قايشالىسقان ادامعا تولى سەگىز ۆاگوندىق جولاۋشىلار پويەزىنىڭ ەڭ سوڭعى ۆاگونىنان تينگەن ورىنىما ەندى عانا ورنالاسىپ، قول سومكەمدەگى كۇندەلىكتى وقىپ جۇرگەن ءسابيت مۇقانوۆدىڭ «ءومىر مەكتەبى» اتتى ەسسە رومانىن وقي باستاعانىم سول ەدى:
– اسسالاۋماعالايكوم، قاناتبەك اعا! - دەگەن بالانىڭ داۋىسىنان كىتاپقا شۇقشيعان باسىمدى ەرىكسىز كوتەردىم. الدىمدا كوزىنەن وت شاشقان، ون-ون ءبىر جاس شاماسىنداعى تورسىق شەكە، قارا دومالاق ۇل تۇر. ماعان قاراپ ەشبىر توسىرقاۋسىز جىميىپ:
– اعا ءسىزدى اتام شاقىرادى، ءبىز وسى ۆاگوننىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى ورىندىعىندا وتىرمىز، - دەدى.
– اتاڭ كىم؟
– قازىم.
– قايسى؟
– بۋرىلتوعايداعى قيساگەر قازىم.
– وي، اينالايىن، قازىم اتانىڭ بالاسىسىڭ با؟ جارايدى اتاڭا بارايىق.
سۇيتسەم اقسايداعى ازاماتتار ولارعا مەنىڭ كەلەتىنىمدى الدىن الا ايتقان ەكەن. سودان اقساقال پويەزعا شىعا نەمەرەسىنە مەنى ىزدەتىپتى.
ۆاگون تولى بەيتانىس جاندار ورتاسىندا ەكى-ۇشەۋىمىز قۇشاق ايقاستىرا سالەمدەسىپ، ابىر-سابىر بولىپ جاتىرمىز. حالقىمىزدىڭ قازىنالى قازىمى اتالعان ايگىلى قيساگەر قاريانى بۇدان بۇرىنعى بىرنەشە قيمىلداردا سىرتىنان كورىپ، وتكەن جىلى بۋرىلتوعايدىڭ اۋداندىق ايتىسنا ۇسىنىسپەن قاتىناسقان ساپارىمدا از كەم بىرگە بولىپ، ەستەلىك سۋرەتكە تۇسكەنىممەن، ايىزىم قانىپ اڭگىمەلەسە الماعان ەدىم.
– ساپارىڭىز ءساتتى بولسىن، بەت الىسىڭىز قالاي؟
– گانسۋدەگى اقساي قازاق اۋدانى شاقىرتىپتى، نەمەرەم بولاتبەكتى ەرتىپ سولاي كەتىپ بارامىن. مىنا جول سەرىگىمنىڭ اتى اسقار، كوكاعاش اۋىلدىق مادەنيەت پونكيتىنىڭ قىزىمەتكەرى. قاعىلەز قاريا قاسىنداعى نەمەرەسى مەن جول سەرىگى اسقاردى دا تانىستىرىپ ۇلگىردى.
– جولىمىز ءبىر ەكەن، مەنى دە سول اقسايداعى ازاماتتار شاقىرتقاسىن كەتىپ بارامىن. بۇيىرسا سىزدەرمەن بىرگە بولعان ساپارىم ولجالى بولار، - دەپ الداعى كۇندەرگە بولجال جاساپ جاتىرمىن. ءسال تىنىستاپ العان قاريا:
– ە، بالام، ونەر ولتىرمەيدى دەگەن ءسوزدى اتاڭ قازاق بەكەر ايتباعان عوي، بويىمىزداعى وسى ءبىر قاسيەتتىڭ ارقاسىندا قارا ورمان حالىقتىڭ قوشەمەتىنە بولەنىپ، ءبىراز جەردىڭ، ەلدىڭ ءدامىن تاتتىق، بۇعاندا شۇكىر. قازىرگى بەتالىستارىڭ جاقسى، ونەردىڭ ساپارى الىس، ءبيىل مەن سەكسەننىڭ التىسىنا شىقتىم، سوندادا كارىلىككە بوي بەرگىم كەلمەيدى، - دەدى كۇلىمدەي سويلەپ.
باياعىدا شەجىرە-شەشەن قاريالاردىڭ ءبىرى: «كارىلىك اجارلى كەزىڭدى الادى، شاش-ساقالىڭدى اعارتىپ كوزىڭدى الادى، بۇعان وكپەلەسەڭ ەگەسىپ تىسىڭمەن ءسوزىڭدى الادى، بەلىڭدى جازدىرماي ەكى اياعىڭا كىسەن سالادى. وعاندا كونگىڭ كەلمەسە كورەرىڭ مىناۋ دەپ ءوزىڭدى الادى» - دەگەن ەكەن. سول ءبىر ءسوز كوڭىلىمنىڭ كوكجيەگىن شارلاپ وتكەنىمەن سەلكىلدەپ كەلگەن سەكسەنگە سەس كورسەتىپ تۇرعان، توبىقتان قاعار توقسانعا دا تالپىنىسى شيراقى اقساقالعا ەرىكسىز سۇيىنە قارادىم.
– شىركىن، قۇرمانبەك ناعىز تالانت ەدى عوي. جۇرگەن جەرىن دۋمانعا بولەپ، وتىرعان جەرىندە ولەڭنىڭ اق جاۋىنىن قۇيىپ-قۇيىپ جىبەرگەندە ەرىكسىز تاڭداي قاعۋشى ەدىك.
– قۇرەكەڭمەن قارىم قاتىناسىڭىز قويۋ دەپ ەستىگەم، وتكەن كۇندەردەن ايتا وتىرىڭىز.
– ءيا، قۇرەكەڭ ەكەمىز سەكسەنىنشى جىلداردان باستاپ ارالاستىق. ول مەنەن ون ەكى جاس كىشى بولعانىمەن اعالىق-ىنىلىك، جولداستىق ءازىل-قالجىڭىمىز جاراسىپ تۇراتىن. اقىندار ايتىسىنا، باسقا دا ويىن تويلارعا بىرگە بارىپ جۇردىك. تالاي قىزىقتار، ەستەن كەتبەس كۇندەر بولدى. كورىسپەگەن كۇندەرىمىزدىڭ اراسى الشاقتاعان سايىن ءبىر-بىرىمىزدى ساعىنىپ ىزدەيتىنبىز. 1994 جىلى شىلدە ايىنىڭ ءبىر كۇنى مەن وعان پوشتا ارقىلى حات جولداپ، ءوز ولەڭدەرىنەن ءبىر تاسپا تولتىرىپ بەرىپ جىبەرۋىن ءوتىندىم، ارادا ون-ون بەس كۇن وتەر-وتبەستە جاۋاپ حاتى قولىما ءتيدى. سۇيتسەم قۇرەكەڭ سىرقاتتانىپ ەمحاناعا جاتىپ قالعان ەكەن، ول ءوز جاعدايىن حات ارقىلى ولەڭمەن بىلايشا بايانداپتى:
– «قىمباتتى، دۇعاي سالەم، قازىم اعا،
بولۋدان ءتاڭىر قاقسىن جازىم اعا.
سىيلاسۋ تىرشىلىكتە ءبىر عانيبەت،
كوز جەتبەس ءومىردىڭ كوپ، ازىنا دا.
مۇراسىن بۇرىنعىنىڭ ساقتاپ جۇرگەن،
سارقىلماس ۇقساۋشى ەدىڭ قازىناعا.
جۇبىمىز جازىلمايتىن جىل قۇسىنداي،
ءبىر باردىق قوڭىر وبا سازىنا دا.
جاتقاندا بولنيسادا حاتىڭدى الدىم،
كىم ءبىلسىن جامان ءىنىڭ جازىلاما.
ءبىر تاسپا داۋىسىڭدى جىبەر دەپسىڭ،
حالىم از ايعايلاۋعا ءقازىر اعا.
ات مىنگىز، شاپان كيگىز دەگەن جوقسىڭ،
ءجون ەدى جاراعانىم بازىناڭا.
از سوزبەن جاعدايىمدى بىلدىرمەسەم،
قالادى-اۋ، ىنىڭە وكپە، نازىڭ اعا.
بىرگە وسكەن تاي-قۇنانداي ۇيىردەگى،
جاراسار ەردىڭ ەرگە كۇيىنگەنى.
ارتىنىڭ نە بولارىن كىم بىلەدى،
ءبىر ناۋقاس شىرماپ الدى بيىل مەنى.
امانات اعاسى ايتقان ءبىراز جۇمىس،
ساۋ بولسا عازيز باسقا قيىنبا ەدى.
الدىندا اعالاردىڭ دومبىرا السام،
ءتايىر-اي جالعىز تاسپا بۇيىمبا ەدى.
ايلانباي ءبىر اۋدارىپ تۇگەتەر ەم،
الماسىپ ءۇن ساندىقتىڭ تيىرمەنى.
ەلىڭە مەنەن سالەم شىعا المادىم،
ارقاننان تاڭىر تاققان بۇيىردەگى.
امانبا ەل؟
بۋرىلتوعاي جەرىندەگى،
ازامات اتقا مىنەر ەلىڭدەگى.
ساربۇلاق ساقاراسىن سايرانداپ ەك،
ۇيرەكتەي ۇلىڭگىردىڭ كولىندەگى.
داريعا-اي سىزدەن باسقا ەش ادامنان،
كوزىمە ءبىر پارشا حات كورىنبەدى.
«كوزدەن كەتسە كوڭىلدەن بولادى ۇمىت»،
راس-اۋ دەگەن ءتامسىل تەگىندەگى.
وعاشتىق وتكىزبەگەن سەكىلدى ەدىم،
دوستاردىڭ سۋيتىنداي كوڭىلدەرى.
«ءبىر اتىم ناسىبايدان كوڭىل قالار»،-
دەگەنى بۇرىنعىنىڭ تەگىنبە ەدى؟!
اتالار كوڭىلدەن دەپ ايتادى ەكەن،
ادامنىڭ ارىماعى، سەمىرمەگى.
قوش قاكە، جاقسىلىقپەن كورىسەيىك،
توعىسقان ءاعا-ىنى ەدىك سەنىمدەرى.
ارامىز ەشقاشاندا بولىنبەسىن،
ساپتاسپىز ءبىر مايداننىڭ شەبىندەگى».
اقىننىڭ جىر جيناعىنان «قازىمعا حات» اتتى وسى ولەڭىن نەشە رەت وقىعانىمىزدى كىم ءبىلسىن، ءبىراق ءدال قازىرگىدەي تەبىرەنبەگەن ەكەنمىن. كۇنىنە جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامدار شوعىرى ورتاسىندا جۇرسەدە ونەر ادامىندا بولاتىن رۋحاني جالعىزدىق، جابىعۋ، ساعىنۋ دەگەن تىلسىم دۇنيە عوي، سول جالعىزسىراۋدان، ساعىنۋدان ءبىرىن-بىرى ىزدەپ، الىستان كىسىنەسەتىن ارعىماق مىنەز جاندار-اي.
قازەكەڭنىڭ اكەسى كالمەن ءوز ورتاسىنا سىيلى، قىستاۋباي اۋىلدارىنىڭ موللاسى بولعان، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جان بولسا، اناسى ءباتيما مەركىتتىڭ قۇلسارى رۋىنىڭ ىرگەلى بايى كادەن اۋىلىنىڭ قىزى ەكەن.
مەن ون بەس جاسىمنان باستاپ قيسا جاتتادىم. قيسا-داستانعا قۇمار بولۋىما اسەر ەتكەن ناعاشى اعالارىم بوكەي، كوكسەگەن دەگەن كىسىلەر. سول كەزدە جاسى وتىزدىڭ ىشندەگى ازاماتتار ەدى، ولار تاڭدى تاڭعا ۇرىپ قيسا-داستانداردى جاتقا ايتاتىن. سول ءبىر جىلدار ۇركىن-قورقىننىڭ مەزگىلى بولسادا ماڭايداعى اۋىلدار قىز ۇزاتىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ توي جاساپ جاتادى. توي جاساعان اۋىلدار بوكەي، كوكسەگەندەردى ارنايى ات جىبەرىپ الدىرىپ كىتاپ ايتتىرادى. سولاردى كورە ءجۇرىپ مەنىڭ دە قيسا-داستانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىم ويانىپ اقىت، ارعىنبەك، قاجەت قاتارلى اقىنداردىڭ جىرلارىن ناعاشىلارىمنىڭ اۋىزىنان جاتتاي باستادىم،- دەيدى قازەكەڭ.
وسى كەزدە قاسىمىزعا كەلىپ جايعاسقان تاعى ءبىر ساپارلاسىمىز شينجياڭ قولدانىلمالى كاسىپتەر تەحنيكالىق ينيستيتۋتىنىڭ دوسەنتى بولات زامانعاجى ۇلى دا اڭگىمەگە ارالاستى:
– اقساقال قايىن جۇرتىڭىز قاي ەل؟
– مەن ناعاشى اۋىلىمنان قىز العان جانمىن، ۇلكەندەر كابيرا (جۇبايىنىڭ اتى) ەكەۋمىزگە بەسىگىمىزدە قۇدالاسقان ەكەن، ول كىسى ءقازىر سەكسەن ۇشتە، ءالى شي وراپ، سىرماق تىگەدى. ەكى ۇل، ءتورت قىزىم بار. شۇكىر باقىتتى جانمىن.
– بەسىكتە قۇدا بولعان دەدىڭىز بە؟ اشالاپ ايتىپ بەرسەڭىز.
– ءيا، بۇرىنعى كەزدە اتالارىمىز بەسىكتەگى بالاسىنا بەل قۇدا ىزدەيتىن بولعان. كەلىنى جۇكتى ۇلكەندەر ىشتەگى بالاعا قۇدالىق جاساسىپ قوياتىن، ول كەزدە شەشەم ماعان اۋىر اياق، ال ناعاشىم كادەننىڭ سۇلەيمەن دەگەن ۇلىنىڭ ايەلى دە اۋىر اياق ەكەن، وسىلايشا ناعاشىم كادەن مەن اكەم كالمەن ەكەۋى بىزگە بەسىگىمىزدە قۇدالاسىپتى.
– راسىندا ەستە قالار وقيعالار ەكەن. ءبىر قيسانى جاتتاۋ ءۇشىن نەشە رەت وقيسىز، قانشا قيسا-داستان جاتتادىڭىز؟
– كوبىندە ءبىر رەت عانا وقپ شىعام، كەيبىرىن ەكى رەت وقيمىن، وقىپ بولعاننان كەيىن كوزىمدى جۇمىپ ويلانسام شۋماق-شۋماق بولىپ كوز الدىمنان ءوتىپ جاتادى، قازىرگە دەيىن ءبىر ءجۇز جيىرما جەتى داستاندى جاتقا الىپپىن.
تاريح كوز، قويما جۇرەك قاريانىڭ قاسيەتىنە ەرىكسىز تامسانىپ بىر-بىرىمىزگە قاراستىق. وسىلايشا شەجىرە قارتتىڭ شەشەن تىلىمەن شەرتىلگەن ىرىسباي شەشەننىڭ تاپقىر سوزدەرى، قىرىقىنشى جىلدارداعى ەلدىڭ تاعدىرى جايلى ايتىلعان اڭگىمەلەرىمەن سۋسىنداپ التى ساعاتتىق جولدىڭ الىستىعىن دا اڭعارماي ايالدامادان تۇستىك.
اڭگىمەلەسكەن: قاناتبەك زايتوللا ۇلى
6alash ۇسىنادى
