عىلىم ورداسىنىڭ تورىندە اقىن ادىلەت احمەت ۇلىنىڭ «التىن وردا اماناتى» اتتى شىعارماشىلىق كەشى جانە «جۇمجۇما سۇلتان» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ورتالىق عىلىمي كىتاپحانامىزدىڭ قىزمەتكەرى، تالانتتى اقىن ادىلەت احمەت ۇلى وسىدان 650 جىل بۇرىن جازىلعان تۇگەل تۇركى جۇرتىنا ورتاق مۇرانى اۋدارىپ، 1-جەلتوقسان مەرەكە قارساڭىندا كىتاپ ەتىپ وقىرمان قاۋىمعا ۇسىندى.
التىن وردا داۋىرىندەگى تۇركى ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، XIV عاسىردا ءومىر سۇرگەن حۇسام كاتيبتىڭ «قيسسا-ي جۇم-جۇما سۇلتان» («جۇم-جۇما سۇلتان تۋرالى اڭگىمە») اتتى داستانىن ءنازيرالىق جولمەن اۋدارىپ، «عىلىم ورداسى» باسپاسىنان باسىپ شىعاردىق. حۇسام كاتيبتىڭ قالامىنان تۋىنداعان بۇل پوەماسى hيجرا جىلى بويىنشا 770 جىلى، XIV عاسىردا (1368-1369) جىلدارى تۇركى تىلىندەگى قىپشاق ديالەكتىسىندە جازىلعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارى بويىنشا بۇل داستاندى XII ع. ءومىر سۇرگەن فاريد اد-دين اتتاردىڭ «جۇمجۇما-ناما» اتتى شىعارماسىنىڭ نەگىزىندە پارسى تىلىنەن ەركىن تۇردە اۋدارىپ تۇرىك تىلىندە جارىققا شىعارعان بولاتىن. بۇل داستاندا ءىنجىل (كيەلى كىتاپ) مەن قۇرانداعى دەنە مەن جاننىڭ داۋى جونىندەگى سيۋجەتىن كورسەتەدى. قيسسا-ي-جۇمجۇمانىڭ (قازاقشا نۇسقاسى) باسى بىلاي كەلەدى:
جىگىتتەر، يمانىڭنان كۇدەر ۇزبە،
ايتايىن از مىسال ەندى سىزگە،
بۇرىنعى ءوتىپ كەتكەن ەر جۇم-جۇما،
قىلىپتى قامقورشىلىق بۇرىن بىزگە.- دەپ كەلىپ يماندىلىققا تاربيەلەيتىن بۇل قيسسانىڭ قازىرگە دەيىن 6 نۇسقاسى بار دەپ ايتىلىپ ءجۇر:
- «جۇمجۇما حيكاياتى» (حيكايات-ۋ دجۋمدجۋما) – 12 عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب جازۋشىسى سۇلەيمەن يبن داۋد اس-ساكسينيدىڭ (ساكسين قالاسىنان شىققان) «زۋحرات ار-ريياد ۆا نۋزحات ال-كۋلۋب ال-ميراد» («باقتاردىڭ ادەمىلىگى جانە جارالى جۇرەكتى جۇباتۋ») دەپ اتالاتىن اراب تىلىندەگى پروزالىق نۇسقاسى؛
- «جۇمجۇما» – 14 عاسىردىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن اراب ادەبيەتشىسى شيحاب اد-دين ءال-ابشيحتىڭ «كيتاب ال-مۋستاتراف في كۋلل فانن ال-مۋستازراف» («اسەمدىكتىڭ ءاربىر تۇرىندەگى قىزىقتار جايلى كىتاپ» ) دەپ اتالاتىن اراب تىلىندەگى پروزالىق نۇسقاسى.
- «قۋ باس» – ۆ.ۆ. رادلوۆتىڭ 1870 جىلى «وڭتۇستىك ءسىبىر مەن جوڭعار دالاسىنداعى تۇركى تايپالارىنىڭ حالىق ادەبي مۇرالارىنىڭ ۇلگىلەرى» اتتى كىتابىندا جاريالانعان نۇسقاسى؛
- «قيسسا-ي جۇمجۇما» – 1883 جىلى قازان باسپاسىنان اراب ارپىمەن جارىق كورگەن قولجازبا؛
- «حيكايات سۋلتان جۇمجۇما» – پامير تاۋلارىنىڭ ەتەگىندەگى اۋعانىستاننىڭ يشكاشيم قالاسىنداعى جەرگىلىكتى حالىق ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق اسپاپتارىنا سالىپ جىرلايتىن نۇسقاسى؛
- «حيكايات رادجا دجۋمدجۋما» (Hikayat Raja Jumjumah) – 1883 جىلى لوندوننان شىعاتىن «ازيا جۋرنالىنا» اعىلشىن تىلىندە جاريالانعان نۇسقا؛
حۇسام كاتيبتىڭ «قيسسا-ي جۇمجۇما سۇلتان» اتتى پوەماسى ۇلكەن قىزىعۋشىلىقتى تانىتاتىن تۇركى-قىپشاق پوەزياسىنىڭ ماڭىزدى ەسكەرتكىشى جانە XIV عاسىرداعى «التىن وردا» نەمەسە «قىپشاق» ادەبيەتىنىڭ بىردەن-بىر تۇركى داۋىرىنە جاتاتىن داستانى بولىپ تابىلادى. ەلباسىمىز اتاپ كەتكەن التىن وردانىڭ 750 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا بۇل تۋىندىنىڭ جارىققا شىعۋى قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا تامشىداي بولسا دا ۇلەسىمىزدىڭ قوسىلعانى دەپ بىلەمىن.
ءبىزدىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىندا يۋماچيكوۆ ماۋلەكەي «قيسسا-ي جۋمجۋما» اتتى قازان قالاسىنان 1881-1917 جىلى باسىلىپ شىققان نۇسقالارى تۇگەل بار. ال ادىلەت كىتابىندا بىرنەشە نۇسقالاردى قوسا كەلە، ءنازيرالىق جولمەن دايىندالعان ءوز نۇسقاسىن دا ۇسىنىپ وتىر. سونىسىمەن دە بۇل كىتاپتىڭ قۇندىلىعى بىلىنەدى. سونداي-اق اقىننىڭ «التىن وردا اماناتى»، «ۇلى ساپار»، «ماڭگى ەل جىرى» قاتارلى ەكپىندى جىرلارى دا قوسا بەرىلگەن.
ۇجىم جاستارى وسى ءبىر قۋانىشتى حاباردان سوڭ، زامانداس جاس اقىن ادىلەتتىڭ شىعارماشىلىعىن ءبولىسىپ، وقىرمانعا تانىتۋ ماقساتىندا شىعارماشىلىق كەشىن جوعارى دەڭگەيدە وتكىزىپ بەرۋگە ات سالىستى. كەش بارىسىن ۇيىم باسشىسى نۇرلان باقىتجان ۇلى مەن ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا مەڭگەرۋشىسى قارلىعاش ەسكەندىر قىزى قۇتتىقتاۋ ءسوزىن ايتىپ، اقىنعا شىعارماشىلىق قولداۋ ءبىلدىردى. اقجارما تىلەكتەن سوڭ، قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەروۆوتورياسىنىڭ ستۋدەنتى قاستەر قابدىلدى نۇرعيسا تىلەندييەۆتىڭ «ءالقيسسا» اتتى كۇيىن كۇمبىرلەتتى.
الپىس ەكى تامىرىمىزداعى قازاقى رۋحتى تۋلاتقان ءدۇبىرلى كۇيدەن كەيىن، وسى تۇساۋى كەسىلگەلى وتىرعان كىتاپتىڭ العى ءسوزىن جازعان، ادىلەتتىڭ ۇستازى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى بوتاگوز مىرزابايقىزىنا ءسوز بەرىلدى. ۇستاز جاساعان عىلىمي تالداۋدان سوڭ، تۇركى دۇنيەسى بىرنەشە ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اقىن، جازۋشى، ق ر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى داۋلەتبەك بايتۇرسىن ۇلى «جۇمجۇما سۇلتاندى» سويلەتكەن اقىن» اتتى بايانداما جاساپ، جۇرتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان «جۇمجۇما» تۋرالى ەكجەي-تەكجەيلى باياندادى جانە جاس اقىن، قالامداس ءىنىسى ادىلەتتىڭ پوەزياسى جونىندە تۇشىمدى وي، سىندارلى سىن ايتتى. سونىمەن قوسا، كىتاپحانامىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ورىنداۋىندا ادىلەت احمەت ۇلىنىڭ جىر شۋماقتارى وقىلىپ، الىس-جاقىن ەلدەردەن ونلاين قاتىسىپ وتىرعان كورەرمەندەر اراسىنان دا جىر شۋماقتارى تىڭدالدى. ءانىن قازاقتىڭ بەلگىلى كومپوزيتورى جارىلقاسىن داۋلەت ۇلى، ءسوزىن ادىلەت احمەت ۇلى جازعان «اتاجۇرت شاقىرادى»، «جۇبايىم» اتتى اندەردى تالانتتى ونەرپاز، جاس ءانشى باعجان ەرعايىپتىڭ جانە قۋانىش راحمان ۇلىنىڭ ورىنداۋىندا تىڭداپ، قاتىسۋشىلار مەن كورەرمەندەردى ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى.
كەرەكۋ ەلىنەن سازدى سالەم جولداعان بوكەن جىگەر اتتى ازاماتتىڭ ورىنداۋىندا ادەمى قوبىز ۇنىمەن «سۇلۋبايدىڭ ءانىن» تىڭدادىق. الىس-جۋىقتان ادىلەتتىڭ ولەڭىن وقىپ، بەينەجازبا ارقىلى توي سالتاناتىن اسىرعان بۇلدىرشىندەردىڭ ءتاتتى تىلدەرى، تامىلجىعان ۇندەرى جان تەبىرەنتتى. ارىسى ستامبۋلدان، بەرىسى پاۆولدار وبلىسىنان جولدانعان ىستىق ىقىلاستى لەبىزدەر ەلگەزەك ينتەرنەت جەلىسى ارقىلى، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنە كوگىلدىر ەكران ارقىلى جول تارتتى. كەزى كەلگەندە اقىن ادىلەت احمەت ۇلى ءوزىنىڭ رۋحتى ولەڭدەرىن وقىپ، شارشى توپتىڭ القاۋىنا بولەنىپ، اق باتاسىن الدى. اۆتور ءتول قولتاڭباسىن قويىپ، ءوزىنىڭ تۇڭعىش جيناعى «ادىلەتتى» جانە جاڭا عانا تۇساۋى كەسىلگەن «جۇمجۇماسىن» جينالعان قاۋىمعا سىيلادى.
تاماشا رۋحاني كەشتىڭ كۋاسى بولعان جۇرت سىنداي عىلىمي تالداۋ، جىلى لەبىز، جارقىن كوڭىل-كۇي سىيلايتىن، رۋحاني ازىق بەرەر كەشتەرىمىز كوپ بولعاي، اسپان استىن جايلاعان ىندەتتىڭ بەتى تەز قايتىپ، ونەرپازدارىمىزدىڭ جولى اشىق بولسىن دەسىپ، توق كوڭىلمەن تاراستى.
سىمبات يگىلىك قىزى
ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ PhD دوكتورانتى،
ق ر بعم «عىلىم ورداسى» ورتالىق عىلىمي كىتاحانا ءبولىم باستىعى
6alash ۇسىنادى
