جۇڭگو ءوندىرۋ-جاساۋ كاسىبى دۇنيە ءجۇزىنىڭ نازارىن اۋداردى. وسىلاردىڭ ىشىندە جۋىردا ىسكە قوسىلعان «شياڭگاڭ-جۋحاي-اۋمىن» الىپ كوپىرىنىڭ سىلكىنسكە قارسى توزىمدىلىك تەحنيكاسى دۇنيەنىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الدى. جالپى ۇزىندىعى شامامەن 55 كيلومەتر كەلەتىن «شياڭگاڭ-جۋحاي-اۋمىن» الىپ كوپىرى ءىرى ءتيپتى تەڭىز اتتاعان قاتىناس ينجەنەرياسى بولىپ، الىپ كوپىردىڭ ىسكە قوسىلۋى گۋاڭدۇڭ-شياڭگاڭ-اۋمىن شىعاناق رايون قۇرىلىسىن جەبەۋ جونىنەن، بۇكىل ەل دامۋى جونىنەن كەلەلى ماڭىز الدى.
جۋىردا ءتىلشىمىز وسىنداي ەرەن ينجەنەريانىڭ زەرتتەۋ جانە جوبالاۋ جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان گۋاڭجوۋ ۋنيۆەرسيتەتى ينجەنەريا بويىنشا جەر سىلكىنسىنە قارسى توزىمدىلىكتى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋشىسى، اعا ينجەنەر ورلەۋحان قيساۇلىمەن الىپ ينجەنەريادا قولدانىلعان وزىق تەحنيكا جانە ينجەنەردىڭ ەڭبەكتەرى جايىندا تىلشىلىك وتكىزگەن بولاتىن.
– سالەمەتسىز بە اعا! نەشە كۇننەن بەرى، سىزگە قاتىستى، ءسىزدىڭ «شياڭگاڭ-جۋحاي-اۋمىن الىپ كوپىرىنىڭ جەر سىلكىنسىنە قارسى جوباعا» قاتىسقان ەڭبەگىڭىز ءجايلى ءتۇرلى ينفورماسيالاردى كورىپ ءبىلىپ، سىزدەي مىقتى اعالارمىزعا ءماز بولىپ، مارقايىپ جاتقان ءجايىمىز بار. ەندەشە اڭگىمەنىڭ باسىن جاقىندا ىسكە قوسىلعان ءدال وسى ۇلى كوپىردەن باستاساق، «شياڭگاڭ-جۋحاي-اۋمىن الىپ كوپىرىنىڭ جەر سىلكىنسىنە قارسى جوبا» جۇمىسى قاشاننان باستاپ ىستەلەدى، وسى ينجەنەريانى جوبالاۋ بارىسىندا ءسىز قانداي مىندەتتەر ارقالادىڭىز؟
– مەن 2010 جىلى «شياڭگاڭ-جۋحاي-اۋمىن» ۇلى كوپىرىنىڭ سىلكىنىسكە قارسى توزىمدىلىگىن جوبالاۋ مىندەتىنىڭ الدىڭعى كەزەڭدەگى زەرتتەۋ جۇمىسىن ۇستىمە الدىم، ءبىر جىل ۋاقىت شاماسىندا، مەن «شياڭگاڭ-جۋحاي-اۋمىن» ۇلى كوپىرىنە ۇيلەسەتىن «سىلكىنىستى جەڭىلدەتۋ جانە توسۋ» شارا دوكلاتىن جاساپ، كوپ جاقتىڭ ماقۇلداۋىنا يە بولدىم. 2011 جىلى مەملەكەتتىڭ ءتۇيىندى ينجەنەرياسى بولعان «شياڭگاڭ-جۋحاي-اۋمىن» ۇلى كوپىر نىسانىنىڭ سىلكىنسكە قارسى توزىمدىلىگىن جوبالاۋ جانە توزىمدىلىگىن ساپالاندىرۋ ارناۋلى زەرتتەۋ نىسان مىندەتىن رەسمەي باستادىق. جالپى كوپىر تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، «سىلكىنستى جەڭىلدەتۋ جانە توسۋ» شاراسى باستى قولدانعان وزىق تەحنيكا رەتىندە، كوپىردىڭ سىلكىنسكە قارسى توزىمدىلىگىن جوبالاۋدا جاقسى نەگىز قالادى. بۇل كوپىر دۇنيە ءجۇزى بويىنشا تەڭىز ۇستىندە سالىنعان ەڭ ۇزىن كوپىر بولىپ، قۇرىلستىڭ قيىندىعى توتەنشە زور، «سىلكىنستى جەڭىلدەتۋ جانە توسۋ» سىندى وسىنداي ىلعارى ءادىس-امال بۇكىل كوپىردىڭ سىلكىنىسكە قارسى توزىمدىلىگىن بارىنشا ارتتىردى. «سىلكىنستى جەڭىلدەتۋ جانە توسۋ» جوباسى بۇرىندارى ىستەتىلىپ جۇرگەن ءداستۇرلى سىلكىنسكە قارسى شارالارمەن سالىستىرعاندا، قاراپايىم جولمەن قيىندىقتى جەڭە العان ءادىس شارا بولىپ قارالدى، ياعني ارتىق تەحنيكا ىستەتپەي-اق، بۇكىل كوپىردىڭ سىلكىنسكە قارسى توزىمدىلگىن بارىنشا ارتتىرا الدىق.
– ءىرى قۇرىلىستاردىڭ جوبا مىندەتىنەن تىس، ءسىز جانە مادەني مۇرالاردى جەر سىلكىنىسىنەن قورعاۋعا قاتىستى زەرتتەۋ نىساندارىن دا قولعا الىپ بەلگىلى ناتيجەلەر جاراتىپ جۇرگەندىگىڭىزدەن حابارىمىز بار. ەندەشە مادەني مۇرالاردى جەر سىلكىنسىنەن قورعاۋدىڭ قانداي ماڭىزى بار؟ ول قانداي تەحنيكانى قاجەت ەتەدى؟
– ۋىنچۋان زور جەر سىلكىنىسى كەزىندە، مەن شي-ان قالاسىندا ءىس ساپاردا جۇرگەن بولاتىنىمىن، ول كەزدە، شي-ان قاتىناس ۋنيۆەرسيتەتى مەنى سىلكىنسكە قارسى لەكسيا جاساۋعا ۇسىنىس ەتتى، مەن حالىقاراداعى ءبىر قىدىرۋ جەر سىلكىنسىنە قارسى تەحنيكالاردى تانىستىردىم، لەكسيا مايدانىندا وتىرعان شي-ان بەي-لين مۇراجايىنىڭ شۋجيى سوڭىنان ماعان مادەني مۇرالاردىڭ ءبۇلىنۋ جاعدايى اۋىر ەكەندىگىن ايتتى. كەيىنتىنەن، ءبىز ءبىر قىدىرۋ مۇراجايلاردىڭ اپاتتان كەيىنگى ءبۇلىنۋ جاعدايىنا تەكسەرۋ-زەرتتەۋ جاسادىق. مادەني مۇرالار ەلىمىزدىڭ باعا جەتپەس اسىلى، ەگەردە بۇلار بۇلىنەتىن بولسا، قايتا قالپىنا كەلمەيدى، سوندىقتان مادەني مۇرالار ءبىزدىڭ قورعاۋىمىزدى اسا قاجەت ەتەدى. كوپ ۇزاماي، مەنەلىمىزدىڭ تۇڭعىش رەتكى بايىرعى مادەني مۇرالاردى زەرتتەۋ نىسانىن ۇيىمداستىردىم ءارى وسى زەرتتەۋدى شي-ان بەي-لين مۇراجايىنداعى العاشقى توپتاعى 10 نەشە مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى مادەني مۇرانى قورعاۋعا قولداندىق، بۇل نىسان بايىرعى مادەني مۇرالاردى جەر سلكىنىسىنەن قورعاۋداعى تەحنيكانىڭ تىڭ جولىن اشتى. وسى نىساننان كەيىن، مەن ەلىمىزدىڭ تاريحي مادەني مۇراسى مەن ادامزات وركەنيەت مۇراسىن ءونىمدى قورعاۋدا ەسەلى "ەڭبەك ءسىڭىردى" دەگەن اتاققا يە بولدىم. سوڭعى كەزدەردە، بەيجيڭدەگى گۋگۇڭ مۇراجايى وسى تەحنيكالىق شارانى گۋگۇڭ سارايىنداعى مادەني مۇرالاردى جەر سىلكىنىسىنەن قورعاۋعا قولداندى، بۇل نىسان كەيىنتىنەن، جۇڭگو قۇرىلىس نىسانىنىڭ سىيلىعىن ەنشىلەدى. مادەني مۇرا تاريحتىڭ قالدىرىپ كەتكەن اسىل مۇراسى، ونى جەر سىلكىنىسىنەن قورعاۋ باسقادا قۇرىلىمدىق قۇرىلىستاردى جەر سىلكىنسىنەن قورعاۋدان بولەكشە. مادەني مۇرانى قورعاۋ ءارى اسىلگى بەينەسىنىڭ بۇلىنۋگە ۇشىراماۋىنا كەپىلدىك ەتۋ وتە ماڭىزدى، سوندىقتان ءبىزدىڭ قولدانعان «سىلكىنستى جەڭىلدەتۋ جانە توسۋ» تەحنيكامىز ءدال وسى قيىندىقتى جاقسى شەشەتىن وزىق تەحنيكا.
– اعا، وقۋ ماعۇلىماتىڭىزعا توقتالاساق، 2005 جىلى ءسىز «شەتەلدە وقىعان 1000 ادام قاتارىنداعى جوعارى دارەجەلى زيالى سالاۋاتىمەن» ەل ىشىندە زەرتتەۋشى بولعان ەكەنسىز، ءقازىر گۋاڭجوۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە زەرتتەۋشىسى بولىپ قىزمەت وتەيسىز، ەندەشە ارمان قۋىپ، ءبىلىم ىزدەگەن شاعىڭىزدان ازداپ اڭگىمە شەرتە وتىرساڭىز؟ جەر سىلكىنسىنە قاتىستى كاسىپپەن قاي كەزدە قالاي ارالاسىپ ەدىڭىز؟
– وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارى قاتىناس قاتتى قولايسىز بولاتىن. مەن كوكتوعايدان ۇرىمجىگە 3 كۇن اۆتوبۋسقا وتىرىپ، ودان ۇرىمجىدەن پوەزگە وتىرىپ 72 ساعاتتىق جولدى باسىپ بەيجيڭگە ارەڭ جەتەتىنمىن، ودان داليەنگە بارۋ ءۇشىن جانە 24 ساعاتتىق جولدى باسامىن، بارلىعى قاتتى ورىندىق، كەي كەزدەرى تىكەدەن تىك تۇرىپ بارۋعا دا تۋرا كەلەدى. تولىق كۋرستەگى كاسىبىم مەحانيكا ەدى، ءوز ارمانىم بويىنشا اسپيرانت كەزىمدە مەحانيكا كاسىبىن جالعاستى وقىدىم. مەحانيكا كاسىبى بارلىق كاسىپ ءتۇرىنىڭ نەگىزى بولىپ قارالادى. مەنىڭ اسپيرانت كەزىمدەگى ديسسەرتاسيام سىلكىنسكە قارسى تۋرالى بولاتىن، سونىمەن جاپونيا شىعىس سولتۇستىك ۋنيۆەرسيتەتىندە دوكتورلىق وقىعان كەزىمدە سىلكىنسىكە قارسى توزىمدىلىكتى زەرتتەۋ سالاسىندا ارناۋلى زەرتتەۋلەر جاسادىم.
– جاپونيادا كوپ جىلدار ءبىلىم الدىڭىز، ەندەشە سىلكىنىستەن ساقتانۋ سالاسىندا ەكى ەلدىڭ ارتىقشىلىقتارىن قاي جاقتاردان باعالايسىز؟
– جۇڭگو مەن جاپونيا دۇنيەدەگى جەر سىلكىنىسى كوپ تۋىلاتىن ەلدەر سانالادى. سىلكىنىستەن ساقتانۋ سالاسىندا ەكى ەلدىڭ ءوز ارتىقشىلىقارى بار، جوبالاۋ يدەياسىنان الىپ ايتقاندا، ەكى ەل دۇنيەنىڭ الدىڭعى لەگىندە تۇرادى، ايتكەنىمەن، ناقتىلى تەحنيكا مەن ءادىس-امال قولدانۋدا جاپونيا بىزدەن ىلگەرى دەسەم بولادى. بۇل ءبىزدىڭ ۇيرەنۋىمىزگە تاتيدى. ەلىمىزدىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ ۇزدىكسىز دامۋىنا بايلانىستى، مەملەكەتىمىز اپاتتان ساقتانىپ، اپاتتى ازايتۋ جاعىنداعى قوسىلىمدى بارىنشا ارتتىردى، الدا بۇل كاسىپتىڭ دامۋى بارعان سايىن جاقسارادى، ەلىمىز تەك ەل ىشىنە ەمەس، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە وراسان زور ۇلەستەر قوساتىندىعىنا سەنەمىن.
– ءيا، اعا، الداعى ساپارىڭىز ءتىپتى دە نۇرلى، تابىستى بولا بەرگەي. ءوز كاسىبىڭىزدىڭ بيىگىنەن كورىنە بەرىڭىز، بۇگىنگى تىلشلىگىمىزدى قابىلداعانىڭىزعا كوپتەن كوپ راقىمەت!
سۇحباتتاسقان: اينۇر گىمىڭعازى قىزى
6alash ۇسىندى
