قارشىعا
苍鹰 cang ying
Accipiter gentilis
قارشىعا اركتيكا مەن انتراكتيكادان باسقا جەرلەردىڭ بارىندە كەزدەسەدى. كوبىنەسە ورمان، قالىڭ بۇتا، اعاش وسكەن تاۋ بوكتەرىن مەكەندەيدى. دەنە تۇرقى 28-114سم، سالماعى 800-1500 كيللوگرام. تۇمسىق، تۇياقتارى قارا، ساۋساقتارى سالالى. قورازى مەن مەكيەنىنىڭ ءتۇسى ۇقساس. ۇياسىن اعاشقا، جارتاس، شىڭعا، جەرگە سالادى.
جىلىنا 3-4 جۇمىرتقا باسادى. قارشىعانىڭ ۇيا سالىپ، ءونىپ وسكەن جەرىنە قاراي ونى ءتۇر-تۇسى دە الۋان ءتۇرلى. قازاق اڭشىلارىنىڭ بۇركىتتەن كەيىن اڭعا ەڭ كوپ سالىپ، قولعا ۇستايتىن قۇسى قارشىعا بولعان. ونى بۇركىت سياقتى باپتاپ، باۋليدى. جاقسى باپ كورگەن قارشىعا قاز، ۇيرەك، دۋاداق، ۇلار، اققۋ، قىرعاۋىل، ساڭىراۋ قۇر سياقتى قۇستارعا تۇسەدى. سونداي-اق، قويان، اق ءتيىن، الاقورجىنداردى دا ىلەدى. اڭعا سالاتىن قۇس بولعاندىقتان قارشىعا كوپ اۋلانعان. سوندىقتان ولاردىڭ سانى جىلدان جىلعا ازايىپ كەلەدى.
قارشىعا-وتە باتىل، جىرتقىش قىران. قاز-ۇيرەك، ۇلار، دۋاداق، قىرعاۋىل، قۇر، ساڭىراۋ قۇردان باستاپ، تورعاي تۇقىمداستارعا دەيىن الا بەرەدى. جۇگىرگەن اڭنان اق قويان، كوكشە قويان، ءتيىن، تىشقان تۇقىمداستارعا دەيىن ۇستايدى. سيرەكتەۋ بولسا دا، تۇلكى، قارساق الاتىندارى دا بار.
قارشىعا وتە كەزەگەن، شابىتتاپ ۇشقىش، ءار شابىتتا شالقار كوش جەردى ارالاپ، كەيدە جۇزدەگەن شاقىرىم جەرلەردى اينالىپ قايتا بەرەدى. قارشىعانىڭ ەڭ كۇشتى قارۋى وتە شەبەر ۇشاتىندىعى، ەپتى، ايلالى، ورالىمدى بولۋى. قارشىعانىڭ دەنە تۇرقى ءار ءتۇرلى. ەڭ كىشىسىنىڭ ءتۇرقى-بىر قارىس سىنىق سۇيەم، ەڭ ءزورى-تورت سۇيەم. كەيدە ودان دا ۇلكەنى كەزدەسەدى.
قانات شالعىلارى قىسقالاۋ، ال ۇشقاندا دوعالداۋ بولىپ كورىنەدى. قۇيرىعى ۇزىن، قاناتى مەن قۇيرىعى ونىڭ ۇشۋ مانەرىنە ۇلكەن وزگەشەلىك تۋعىزعان. ول ساعاتىنا 80-90 شاقىرىم قاشىقتىققا ۇشا الادى. ورمان-توعاي اراسىندا، تار جەردە، تار ايادا، تاس شاقپاقتاردىڭ اراسىندا وتە ەپتى ۇيتقىپ ۇشا الادى. اسپاندا سامعاپ ۇشۋدان گورى جەر باۋىرلاپ، بۇقپانتايلاپ ۇشۋ مانەرى باسىم. ءوز اۋىنا (جەمىنە) يەك ارتپادان شاپ بەرەتىن قارشىعا مىنەزىنە وراي قازاق قۇسبەگىلەرى – «قارشىعا-قۇستىڭ ۇرىسى» دەپ تە اتايدى.
كوزدەرى سارى شەگىر. ال كەيبىرىنىڭ كوزدەرى قىزعىلت شەگىر. تۇمسىق، تۇياق مۇيىزدەرى قارا، تاناۋىنىڭ تەسىگى جاپسارلاۋ. ساۋساقتارى سالالى، سيراق سانى ۇزىن، اڭعارى بيىك. قارشىعا ۇياسىن ىلعي دا اعاشقا سالادى. ەكىدەن ۇشكە دەيىن جۇمىرتقا تاۋىپ، ءبىر اي مولشەرىندە بالاپانىن باسىپ شىعارادى. ءبىر جارىم اي شاماسىندا بالاپاندار ۇيادان ۇشادى.
قازاق قۇسبەگىلەرى قارشىعانى كوپ جاعدايدا تور، تۇزاق جانە باسقا ادىستەرمەن تۇزدەن ۇستاۋدى سالت ەتكەن. قارشىعا جانە قارشىعا تۇقىمداستار قۇسقا، اڭعا تۇسكەندە ەكى اياعىن قارۋ ەتىپ، ونى سالعان جەرىنەن جىبەرمەستەن، ۇستاعانىنىڭ جانى شىققانشا، اۋىز سالمايدى. ال اڭ-قۇستى باسىپ وتىرعاندا، ودان ايىرۋ-قارشىعا بابىنداعى ەڭ ۇلكەن ءسات. مۇندايدا شوشىتىپ، سەسكەندىرىپ، قورقىتىپ الماۋ جاعىنا وتە مۇقيات بولۋ كەرەك. بۇل قىران تىم شىتىرلاق، اشۋشاڭ، ناز مىنەزدى قۇس. شوشىنىپ، كوڭىلى قالسا، ورەكپىپ، شالقاقتاپ، سىرعاقتاپ، اشۋى باسىلماي اۋرە ەتەدى.
