قۇرقىلتاي
(攀雀 （pan que
Remiz pendulinus
قۇرقىلتاي – تورعاي تارىزدىلەر وتريادىنىڭ ءبىر تۋىسى. دەنە تۇرقى كىشىلەۋ، 11 سانتيمەتر شاماسىندا، سالماعى 20 گرام مولشەرىندە. باستارى كوبىنەسە سۇر ءتۇستى، باستارىنداعى قارا جولاعى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. تۇمسىعى – جىڭىشكە، ۇشكىر، قالىپتى ۇزىندىقتا.
ەۋروپا مەن ازياعا كەڭىنەن تاراعان، مۇندا رەسەي، موڭعوليا، چاۋشيان، جاپونيا، پاكيستان، ينديا قاتارلى مەملەكەتتەرگە ەلىمىزدىڭ حيلۇڭجياڭ، جيلين، لياۋنيڭ، نيڭشيا، شينجياڭ قاتارلى ولكە، رايوندارى مەن حۋابەي، چاڭجياڭ وزەنىنىڭ ورتا تومەن اعارىنان تارتىپ يۋننان ولكەسىنە دەيىنگى جەرلەرگە تارالعان. جايشىلىقتا وزەن، كولدەرگە جاقىن قايىڭ، تەرەك، تال اعاشتى توعايلى مەكەندەردە تىرشىلىك ەتەدى، قۇرقىلتاي 1500-1700 مەتر بيىكتىككە دەيىن مەكەندەيدى. ءتۇرلى ناسەكومداردى كوپ قۇرتاتىندىقتان ورمان مەن باققا پايدالى.
ۇياسىن قىل، ءجۇن، وسىمدىك تالشىقتارىنان توقىپ، سىلەكەيىمەن جەلىمدەپ، ەكى بۇيىرىنەن كىرىپ-شىعاتىن تەسىك قالدىرىپ، ەكى بۇتاقتىڭ تۇيىسكەن جەرىنە نە جۋان بۇتاققا سالادى. 6-7، كەيدە 8-10 جۇمىرتقا سالىپ، 12-14 كۇندە بالاپان شىعارادى. ۇيانى قورازى سالادى، جۇمىرتقانى مەكيەنى باسادى.
قۇرقىلتاي ۇلپەكتى تۇمسىعىمەن تىستەپ اكەلگەن سوڭ ۇيا جاسالىپ جاتقان تۇستان قاشىعىراق ورنالاسقان جىڭىشكە بۇتاققا قونادى دا، تۇمسىعىنداعى ۇلپەكتى ءتۇسىرىپ الماي ءبىر اياعىمەن ونى باسادى. بۇدان سوڭ ۇلپەكتى تابانىنان بولشەكتەپ، بابىنا كەلتىرە سوزادى. قۇس وسىلاي بابىنا كەلتىرىپ الىپ، ۇلپەكتى تابانىمەن بۇتاققا قىسادى دا، تاباننىڭ استىنان ۇلپەكتى بىرتىندەپ سوزا ءتۇسىپ، ءجىپتى شيراتۋ ءۇشىن بۇتاققا وراپ، ورمەلەي باستايدى. ءجىپ دايىن بولعاندا قۇس ۇياسىنا ۇشىپ بارادى دا، ەنەتىن اۋىزدان تومەنىرەك (ۇشىپ كەلىپ ۇياعا بىردەن ەنۋى سيرەك كەزدەسەدى) ءجىپتى ءىلىپ قويادى.
قۇرقىلتاي ۇدايى بولاتىن اعاشتاردىڭ بورىك باسىندا ءوزىنىڭ بار ەكەنىن «تسسسيي … تسسسيي» دەگەن نازدى ىزىڭمەن ءجيى ايقىن بىلدىرەدى. قولعاپ ءتارىزدى ەرەكشە ۇيانى جىل سايىن جاڭادان توقيدى، كەيدە وعان ساقتالعان ەسكى ۇيالاردىڭ مامىعى مەن ءتىنىن پايدالانادى.
قۇرقىلتاي – قاسيەتتى قۇس. ول ۇياسىن اڭ-قۇس كوپ بولاتىن قالىڭ، نۋ ورماندا ەمەس، قاۋپى ازداۋ توعايداعى بيىكتەۋ اعاشتىڭ ۇشار باسىنداعى بۇتاعىنا سىلەكەيىمەن ارالاستىرىپ، توقىپ «ىلەدى» . ءبىراق بەرىك بەكىتەتىنى سونداي، جەلمەن تەربەلسە دە جەرگە تۇسپەيدى. وعان ادام تۇگىلى، جورعالاعان جىلان دا جەتە المايدى. ويتكەنى جىلان قانشا جارماسسا دا بۇتاقتىڭ يىلگىشتىگىنەن جەرگە سىرعىپ ءتۇسىپ قالادى.
قۇرقىلتاي قۇسىنىڭ ۇياسىنىڭ قازاقى ەمدىك قاسيەتتەرى
ەرتەدە مەديتسينا دامىماي تۇرعان كەزدەن-اق قازاق حالقى اۋرۋدان ايىقتىرار امالداردى بىلگەن. تابيعاتتىڭ بەرگەن سىيىن ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانا العان. وسىمدىكتەردىڭ تامىرى، گ ۇلى، جاپىراعى مەن جانۋارلاردىڭ ءمۇيىزى، ءسۇتى، ەتى سونىمەن قاتار قۇستاردىڭ ۇياسى مەن ەتى، قانى سياقتى زاتتاردان دارى-دارمەك جاساپ، كەز كەلگەن اۋرۋعا شيپا تاپقان. سونىڭ ءبىرى قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنىڭ ەمدىك قاسيەتى. حالقىمىز قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنىڭ قۇياڭ، بەل، بۋىن، نەسەپ جولى اۋرۋلارىنا ەمدىك قاسيەتى بار دەپ سانايتىن. ول ەمدى ومىردە قولدانىپ تا كورگەن. ءبىر نارەستەگە زار بولىپ جۇرگەناتا-انالاردى وسى قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىمەن ەمدەپ جازعان. سوندىقتان دا بۇل قۇستى جاي قۇس ەمەس كيەلى قۇس باعالاعان. ءوزى كىپ-كىشكەنتاي بولسا دا، تىيگىزەر پايداسى كوپ، سونىمەن قاتار قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىن كەزدەستىرىپ تاۋىپ العان ادام باقىتتى بولىپ، داۋلەتى تاسيدى دەگەن بولجام دا بار بولعان.
قۇرقىلتايدىڭ ۇياسى ەڭ الدىمەن بۇيرەك اۋرۋىنا ەم دەپ بىلگەن. بۇيرەگى سۋىقتاپ-سىزداعان، وندا قۇم، تۇز بار ادامدار قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىن ورتاسىنان ەكىگە ءبولىپ، ونى ەكى بۇيرەككە تاڭىپ، سىرتىنان جىلى وراپ قويعان. قۇرقىلتاي ۇياسى بۇلىنبەيدى، ساسىمايدى. سوندىقتان بۇيرەك سۋىقتاعاندا ونى قايتادان قولدانا بەرگەن.
مىنە وسى كىشكەنتاي عانا كوزگە كورىنەر كورىنبەس قۇستىڭ ۇياسىنىڭ قانشاما ەمدىك قاسيەتى بار ەكەنىن بىرەۋ بىلسەبىرەۋ بىلمەس.
بۇل قۇس قاسيەتتى دە كيەلى قۇس. قۇرقىلتايدىڭ ۇياسى 80 ءتۇرلى اۋرۋعا ەم دەيتىن ٴسوز دە بار. ولار راديكۋليت، سيستيت، قۋىقتاعى گرىجا، سۇيەك سىرقىراۋى، بۋىن سىرقىراپ قاقساۋى، تامىرلاردىڭ ءىسىنۋى، بۇيرەك اۋرۋلارى، ريەۆماتيزم، جىنىس جولدارى سۋىقتاۋى، جاتىر اۋرۋلارى، پروستاتيت، ادەنوما، بەدەۋلىك، قۇرساق كوتەرمەۋ سياقتى تاعى دا باسقا كوپتەگەن اۋرۋلارعا ەم بولعان ەكەن.
قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىن قولعا تۇسىرۋدە كەز كەلگەن ۋاقىتتا قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىن جۇلىپ الۋعا بولمايدى. بالاپان قانات قاعىپ ۇشىپ ۇيا بوس قالعاندا عانا، كەشكە بەيۋاققا قاراي الۋعا بولعان. ايتپەسە كيەلى قۇستىڭ كيەسى ۇرادى دەپ ەسەپتەگەن.
قۇرقىلتاي ۇياسى نەگىزى شوپپەن جىبەكتەن تۇرادى. ەگەر قولىڭىزعا ۇستاپ جاقسىلاپ قاراساڭىز اسقان شەبەرلىكپەن توقىلعان كىشكەنە تەسىگى بار سەبەت قاپشىقتى ەلەستەتەدى. سونداي-اق ۇيانى كەم دەگەندە 7 مەتر بيىكتىككە اعاش باسىنا سالادى. جەردەن قاراعاندا بۇل كادىمگى سەبەت قاپشىقتى اعاش بۇتاعىنا ءىلدىرىپ قويعانداي كورىنەدى.
الايدا قانشاما جەل قانشاما جاۋىن، بوران بولسا دا ۇيا سول قالپى تۇرا بەرەدى، ءۇزىلىپ جەرگە تۇسپەيدى. نە ۇشىپ جوعالىپ كەتپەيدى. ويتكەنى ۇياسىن توقىعاندا وسى قۇس ءوزىنىڭ اۋىزسىلەكەيىن پايدالانادى. نەگىزگى ەمدىك پايداسى قۇرقىلتايدىڭ اۋىز سىلەكەيىندە بولادى. تاعىدا ايتا كەتەتىن جايت. قۇس ۇياسىن سالۋعا جاقىن ماڭداعى اۋىل ۇيلەرىن اڭديدى ەكەن. سەبەبى جىبەك ءجىپتى سول ۇيلەردەن ۇرلاپ الادى. سونداي-اق جىبەكتەن باسقا، ماقتادان نەمەسە سينتەتيكادان جاسالعان ماتالارعا تىيىسپەيدى. مىنە سول ءۇشىن بولسا كەرەك ۇياسىن ادامدارعا پايدالانۋعا قالدىرادى دەيدى. ادامزاتتىڭ ارقاسىندا ۇيا سوعىپ، بالاپانى ۇشقان سوڭ سول ۇيانى سول ادامزاتقا ەمگە تاستاپ كەتەدى...
دايىنداعان: باۋىرجان قۇمار ۇلى
6alash ۇسىنادى
