I
شىن ششەديەۆر ونەر مىڭجىلدىقتار اعىسىنىڭ الدىندا بولادى عوي. ونىڭ «تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ» تىم كەش جاسالاتىنى دا سوندىقتان بولسا كەرەك. موسارت پەن باحتىڭ، شوپەن مەن تاتتىمبەت مۋزىكاسىنىڭ ىشكى اتموسفەراسىنىڭ قىرى مەن سىرى جايىندا انا تىلىمىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىردە-بىر تانىمدىق ەڭبەكتىڭ جازىلماۋى وسى ويىمىزدىڭ ايعاعى ىسپەتتى.
تۇلعانىڭ ءومىربايان دەرەگىنەن وقىرمان قاۋىم ازداعان اقپار العانى بولماسا، مۇنى ەندى تانىمدىق كاتەگورياعا جاتقىزۋعا مۇلدە كەلمەيدى عوي. مەنىڭ ويىمشا، بۇل مارعاسقالاردىڭ مەزەتى ەندى عانا تۋدى ما دەپ ويلايمىن. شىنداپ كەلگەندە مۋزىكانى ءتۇسىنۋ ءۇشىن وعان ەڭ اۋەلى كەدەرگى جاسايتىن نەگىزگى فاكتورلاردان تولىققاندى ارىلىپ العانىمىز ءجون سەكىلدى. ءبىزدىڭ شاعىن جازبامىزدىڭ نەگىزگى ماقسۇتى دا مىنەكەي، وسى جايىندا بولماق.
ەگەر ءبىز شىن ونەردى ءيىس پەن اۋەن دەپ قابىلدايتىن بولساق، وندا پوەزيا مەن مۋزىكانىڭ بالەندەي ءبىر ايىرماشىلىعى دا جوق (كەي مۋزىكانتتار اراسىندا دىبىس ەستىلمەيدى كەرىسىنشە «كورىنەدى» دەگەن دە پىكىرلەر بار). بۇل پىكىرگە ادەبيەتتى تەك ارىپتەر تىزبەگىنەن عانا تۇراتىن پروسەسس دەپ قابىلدايتىن گرافوماندار ءجاميعاتى ورە تۇرەگەلمەسە، قالعاندارى قوس قولداپ تۇرىپ قۇپتايدى دەگەن نيەتتەمىن. كىتاپتىڭ كۇيرەۋ تراگەدياسى دا وسى ارىپتەر تىزبەگىنەن باستالادى عوي. ەگەر دۇنيەنى ۇلكەن ءبىر ءماتىن دەسەك، جۇرەك ونىڭ بەينەبىر تۇسىندىرمەسى سەكىلدى. شىعارماشىلىقتا جازۋعا دەيىن «جازۋ» پروسەسى بار. جازۋ ءارىپتىڭ تاڭباسى عانا ەمەس. ەڭ اۋەلى – اۋەن. قاعازداعى تاڭبا (دۇرىسى نوتا) دومبىرا ىشەگىنە كوشكەندە ادەمى اۋەزگە اينالىپ كەتەتىنى سەكىلدى، جۇرەكتەگى اۋەن قاعازعا تۇسكەندە ءبىرتۇرلى «كۇمبىرلەپ» كەتەدى. اۋەنى مەن ءيسى جوق جازۋ بار بولعانى بوپىر ءسوزدى ىشىنە جەرلەگەن ءتورت بۇرىشتى تابىت عانا. مۇنداي كىتاپ ولگەن ءسوزدىڭ باسىنا ورىناتىلعان بەينە ءبىر قۇلپىتاس سەكىلدى.
ولەڭدە ءسوز بارىنشا ازايىپ، سەزىم ( اۋەن) مەن دراماتۋرگيا (ءيىس) العا شىققاندا عانا شىن پوەزيانىڭ كۇنى تۋادى. بۇل ەندى ەشبىر تالاس تۋدىرمايتىن باسى اشىق جايت قوي.
ءسوز دەگەننەن شىعادى، ونەردىڭ تۇبىنە قاشاندا وسى سابان ءسوز بەن بورپىلداق مورال اتاۋلى جەتىپ كەلدى ەمەس پە؟
جۇدىرىقتاي جۇرەگىمدى ماڭدايىڭىزعا جايناماز ەتىپ توسەپ ايتايىن. ەگەر ءبىز وسى ەكى كەدەرگىنى (ياعني ءسوز بەن ءمورالدى) تولىققاندى توقتاتقاندا عانا بەكزات ونەردىڭ نەگىزگى اتموسفەراسىنا وتەمىز. سول قوس قىسپاق شەڭگەلىنەن قۇتقارعان پراگماتيكالىق ويلاۋ مەن بەن ازات سانامىز عانا ءبىزدى باسقالاي ولشەمگە وتكىزەدى. سوندا عانا سيمفونيا مەن كۇيدى سارى قىمىزداي ءسىمىرىپ، پوەزيا اتاۋلىنىڭ مۇلدە سابان ءسوز ەمەس ەكەندىگىن انىق اڭعارامىز.
وسى تۇرعىدان كەلگەندە مەن تاتتىمبەت پەن شوپەننىڭ، موسارت پەن باحتىڭ بالەندەي ءبىر بىرىنەن ايىرماشىلىعى جوق ادامدار دەپ ەسەپتەيمىن. بۇلاردى شىن جۇرەگىممەن ناعىز شايىرلار دەپ مويىندايمىن.
اڭگىمەمدى ءسال ارىدەن تاراتايىن. بۇگىندە الەمدى الەككە سالعان مىنا پاندەميا ادامزات باسىنا وزىندىك «قيامەت قايىم» تۋعىزدى. نە دەسەك تە ادامزات بالاسىنىڭ ءۇمىتى مەن كۇدىگى ءومىر بايتەرەگىنە ىلىنگەن كۇزگى جاپىراقتاي قالتىراپ-اق تۇر.
«سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا سوعىس تۋرالى، ونىڭ قاتەلىگى مەن زاردابى جايىندا فيلم ءتۇسىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس» دەمەكشى ءدال قازىرگى ساتتەگى ءبىزدىڭ باسىمىزعا ورناعان بۇل جاعدايعا قاتىستى بىردەڭە دەۋ شىنىمەن-اق قيىن. تەك ىشكى تۇيسىگىمىز بەن ەت جۇرەگىمىز ادامزات بالاسىنىڭ تاريحي تاڭداۋ كەزەڭىنىڭ الدىندا تۇرعاندىعىن ەپتەپ سەزدىرگەندەي بولادى.
مەنىڭ ويىمشا، ەندىگى ادامزات ءناسىلىنىڭ ءومىر جىلناماسى كورونوۆيرۋسقا دەيىنگى ءام كەيىنگى دەپ ەكىگە بولىنەتىن سەكىلدى. وسى كەيىنگى جول العاشقى جولدىڭ قياس كەتكەن كەمشىلىكتەرى مەن وتىرىكتەرىن شىجعىرىپ تۇرىپ بەتىنە باسقاندىعىمەن تاريح پاراعىندا قالاتىن شىعار. بۇل كەلەر شاق مەزگىلىنىڭ ءوزى ورناتار شىندىعى مەن قۇزىرەتى دەسەك تە بولاتىنداي. وسى جاعىنان كەلگەندە بۇل ىندەتتىڭ شىن تابيعاتىمەن نەگىزگى مازمۇنى ناعىز ريەۆوليۋسياعا جاقىن.
اتالعان ىندەت مەملەكەتتەردىڭ ساياسي تۇرپاتىن دا تۇتاستاي وزگەرتۋگە ءتيىس. سول ءۇشىن دە ونى توڭكەرىس (ريەۆوليۋسيا) تابيعاتىنا شىن بالاپ وتىرمىن. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، باسقاسىن ايتپاعاندا قازىرگى قوس قاپتالىمىزداعى رەسەي مەن جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ ساياسي پلاتفورماسىن كوممۋنيستەر مەن كارى ادامدار لەگىنىڭ كوەففيسيەنتى قۇراپ وتىر عوي. اۋرۋدىڭ نەگىزگى سيمپتومى گەرونتوكراتيانى (قارتتار بيلىگىن) قۇلاتاتىنىن ەسكەرسەك، اۋەلى بۇل ىندەت يمپەريالىق شوۆينيزم ءپالساپاسىنىڭ دا تۇبىنە جەتەدى دەگەن ءسوز. دەمەك، وسىعان قاراپ وتىرىپ ادامزاتتىڭ ويلاۋ پريزماسى دا باسقالاي قاباتتارعا وتەدى دەپ ۇلكەن بولجام جاساۋىمىزعا دا نەگىز بار. بۇل «ريەۆوليۋسيا» ەندى جۇمىر جەر ۇستىندە قانشا جىل ءوز ءامىرىن جۇرگىزەتىنىن ءبىز تاپ باسىپ ايتا المايمىز. ءبىراق، ءبىر نارسەنى عانا انىق ايتا الامىز. بۇل ىندەتتەن اششى ساباق العان ادامزات بالاسى اينالىپ كەلگەندە مىناداي مۇرات جولىندا شىن ءباتۋاعا بەكىسە دەيمىز.
ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى ادامزات بالاسى جىنىستىق، جاماعاتتىق، ناسىلدىك كەدەرگىلەردەن تولىققاندى ارىلسا عانا راسيزم مەن فەمينيزم، اي مەن كرەست (مەشىت پەن شىركەۋ) كەسەلىنىڭ ارتى اشىلىپ، ادامزات بالاسى بىرىنە-بىرىنە تىپتەن جاقىنداي تۇسەتىن ەدى.
مىنەكەي، وسىلاي عانا ءبىز ەندى ءوز-وزىمىزدى جۇمىر جەر ۇستىندە تولىقتاي ساقتاپ قالا الامىز. ەندى مۇنىمەن عانا ماسەلەنىڭ ءبارى تۇبەگەيلى شەشىلە سالسا تىپتەن جاقسى عوي.
قالاي دەسەك تە وزگەرىس اتاۋلى بارلىق دۇنيەنىڭ ءوز زاڭى مەن قوزعالىسىنا جاڭاشا ءتۇر بەرىپ، باسقالاي سىپاتتا تۇزەدى ەمەس پە.
وسىعان ساي تۇگەل تۇسىنىك پەن ونەردىڭ دە ءوز شارتتارى جاڭا نيزام اعىسىنا قاراي تاپسىرلەنۋى ءتيىس. بۇلاي بولسا ەندىگى ادەبيەت پەن مۋزىكا، ءتىپتى تەولوگيا ساپىنداعى ساۋاپ پەن كۇنا تۋرالى تۇسىنىگىمىز دە ءجۇز پايىز تۇلەۋى ءتيىس دەگەن ويدامىن. ءبىر عانا مىسال.
بۇعان دەيىن ادەبيەت پەن مۋزىكانى ءسوز بەن ساز دەپ عانا ءتۇسىنىپ كەلگەن قوراش سانامىز ەندى ونى بولمىس پەن پرينسيپ، ال شىن قۇدايشىلىقتى تاتتىمبەت پەن شوپەن مۋزىكاسىنىڭ اۋراسىنان ىزدەگەنىمىز الدەقايدا دۇرىس سەكىلدى. وسىعان ساي جاڭا نيزام ەرەجەسىنە لايىق ونەر قاعيدادالارى دا وزگەرۋى كەرەك دەدىك قوي. ەندىگى ادامزاتتتىڭ رۋحاني تازالىعىن قۇلشىلىق ريتۋالىمەن ەمەس، كلاسسيكالىق تۋىندىلار تانىمىنىڭ تەزىندە تارازىلاپ ۇيرەنسەك قۇبا-قۇپ بولاتىن ەدى (سەبەبى، ادامزاتتىڭ تاريحى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى تۇلعانىڭ، دالىرەك ايتساق شەكسپير مەن گانديدىڭ، موسارت پەن باح سەكىلدى مارعاسقالاردىڭ تاريحى ەمەس پە). ءبىز قاشاندا تۇلعانىڭ تانىمى مەن پرينسپتەرىنە مۇقتاجىمىز عوي. «كۇنادان» ارىلماق بولعان رۋحاني نيەتىمىزدىڭ سارا جولى دا وسى كريتەرييلەر نەگىزىندە باعامدالسا نۇر ۇسىتىنە نۇر بولاتىن ەدى...
II
بۇكتەلىپ تۇرعان بۇل ويىمىزدىڭ بەلىن جازاتىن دۇنيەنىڭ ءبىرى فرەدەريك شوپەننىڭ «جۇماق اۋەنى» تۋىندىسى. نە قۇستىڭ يا جاپىراقتىڭ سىبدىرى جوق، قىسقاسى بۇل ءفانيدىڭ ءبىز ەلەستەتەر بىردە-بىر نىشانى بىلىنبەيتىن مۇنداي دۇنيەنى شوپەن قالاي جازدى ەكەن؟ ەڭ قىزىعى قازاق مۋزىكاسىنىڭ قوس الىبى سانالاتىن قازانقاپ پەن تاتتىمبەت اۋەندەرىندە دە ءدال وسى ءتارىزدى تىلسىمنىڭ ءۋىلى بار. بۇل بالكىم باقيدىڭ بىزگە تالىقسىپ جەتكەن ءوز ءۇنى شىعار. بالكىم قوس ىشەك اتاۋلى ەكى ءومىردى بىر-بىرىنە ەلدەستىرىپ تۇرعان ەلشىنىڭ اۋماعان ءوزى بولار. قالاي دەسەك تە وسى دىبىستار دا تىلسىم ءبىر دۇنيەنىڭ فانيگە سەزدىرگەن اقجولتاي حابارى بار. ەندى سول باقيدىڭ فانيگە جولداعان ەمەۋىرىن سازىنىڭ ءۋىلى مەن ءرامىزىن ەپتەپ تاپسىرلەپ كورسەك.
ول ءۇشىن ءبىز شوپەننىڭ «جۇماق اۋەنىنە» ورالايىق.
بۇل جەردەگى جۇماق - رۋحتىق ولشەم. شوپەن بۇل دىبىستاردى شىنتۋايتىنا كەلگەندە جۇماقتان ەمەس، ءوز جۇرەگىنەن ەستىگەن.
شوپەن مۋزىكاسىنىڭ ءون بويىنان ۇزدىكسىز تامشىلاپ تۇراتىن سول اۋەن جۇماق پەن توزاق ۇعىمدارىنىڭ جەر استىندا ەمەس، ادامنىڭ ءوز ىشىندە ەكەندىگىن، ءارى ادامنىڭ تازارۋى مەن شاتتانۋى، بىرەۋدى مارقايتۋى ىسپەتتى ىزگى سەزىمدەرىنىڭ ءبارى-بارى جۇماقتىق ولشەم ەكەندىگىن ايتادى. ەگەر ادام احۋالى جوعارىداعى ىزگى سەزىمدەردەن تۇتاس ماقۇرۇم بولسا، وندا تەك «جۇماقتان» قۋىلعان ادام اتا مەن حاۋا انا عانا ەمەس، مىنا بىزدەر دە سولاردىڭ ساپىنان بولاتىنىمىزدى يشارالايدى.
ايگىلى پسيحولوگ جاك لاكاننىڭ «باسقانىڭ يگىلىگى ءۇشىن بىردەڭە ىستەۋ ءبىزدى تەك كۇنادان عانا ەمەس، ىشكى كۇيزەلىس اتاۋلىنىڭ بارىنەن قۇلانتازا قۇتقارادى» دەگەنى دە وسى بولسا كەرەك-تى. كيەلى كىتاپتاردا ايتىلاتىن «ادام بالاسى كۇناسىنان تولىق ارىلىپ عانا جۇماق باقشاسىنا كىرەدى» يشاراسىندا دا پەندەنىڭ ءوز ىشكى ءتاۋباسى مەن شىن كاتارسيسى جاتىر عوي.
شوپەن «جۇماعىندا» جۇرگەن ادام اتا مەن حاۋا انا ماقامى سيمۆولدىق ولشەم. سونداي-اق ول ادام بالاسى ءسال تالپىنسا بولعانى ءوز جۇرەك كوزەسىندە شوپىلدەگەن اۋەندى ءوزى ەستي الاتىنىن دا قاپەرىمىزگە سالادى.
مىنەكەي، بارىنشا سىعىمداپ ايتقاندا «جۇماق اۋەنى» تۋىندىسىنىڭ قىسقاشا عانا مازمۇنى وسىعان سايادى.
راس، شوپەننىڭ جانى ءوز جۇرەگىندەگى ۇنگە شومعان. اسقاق رۋحى ءوز جۇرەك بەلدەۋىندەگى پەيىشكە ەنبەگەن ادامنىڭ اتالعان وراسان سەزىمدى ءدال بۇلايشا تامشىلاتىپ جەتكىزۋى ەش مۇمكىن ەمەس. سەنبەيىن دەسەڭ، اشىق دالەلى بار مۇنداي ەكستازعا ەندى قالايشا كوز جۇمىپ قاراۋعا بولادى.
ادام احۋالىنداعى وسىنداي ەكزيستەنسيالىق ءحالدى ەش تۇسىنبەيتىن ءبىزدىڭ بىلگىشتەر نە نارسەنى بولسىن تەك وقيعالارمەن عانا بايلانىستىرىپ، ول بولماسا جالعان اڭىزدار ويلاپ تاۋىپ نەگىزگى شىندىقتى لايلاپ جاتادى عوي. سونىڭ ءبىرى ايگىلى كۇيشى قۇرمانعازى تيەسىلى.
ايتالىق، قۇرمانعازى بابامىز دا ءدال وسى قولدان قۇراستىرعان اڭىزداردا ايتىلعانداي ارقا توپىراعىنا تابانى ءتيىپ، تاتتىمبەت كۇيشىمەن ەشقاشان جۇزدەسكەن ەمەس. جاسىراتىنى جوق، كوبىمىز «سارىارقا» كۇيىنىڭ ىشكى مازمۇنى مەن نەگىزگى ديناميكاسىن وسى وقيعامەن نەمەسە جىلقىنىڭ شابىسىمەن بايلانىستىرىپ جاتامىز عوي. ارينە، مۇلدە قاتە پايىم.
شىنداپ كەلگەندە بۇل شىعارما قۇرمانعازى احۋالىنىڭ ءوز ىشكى «سارىارقاسى» مەن كوڭىل كۇزى.
«سارىارقا» – باسىنان ءبىر-اق كۇندە عانا اۋا سالعان بۇلاعاي شاعىنىڭ جاستىق كوڭىلى مەن ىستىق جىگەرىنىڭ سارىعى. سارعىش تارتقان كوڭىلىنىڭ عۇمىر سورابى. بازبىرەۋلەردىڭ تازى قۋعان تۇلكىدەي جىنىكتىرگەن دىزداق شەرتىسىن ەمەس، كۇي قاعانى قالي جانتىلەۋوۆتىڭ كونە ءۇنتاسپاسىنا مۇحيات نازار سالىپ تىڭدار بولساڭىز، مۇنىڭ ءبارىن تۇگەلدەي تۇپ-تۇنىق تۇسىنەر ەدىڭىز. سوندا عانا اسىققان، اپتىققان كوڭىلمەن ەمەس، «اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇيمەن» بەتبە-بەت جۇزدەسەر ەدىڭىز.
بارشىن تارتقان دەنە مەن باستىققان كوڭىلدى جاسىتپاۋ ونەردىڭ ءوز شارتى ەمەس پە!؟ ۇلى تۋىندىنىڭ شىن تابيعاتى سول، تىڭداۋشىنىڭ سۇيەگىن ءبىر جاسىتپاي، كەرىسىنشە كۇش جىگەر مەن ۇلكەن ءۇمىت سىيلايدى ەمەس پە!؟
مىنەكەي، عاجايىپ شىعارمانىڭ نەگىزگى قۇپياسى وسى.
ايتپەسە ول دومبىراسىنىڭ قوس ىشەگىن كۇپ-كۇرەڭ ورتكە سۋارعان قۇرمانعازى بولار ما ەدى.
ءبىز جوعارىدا ەسىم سويى اتالعان الىپتار شوعىرىنا تانىمدىق بارلاۋىمىزدى كەزەكتى ءبىر جازبامىزدا سيكلدىك تۇرعىدا قايىرا جالعاستىرساق دەگەن نيەتتەمىز.
ازىرشە اڭگىمەمىزدى وسى جەرىنەن ىركە تۇرساق دەپ ويلاپ وتىرمىز...
ىقىلاس وجاي ۇلى
"Qazaqstan tarihy" پورتالىنان
6alash ۇسىنادى
