شالاپ ساۋداگەر ۇلىنىڭ تولعاۋى
ورىنداعان: سايراش جارمۇحامەت ۇلى
اڭگىمەنى ارىدان اۋىلدان باستايىن. ەن ەرتىس پەن ەركە قىراننىڭ ەڭ ءبىرى شۇرايلى تۇسىنا، ەكى وزەننىڭ ارالىعىنا ورنالاسقان سارقۋسىن دەگەن شاكەنە اۋىل بار. اۋىل ادامدارى شىمقاي قازاق. جالعىز دۇڭگەن ماجاۋدى - ماكەڭ، جالعىز جۇڭگو جاڭ شۋەچىڭدى اۋىل ادامدارى جاكەڭ دەپ اتايدى. بەرەكەسى بۇزىلماعان، بىرلىگىنە تىرلىگى ساي وسى اۋىلدا قويانباي، ومار، سەيتاقىن، بايقۇل، دەگەن، ءمۇتان، شايقازى، قابىتاي قاتارلى ءجۇز جاساعان اسىل قارتتار بولدى. قارا تاۋداي قازىنالى قارتتارىم-اي! بىرەۋىڭ ءبىر سايالى بايتەرەك ەڭ عوي...
اۆتوردىڭ اپاسى: زالي ابدىقاپار قىزى
سول سارقۋسىندا ءار جىلدىڭ قازان ايىنان باستالعان تورقالى توي، ءساليقالى باسقوسۋلار كەلەر جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ەلدىڭ جارىمى مال تولدەتىپ سايىر تاۋىنان ارى اسقاندا بارىپ، ءبىر-اق اقىرلاساتىن. اپامنىڭ قالقاسىندا جاڭاعى ءاز اتالارمەن توي سايىن تاباقتاس بولىپ، ىقىلاسپەن ۇسىنعان قۇلاققا تويىپ الىپ، تومپيىپ وتىرىپ دانا قارتتاردىڭ كەلەلى كەڭەسىنە قۇلاق قوياتىنمىن. سوندا عوي «مالىم-جانىمنىڭ، جانىم-ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ بىلەتىن كوكىرەگى قۇيما التىن قارتتاردىڭ ەل دەپ ەمىرەنىپ، ۇرپاق دەپ تولعانىپ اۋىل رايىنان اۋارايىنا دەيىن توگىلە اڭگىمەلەيتىن. سوسىن كەشكىسىن جاڭاعى توي بولعان ۇيگە وڭكەي ءورىمدى قىز-جىگىتتەر تولىپ الىپ، «وي احاۋعا» باساتىن. توقاناي، توپەن، ءماجيت دەگەن جىگىتتەر الدىمەن ءان سالىپ، سوڭىندا جىرعا الماسىپ، قىزدار جاعى قارا جورعا بيىنە باسسا، كەيى كۇي تارتاتىن. اۋىل جىگىتتەرىنىڭ كوبىرەك بىلەتىنى- «شاقاباي شالاپ» كۇيى. كەشكى تويدا ءبىز بالالارعا ۇيدەن ورىن تىيمەيتىن. كىرىپ الساق تا قاجاتبەك قاتارلى اسابالار كوتەرىپ اپارىپ ەسىكتەن شىعارىپجىبەرەتىن. سونىمەن سارقۋسىننىڭ ساقىلداعان سارى ايازىندا ەكى اياعىمىز توڭ بولىپ، تەرەزەدەن تەلمىرىپ، ەسىكتەن سىعالاپ ءجۇرىپ ەل تارقاعاندا ءبىز دە قايتۋشى ەدىك...
سولايشا اۋىلدىڭ ىستىق قۇشاعىندا ەندى ەس ءبىلىپ، ەتەك جابا ەستىگەن كۇي سارىنى كوكەيگە مىقتاپ ورنادى. سول سارقۋسىندا رۋى شاقاباي، التىباي احىمەت ۇلى دەگەن جەزدەم بار. جاسىنان كوممۋنانىڭ كوپ ەڭبەگىنە شەگىلىپ، توعان قازىپ، كەرپىش قۇيىپ، تارتپا تارتىپ قاشان كورسەڭ قارا قايىسى شىعىپ، قانجىلىك قارا تەر بولىپ وزگەگە ءوزىن ارناپ جۇرەتىن جان بولاتىن. باستاۋىش وقىپ جۇرگەن كەزىمدە، جەزدەمنىڭ مىندەتتى كەرپىش قۇيۋىنا اندا-ساندا كومەكتەسىپ، قالىبىن كوتەرىپ بەرەتىنمىن. كەشكىسىن دومبىراسىن الىپ وزىنشە «شاقاباي شالاپتى» تارتىپ، «ءبىز شاقاڭدار شەتىمىزدەن شەبەر دومبىراشىمىز» دەپ كۇندىزگى شارشاعانىن كۇيمەن باسىپ ەپتەپ شالقىپ الاتىن…
1978-جىلدان باستاپ ايگىلى دومبىراشى داۋلەت حالىق ۇلىنىڭ ورىنداۋىمەن «شاقاباي شالاپ» حالىق كۇيى دەپ شينجياڭ حالىق راديو ستانسياسىنان بەرىلە باستادى. سونىمەن اياداي اۋىلعا ابدەن تانىس اسەم كۇي ءوز كەڭىستىگىنە شىعىپ،ءوز تىڭدارماندارىنىڭ جۇرەگىنەن جول تاۋىپ جاتتى...
1997-جىلى تامىز ايىندا التاي قالاسىندا تىلشىلىك بابىمەن ءجۇرىپ، بىردە شىرىكشي اۋىلىنا ارنايى ات باسىن بۇردىم. وسى اۋىلدا ۇزاق جىل اعارتۋ جۇمىسىمەن اينالىسقان، كوپتى كورگەن، كوكەيىنە كوپ دۇنيەنى توقىعان تانىمال كۇيشى، باقىتقان تاعاي ۇلى اقساقالمەن ۇزاق اڭگىمەدە بولدىم. باقاڭ قاريا كۇيگە ولەردەي عاشىق ادام ەكەن. ءوزىنىڭ قيقۋ-قيقۋ كەشىرمەلەرىن، باسىنا قيىن كۇن تۋىپ، نە ءبىر قاقپاي-سوقپايلاردى كورسە دە كۇيگە قۇمار كوڭىلىنىڭ ەش سۋىماعانىن اڭگىمەلەدى. سول سولاقاي جىلداردىڭ سۇرگىن توقايىندا ءجۇرىپ-اق، التايدىڭ اسقارىندا قوي باعىپ جۇرگەن كۇيشى تايىردى تاۋىپ، كۇي ونەرى جايلى، حالىق كۇيلەرى تۋرالى سىر ءبولىسىپ، سۇحبات جاساعانىن كوزىنە ىستىق جاس الا وتىرىپ ايتىپ جاتتى. باقاڭ قاريا حالىق كۇيلەرى جايلى اڭگىمە ءوربىتىپ وتىرعان ءبىر ارەدىكتە:
– «شاقاباي شالاپ» دەگەن حالىق كۇيى بار، بۇل تۋرالى نە بىلەسىز؟ -دەدىم.
باقىتقان كۇيشى اڭگىمەنى ارىدان باستادى...
– ءۇشىنشى جالپى ماجىلىستەن كەيىن اۋامىز تازاردى، حالىق ماسايرادى، 1982-جىلى التاي ءاۋدانىابيتان اۋىلىندا وكتابر مەرەكەسى بايلانىسىمەن بەس كۇن بويى اقىندار ايتىسىن وزدىردى. ون جىلدىق ەسكەۋىلدەن ەس جيعان حالىق ونەرپازدارى باس قوسىپ ءبىر جاساپ قالدىق. بىردە مەن ايگىلى بوزداق دۇزبەنبەت ۇلى اقساقالدان وسى- «شاقاباي شالاپتىڭ» تاريحىن سۇرادىم. سوندا بوزداق اقىن:
«ءبىزدىڭ شاقابايدا دومبىراشىلار كوپ بولعان، مالما جاڭگىر، مەنىڭ اكەم دۇزبەنبەت تە جۇزدەن استام كۇي بىلەتىن. شالاپ دەگەن ادام اتى، رۋى شاقاباي، ءبىراق ءاسىلى بۇل كۇي شالاپتىڭ بىرگە تۋعان اعاسى شاباقتىڭ كۇيى. شالاپ، شاباق ەكەۋى دە كۇيشى بولعان ەكەن. شاباقتىڭ 18 جاستاعى زاۋرەن اتتى قىزى جازعىتۇرىم ەرتىس پەن قىران قوسىلىپ جەر-كوك كوك تەڭىز بولىپ سۋ تاسىپ جاتقاندا، سۋعا كەتىپ دۇنيە سالىپتى. جالعىزىنان ايرىلعان شەركەۋدە اكە وكىنىشىن كۇيمەن باسىپ، «زاۋرەن-اي» دەگەن زارلى كۇي شالىپتى. سارقۋسىن اۋىلىنىڭ شىعىسىندا «شاباق قارا سۋى» دەگەن توقتاۋ سۋ بار. سول سۋدىڭ جاعاسىندا شاباقتىڭ دوڭگەلەك قورعانى بار. زاۋرەننىڭ سۇيەگى دە اكەسىمەن بىرگە سوندا قويىلعان.
وندا كۇي نەگە شالاپ اتىمەن تاراعان دەسەڭىز-شالاپتىڭ دوڭگەلەك داۋلەتى باربولعان سوڭ ۇيىنە كەلىمدى-كەتىمدى ادام كوپ بولعان. اعاسىنىڭ زارلى كۇيىن شالاپتىڭ ۇنەمى شەرتىپ وتىرعانىن كورگەندەر بۇل كۇيدى «شالاپتىڭ كۇيى» دەپ اتاپ كەتكەن ءارى شاباق ەرتەرەك دۇنيە سالعان. ال شالاپ كەيىن شىڭگىل جەرىنە بارىپ قايتىس بولعان. سوندىقتان دا شاباق ەسىمى ۇمىت بولىپ، «شاقاباي شالاپ» بولىپ ەل ىشىنە تاراعان دەدى.
مەنىڭ بىلۋىمشە، اسعات قاسەنوۆ ەرتەرەكتە تۇڭعىش رەت «زاۋرەن-اي» دەگەن داستان جازعان بولاتىن، سول داستاندا:
«زاۋرەن جان، ءوزىڭ ءۇشىن ەلدەن كەلدىم،
سەن جۇرگەن سايران دالا جەردەن كەلدىم.
باسىڭدى ءبىر كوتەرشى تىم بولماسا،
بەتىڭنەن ءبىر يىسكەيىن دەگەن ەدىم»-دەپ ەل قارا توسكە قايقايعاندا شاباق قايتىپ ەرتىسكە كەلىپ، قاراسۋ بويىنداعى قىزىنىڭ توپىراعىن قۇشاقتاپ وسىلاي زارلايدى داستاندا.
بۇل كۇي ەل ىشىندە «شالاپ» كۇيى دەپ قانات جايىپ كەتتى. داۋلەت حالىق ۇلى «شاقاباي شالاپتى» وتە قۇلپىرتىپ شەرتكەن. قۇلپىرتىپ شەرتسە زارلى ەمەس، انشەيىن اسقاقتاعان ءبىر كۇي بولىپ شىعادى. مەنىڭ بىلۋىمشە «شاقاباي شالاپتى» دامىتىپ، تولىق كۇي قىپ جاساپ شەرتكەن تايىر بەلگىباي ۇلى ەدى. تايىردىڭ شەرتىسىندە زاۋرەندى جوقتاپ تۇرعان اۋىر مۇڭ بار. كۇيدىڭ باسقا ۆاريانتى تىپتەن جوق، مەنىڭ ءوزىم «شاباقتىڭ زارى-زاۋرەن» دەپ بىلاي شەرتىپ ءجۇرمىن...
باقاڭ قاريا بار تۇلعاسىمەن بەرىلىپ كۇيگە اۋىستى. تاسپاعا جازىپ وتىرعان مەنىڭ كوز الدىما جاس قابىردى قۇشاقتاپ كوز جاسى كول-كوسىر بولىپ جىلاپ جاتقان قىز اكەسىنىڭ اۋىر تاعدىرى كەلەدى. قاتپارىنا قۇپياسىن تەرەڭ سىڭىرگەن كۇي قۇدىرەتى قيالىمدى الىستارعا جەتەلەي بەردى...
2004-جىلى ناۋرىز ايىندا شينجياڭ قازاق تىل-مادەنيەت قوعامىنىڭ ۇرىمجىدە تۇڭعىش كەزەكتى «قۇتتى بولسىن، ناۋرىز» اتتى كولەمدى تەلە-ساۋىق كەشىن وتكىزدىك. وسى كونسەرتتە شىڭگىل اۋدانىنان كەلگەن بەلگىلى دومبىراشى سايراش جارمۇقامەت ۇلى شالاپ ساۋداگەر ۇلىنىڭ كۇيى «زاۋرەن-اي» دەپ العاش رەت شەرتىپ شىقتى. كۇي سارىنى داۋلەت حالىق ۇلى راديودا شەرتكەن نۇسقامەن ۇقساس ەكەن. الايدا، تەليەۆيزيا مەن راديودان ساۋىق كەش تاراتىلعان سوڭ ەشبىر جان «شاقاباي شالاپتى» نەگە «زاۋرەن-اي» دەپ شەرتكەنىن سۇراپ جاتپادى...
2005-جىلى قۇربان ايت مەرەكەسى ورايىمەن تۋعان اۋىلىم سارقۋسىنعا باردىم. اۋىل جاڭا، اۋىل تىرلىگى تىپتەن جاڭا. تەك كۇن ساناپ قاتارى سيرەپ بارا جاتقان قارتتارعا قاراپ كوڭىلىم بوساپ، كوكىرەگىمە اشتى ءبىر مۇڭ تىعىلدى.
قۋانىشباي قابىتاي ۇلى
ءساتى تۇسكەن ءبىر كۇنى كونەنىڭ ارتى، ەندىگىنىڭ قارتى، ەل اعاسى قۋانىشباي اقساقالمەن اڭگىمەدە بولدىم. «شاقاباي شالاپتىڭ» تاريحىن قۋكەڭ بىلاي ساباقتادى:
– التى ەسەنتايدىڭ ءبىرى شاقاباي. ادەتتە قوسان، قوسكە، جانبالا، قالىقباي، بالىقباي بولىپ ءبولىنىپ بەس شاقاباي دەپ اتايدى. بۇلاردىڭ ىشىندە قالىقباي شاقاباي وتە ىرگەلى، ىقپالدى بولىپ، «ءتورت بي تورە» تۇسىندا دا بەلگىلى ورىن يەلەگەن. ال قالىقبايدىڭ ۇلى جارقىنباي باتىر بولعان كىسى ەكەن.
«ىزعۇتتى، قىلان، جارقىنباي،
ولار دا وتكەن تارتىنباي.
سولاردان العان ءبىر قۇداي،
كىم قالادى ارتىندا-اي»،-دەپ اپالارىمىز جوقتاۋ ايتقان دەيدى. سول جارقىنبايدان ساۋداگەر تۋعان، ساۋداگەردەن-ايراش، شاباق، شالاپ، مەشەل، تۇقىش، جانشۋاق، كۇنشۋاق، بايشۋاق، قاتپاشۋاق دەگەن 9 ۇل تۋىپتى. . .
«اتامنىڭ اتىك، قاسقار باسى جاتىر،
اقشيى ساۋداگەردىڭ دەگەن جايدا» دەپ بەلگىلى تاريحشى شايقاسىن جاڭگىر ۇلى جىرعا قوسقانداي. ساۋداگەردىڭ مەكەنى وسى سارقۋسىننىڭ اقشي ءوڭىرى. اعايىندى شاباق پەن شالاپ ەكەۋى دە كۇيشى بولعان. ويتكەنى بۇلاردىڭ شەشەسى ەل ىشىندە بەلگىكۇيشى بولعان ادام ەكەن. شالاپتىڭ جالعىز قىزى زاۋرەن جاستاي قازا بولىپ، قىزىنا ارناپ «زاۋرەن-اي» دەپ كۇي شىعارعان دەيدى. ال وندا بۇل كۇي نەگە «شاقاباي شالاپ» اتانعان دەگەنگە كەلسەك:
– اق ورىس توڭكەرىسىنەن ىلگەرى قالىقباي شاقاباي تۇگەلدەي شىڭگىل جەرىنە قونىس اۋدارعان. ويتكەنى ولاردىڭ تارى بي، جاپار تايجى، نازىر تايجى دەگەن ىقپالدى ادامدارى ءور التايدا بولعان سوڭ، قولدارىندا بيلىك تۇرعان ولار ءوز ۇرىق-جۇراعاتىن ءبىر جەرگە جيناعان.
ەل شىڭگىلگە ورنالاسقان سوڭ بۇل زارلى كۇيدى كىمدىكى دەپ شەرتۋ كەرەك دەگەندە «شاقاباي شالاپتىڭ» كۇيى دەپ بىرەۋدەن-بىرەۋ ۇيرەنىپ شەرتىپ، اۋەلگى «زاۋەن-اي» دەگەن اتى ۇمىت بولعان. ال شاباقتىڭ قاراسۋى وسى سارقۋسىن اۋىلىندا. كۇنى بۇگىن قايتىس بولعان ادامداردى شاباقتىڭ زيراتى بار سول قاراسۋدىڭ قاسىنداعى دوڭگە قويادى. ءبىراق شالاپ شىڭگىل جەرىندە دۇنيە سالعان. سوندىقتان دا «شاقاباي شالاپ» كۇيى ءورالتايعا كەڭ تارالعان.
مەن بۇل تاريحتى اكەم قابىتايدان ەستىدىم. اكەمە ۇلى اتامىز سىمايىل دەگەن كىسى ايتىپ بەرىپتى. ءبىز شاقابايدىڭ 9-ۇرپاعىمىز،-دەپ قۋانىشباي قارت اڭگىمەسىن اياقتاتتى.
مەن جۋىقتا كۇيتىڭ قالاسىندا تۇراتىن كۇيشى داۋلەت حالىق ۇلىنىڭ ۇيىنە تەلەفون بەرىپ:
– «شاباقاي شالاپ» كۇيى جايلى قانداي دەرەكتەر بىلەسىز-دەگەنىمدە داۋكەڭ:
– مەن «شاقاباي شالاپتى» 1958-جىلداردان تارتىپ جاقسى بىلەمىن. 1970-جىلداردىڭ سوڭىندا وڭدەۋدەن وتكىزىپ راديوعا بەردىم. ەل اراسىنداعى ۇلكەندەردەن ەستۋىمشە شالاپ ساۋداگەر ۇلى ۇزاق ۋاقىت بالا كورە الماي، بالا ءۇشىن ءتورت بىردەي ايەل العان ەكەن جانە ءوزى داۋلەتتى ادام بولسا كەرەك. كەيىن زارىعىپ كورگەن جالعىز قىزى زاۋرەن دۇنيە سالىپ، بۇل كۇيدى سول بالاسىنا ارناپ شىعارعان دەپ ايتادى،-دەگەندى ايتتى.
يا، حالقىمىزدىڭ مۋزيكا مادەنيەتىنىڭ ىشىندە ماڭىزدى ورىن الاتىن كۇي جانرى تاريحىمىزداعى سان-قيلى ءومىر بەلەستەرىن جىپكە ءتىزىپ كورسەتەتىن كونە شەجىرە. ول عاسىرلار بويى ءبىر ورىنداۋشىدان ەكىنشى ورىنداۋشىعا، ءبىر قولدان ءبىر قولعا اۋىسىپ، ەكشەلىپ، سۇرىپتالىپ ەڭ قۇندىلارى عانا ءبىزدىڭ داۋىرگە جەتتى. «اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇيدى تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ وسەرى بار» دەپ ۇلى اباي جىرلاعانداي، ادام جان سەزىمىنىڭ نازىك قىلىن شەرتەتىن نە ءبىر عاجاپ كۇيلەردىڭ تاريحى قىنا باسقان تاريح قويناۋىندا ۇمىت بولىپ بارادى. ءار كۇيدىڭ ءوز تاريحى بار. جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن «شاقاباي شالاپ» كۇيىنىڭ دە كۇڭىرەنگەن مۇڭ ءتىلى دومبىرا شاناعىندا قانشا جىلدار بويى «زاۋرەن-اي» دەپ زارلادى دەسەڭىزشى!
دەمەك، توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتار بولساق، ءبىز شالاپ ساۋداگەر ۇلىنىڭ كۇيى- «شاقاباي شالاپ» نەمەسە «زاۋرەن-اي» دەپ اتاساق تا بولادى. ويتكەنى، تاريحتا دايرابايدىڭ كۇيى «دايراباي»، سوقىر ەسجاننىڭ كۇيى «ەسجان» جانە تەمىربەكتىڭ توكپەسى «شەرنياز» دەپ ءوز ەسىمدەرىمەن نەمەسە ەكى اتپەن اتالاتىن كۇيلەر كوپ. شالاپ ساۋداگەر ۇلىنىڭ مۇنان باسقا دا «ءومىر تولعاۋى» اتتى ۇلكەن كۇيىن ىلە وبلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسى وركەستىرگە ءتۇسىردى. 2003-جىلى بۇل كۇي راديونىڭ التىن قورىنا ەنگىزىلدى.
قورىتىپ ايتقاندا، تۋعان حالقىمىزدىڭ ان-كۇي تاريحىن بىرەۋ بولسا دا جيناپ ەرتەڭگى ۇرپاقتار ەنشىسىنە قالدىرساق، كولگە تامعان تامشىداي مۋزيكا تاريحىمىزدىڭ التىن قورى مولىعارى بارشاعا تۇسىنىكتى اقيقات.
6alash ۇسىندى
