋدىڭ اسپان قامقورشىلارى — ازاپ شەگۋشى ۆەرا، نادەجدا، ليۋبوۆ اۋليەلەردىڭ مەحناتىن جەڭىلدەتۋگە مەحراب ەتىلگەن. ال ءقازىر ءار بۇتانىڭ قالقاسىنان مۇردە تەرگەن بەيباقتارعا ايبات شەگىپ، كەلىمسەك جۇرتتىڭ كىسىلىگىن كولدەنەڭ تۇتارلىق سىقپىتى ءىزىم-عايىم. وزگە تۇرماق، ءوزىنىڭ ءىنى-قارىنداسىنا وپا تاپتىرماعان، جاراتۋشىدان ءۇمىتسىز، ماحابباتتان جۇرداي، ءبىز — قۇدايمىز دەيتىن وكتەم سەنىممەن دۇنيەنى لاستاعان كوممۋنيستەر جارتى الەمگە جارلىق شاشاتىن راديو ۇيىنە اينالدىرعان.
ءار جەرگە ءبىر شوقيىپ، جەمتىك اڭدىعان مىڭ سان قارعانىڭ قارقىلى مەن راديو ۇيىنەن بىردە انىق، بىردە تالىپ جەتكەن ايەلدەر حورىنىڭ كۇڭىرەنگەن زارلى ءۇنى قاراعاي باسىن بۇلتتاي بۋىپ، ەڭسە كوتەرتپەيدى. ۇلكەن قالاداعى از قانداستىڭ الاپات قىرعىنى جاداۋ كوڭىلىن جەر قىلىپ، ال ونىمەن جوقشىلىق قويىنداسقاندا، اجارى سەمىپ، بار سۇلۋلىقتان جىلاي-جىلاي بۇلاۋداي بولعان قوي كوزدەرى مەن وقتاۋداي قوس بۇرىمنان باسقا تۇك تە قالماعان قارشاداي قىز ءۇنسىز ەگىلىپ كەلە جاتقان. كەنەت وڭ قاپتالدان قىلاڭ ەتكەن توسىن كورىنىستى كوءزىنىڭ قيىعىمەن شالىپ قاپ، كىلت توقتادى. سوسىن جالت قاراعان. جۇرەگى زىرق ەتە ءتۇستى. قاپتاعان ولىكتىڭ ورتاسىندا ءتىرى ادام... باسپالاي جىلجىپ جانىنا جاقىن بارىپ، جۇزىنە ۇڭىلگەنى سول ەدى، الگىندە عانا جىلت ەتكەن الدامشى ءۇمىت باردان جوققا اينالىپ، قىز ەڭىرەپ قويا بەردى.
...شال اعاشقا سۇيەنىپ تىك وتىرعان كۇيى ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن. سول قولى الدىندا كولدەنەڭ جاتقان دومبىرانىڭ موينىندا قارىسىپ قالعان، وڭ قولىمەن كەۋدەسىن وراي قىسىپتى. ىشىكتىڭ وڭىرىنەن نارەستەنىڭ قارا-سۇر ءجۇزى قىلتيادى.
6alash ۇسىنادى
