دجومولۋنگما شىڭىنىڭ اڭىزى

دجومولۋنگما (ەۆەرەست، Everest) – جەر بەتىندەگى ەڭ بيىك شىڭ. جۇڭگو مەن نەپال شەكاراسىنا ورنالاسقان بۇل شىڭنىڭ بيىكتىگى – 8844،43 مەتر. جىلدىق تەمپەرەتۋراسى 34 گرادۋس شاماسىندا بولسا، ۇنەمى 7-8 بالل، كەيدە 12 بالعا دەيىن بوران سوعادى. ونىڭ توڭىرەگىندە تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 7000 مەتردەن اساتىن 40 شىڭ بار.

دجومولۋنگما اتاۋى قالاي شىققان؟

دجومولۋنگما شىڭى تيبەت تىلىندە «Gomolangma»، نەپال تىلىندە «ساگارماتقا» دەپ اتالادى. مۇنداعى «qomo» ءسوزى «ايەل پەريزات» دەگەن ماعىنا بەرسە، «langma» – انا تۇلعاسى دەگەن ءسوز. ەكى ءسوزدى قوسساق، «ۇلى جەردىڭ اناسى» دەگەن اتاۋدى بىلدىرەدى. «ساگارماتقا» كوكتەگى پەريزات دەگەن ۇعىمدى مەڭزەيدى. ال «Everest» اتاۋى بولسا دجومولۋنگما شىڭىنىڭ بيىكتىگىن ولشەۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى گەورگي ەۋرەستتىڭ (George Everest) اتىمەن بايلانىستى شىققان. گيمالاي تاۋىنىڭ سىلەمىندەگى بۇل تاۋدى قازاقتار «بۇلاناي شىڭى» دەپ اتاعان دەگەن ءسوز بار. «بۇلاننان ۇلكەن اڭ بولماس، بۇلانايدان بيىك تاۋ بولماس» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەسى وسى دجومولۋنگماعا بايلانىستى ايتىلسا كەرەك. ەندەشە ءبىز «بۇلاناي» دەپ بۇرىنعى اتىن اتاماساق تا، ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىندا كەتىپ «دجومولۋنگما» دەپ اتاماي-اق، «جومالاڭما شىڭى» دەپ قازاق ءتىلىنىڭ يكەمىنە قاراي ايتقانىمىز ورىندى سياقتى.

جومالاڭماعا العاش رەت كىم شىقتى؟

جەر بەتىنىڭ ايدارى اتانعان جومالاڭما شىڭىنا شىعۋعا قۇلشىنعاندار دا از ەمەس. اتاپ ايتقاندا، وتكەن عاسىردىڭ باسىنان باستاپ بۇل شىڭعا شىعۋعا قۇلشىنعان شىڭشىلداردىڭ ارمانى 1953 جىلى ازەر ىسكە استى. وسى جىلدىڭ 29 مامىرىندا ەدمۋند حيللاري مەن نەپالدىق تەنزڭ نورگاي شىڭنىڭ توبەسىنە شىعىپ، ادامزاتتىڭ جەر بەتىندەگى ەڭ بيىك شىڭدى باعىندىرۋىنىڭ التىن پاراعىن اشتى. الايدا عىلىم-تەحنيكا قانشالىق دامىپ، ادامزاتتىڭ جاراتىلىستىق زاڭدىلىقتاردى ءتۇسىنۋ تانىمى تەرەڭدەگەنىمەن، شىڭعا شىعۋداعى مەحناتتار مەن قاتەرلەر ءالى ازايعان جوق. وتتەگى شالاڭ، ۇنەمى بوران سوعىپ، قار كوشكىنى تۇسەتىن جومالاڭما شىڭىنا شىعۋ ءۇشىن الپينيستەرگە باسىن بايگەگە تىگۋگە تۋرا كەلەدى.

قاتىستى دەرەكتەرگە قاراعاندا، اتالعان شىڭعا شىعۋشىلاردىڭ كوبى ءۇسىپ ولەدى نەمەسە جۇرەك قىزمەتىنىڭ السىرەۋىنەن جان ۇزەدى ەكەن. ماسەلەن، 1923 جىلدان 1999 جىلعا دەيىن 1169 ادام شىڭعا ورمەلەپ، ونىڭ 170ء-ى مەرت بولسا، 2000 جىلدان 2016 جىلعا دەيىن شىڭعا شىعۋعا ارەكەت جاساعان 5832 ادامنىڭ 112ء-سى جانىنان ايىرىلعان. اۋانىڭ شالاڭدىعىنان، مي قىزمەتى السىرەپ، رۋحاني جاقتا قالىپسىزدىق تۋىلاتىن، ءوزىن-وزى مەت قىلاتىن جاعداي دا كەزدەسەدى. ءتىپتى كوزىنە قايداعى نارسەلەر ەلەستەپ، ەسى اۋىساتىندار دا بولادى. مىنە، وسىنداي جاعدايلاردان شىڭعا شىعام دەگەن ءار 29 ادامنىڭ بىرەۋى ولەدى ەكەن.

شەتەلدىك الپينيستەردىڭ ەسەپتەۋىنشە، جومالاڭما شىڭىنا شىعۋعا 60 مىڭ اقش دوللارى قاجەت. ءبىراق بۇل اقشا مەن جوعارىدا ايتىلعان قاتەرلەرگە بولا شىڭعا شىعۋعا تالپىنعانداردىڭ قاتارى ازايعان جوق. كەرىسىنشە، كوبەيىپ، شىڭ ماڭىنىڭ ەكولوگياسىنا دا اۋىر نۇقسان جەتكىزىپ جاتقان كورىنەدى.

شىڭشىل ۇلت – شارپالار

جومالاڭما تۋرالى ايتقاندا شارپالار تۋرالى ايتپاي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى نەپالدىق شارپالار دۇنيەگە «جومالاڭما شىڭىنا شىعۋشىلاردىڭ دەمەۋشىسى» دەگەن اتپەن تانىمال. ولار تەڭىز دەڭگەيىنەن 5000 مەتر بيىك وڭىردە جاسايدى، شىڭعا شىعۋعا اسا شەبەر. 1953 جىلى 29 مامىردا ەدمۋند حيللاري شىڭعا شىققاندا ونىڭ كومەكشىسى بولعان تەنزڭ نورگاي شارپا ۇلتىنان ەدى. سودان باستاپ شىڭعا شىعۋشىلاردىڭ كوبى كومەكشىلىككە، جول باستاۋعا، جۇك كوتەرۋگە شارپالاردى الاتىن بولعان. شارپالار وتتەگى تورسىعىن پايدالانباستان جومالاڭما شىڭىنىڭ توبەسىنە شىعا الاتىن بولسا دا، دۇنيە حالقى ولاردى شىڭشىل رەتىندە ەمەس، شىڭشىلدارعا جۇك كوتەرۋشى رەتىندە تانيدى. ءبىر قىزىعى، ولار جومالاڭما شىڭىن كيەلى دەپ ءبىلىپ، وعان ءتاۋ ەتەدى. ەگەر كۇن كورىس ءۇشىن بولماعاندا ولار بۇل شىڭعا شىقپاس تا ەدى. ادامزاتتان ەڭ العاش بولىپ شىڭعا شىققان تەنزڭ نورگايدىڭ ءوزى شىڭعا شىققانىنا ءومىر بويى وكىنىپ وتكەن. شارپلاردا رۋلىق جۇيە ءالى ساقتالعان. ءبىر رۋداعى قىز-جىگىتتەر ۇيلەنبەيدى، قالىڭمال بەرۋ، قىز الىپ قاشۋ ءداستۇرى بۇلاردا دا بار. ەكى اعايىندى بىرلەسىپ، ءبىر ايەل الاتىن سالتى دا ساقتالعان.

جومالاڭماعا شىققان ايگىلى الپينيستەر

1978 جىلى ۇلىبريتانيالىق الپينيست لاي حورد ميسنار شىڭعا تۇڭعىش رەت وتتەگى تورسىعىن پايدالانباي شىقسا، 2 جىلدان كەيىن ول شىڭنىڭ تەرىسكەي بەتىمەن شىعىپ، «شىڭعا جالعىز شىققان ادام» اتاندى. 1988 جىلى جاپونيا، جۇڭگو، نەپال شىڭشىلدارى شىڭنىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك قاپتالىنان شىعىپ، «جومالاڭماعا سولتۇستىك قاپتالىنان شىعۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن تانىمدى وزگەرتتى. سول جولى قىتايلىق شىڭشىل دوجي شىڭ باسىندا وتتەگىنسىز 99 مينۋت ايالداپ، جومالاڭمانىڭ ۇشار باسىندا ەڭ ۇزاق تۇرعان شىڭشىل اتاندى. 2012 جىلى نەپالدىق كامەشەريا 9 كۇن ىشىندە شىڭعا 3 رەت شىعىپ، رەكورت ورناتتى. 2014 جىلى ءۇندىستاندىق 13 جاستاعى قىز فۋرنا جومالاڭماعا شىققان ەڭ جاس ايەل زاتى اتاندى. نەپالدىق اپا شەرپا 1990 جىلدان 2011 جىلعا دەيىن جومالاڭماعا 21 رەت شىعىپ، اتالعان شىڭعا ەڭ كوپ شىققان ادام اتانسا، 2013 جىلى 80 جاستاعاى جاپوندىق قاريا يۋيتيرو ميۋرا جومالاڭماعا شىققان ەڭ قارت ادام رەتىندە تاريحتا قالدى.

جومالاڭماعا ەكى رەت شىققان قازاق

ايعا اياعى جەتكەن قازاقتىڭ جىگىتتەرى جومالاڭماعا دا شىقتى. قازاقتىڭ اياق ءىزىن دۇنيەنىڭ جوتاسىنا قالدىرىپ، كوك تۋىمىزدى جەلبىرەتكەن، ءانۇرانىمىزدى دۇنيەنىڭ جوتاسىندا اسقاقتاتقان ماقسۇت جۇمايەۆتىڭ ەسىمى جومالاڭماعا شىققانداردىڭ اراسىندا ايرىقشا اتالادى.

1977 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن ماقسۇت ساعىنتاي ۇلى جۇمايەۆ – الەمدەگى بارلىق «سەگىز مىڭدىق» شىڭداردى وتتەگى قۇرالىنسىز باعىندىرعان تۇڭعىش قازاق. مۇنداي ۇلكەن قاتەرگە باس تىككەن الەمدەگى 12 ءالپينيستىڭ ءبىرى.

قايسار جۇرەكتى ازامات قازاقستان مەن قىرعىزستانداعى بارلىق تاۋلاردى باعىندىرعان. الەمدەگى بيىكتىگى 8000 مەتردەن اساتىن 14 شىڭنىڭ بارىنە ونىڭ تابانى ءتيدى. ولاردىڭ بارىنە قوسىمشا وتتەگى قولدانباي، جول باستاۋشى (گيدتەر) مەن تاسىمالداۋشىلاردىڭ كومەگىنسىز شىققان.

2007 جىلى ازيانىڭ ەڭ جوعارعى نۇكتەسىندە اۋەلەتىپ ءانۇران شىرقاعان وتانداسىمىز نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي جومالاڭماعا ەكىنشى رەت شىعىپ، شىڭنىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك قاپتالىنان دا شىققان ساناۋلى الپينيستەردىڭ قاتارىنا كىردى.

ماقسۇت جۇمايەۆ – ق ر الپينيستەر قۇراماسىنىڭ كاپيتانى، ق ر الپينيزم سپورتىنا ەڭبەگى سىڭگەن سپورت شەبەرى. 20 جىلعا جۋىق الپينيزممەن اينالىسقان وتانداسىمىز بۇگىندە اسكەري سالادا قىزمەت ەتەدى.

پروتەزبەن شىڭعا شىققان قارت

جۇڭگو ءالپينيسى شيا بويۋ جومالاڭماعا شىققان مۇگەدەك ازامات رەتىندە تانىمال. 1949 جىلى تۋعان شيا بويۋ 1975 جىلى جومالاڭماعا شىعا الماي، ورتا جولدان قايتقان سەرىگىنە جاردەمدەسەم دەپ ءجۇرىپ، ءۇسىنىپ ەكى اياعىنان ايىرىلعان. ءبىراق ول ەكى اياعى تىزەسىنەن كەسىلگەن مۇگەدەك بولسا دا، شىڭعا شىعۋ ارمانىن اياقسىز قالدىرعان جوق. اياعىنا وتا جاساتىپ، ۇزاق ۋاقىت ەمدەلگەن ول 2014 جىلى جومالاڭماعا شىعۋ ءۇشىن نەپالعا كەلەدى. الايدا 65 جاسقا كەلگەن، مۇگەدەك قارتتىڭ تالابىنان نەپال ۇكىمەتى باس تارتىپتى. 2015 جىلى قايتا ءوتىنىش جاساعان وعان نەپال ۇكىمەتى رۇقسات بەرگەنىمەن، ءدال سول كەزدە نەپالدا 8،1 بالل جەر سىلكىنىپ، شىڭعا شىعۋشىلار قار كوشكىنىنىڭ استىندا قالىپ، 22 ادام قازا تابادى. شيا بويۋ اجال اۋزىنان امان قالادى.

2016 جىلى شىڭعا قايتا ورمەلەگەن الپينيست شىڭنىڭ ۇشار باسىنا نەبارى 94 مەتر قالعاندا سۇراپىل قارلى بوران سوعىپ، شاراسىزدىقتان كەرى قايتادى. بۇل ونىڭ ءتورتىنشى ءساتسىز ساپارى ەدى. وسىدان كەيىن دارىگەرلەر وعان تاۋعا شىعۋعا بولمايتىنىن نەشە رەت ەسكەرتسە دە، العان بەتىنەن قايتپاي، 2017 جىلدىڭ سوڭىندا شىڭعا شىعۋعا تاعى تىزىمدەلەدى. ءبىراق 2018 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ نەپال ۇكىمەتى مۇگەدەكتەردىڭ، كەمتارلاردىڭ شىڭعا شىعۋىنا تىيىم سالعان-دى. ەش امالى قالماعان شيا بويۋ نەپال جوعارى سوتىنا ارىز بەرەدى. سوت ونىڭ ارىزىن ورىندى دەپ قاراپ، ونىڭ شىڭعا شىعۋىنا ەڭ سوڭعى رەت رۇقسات بەرەدى. ءساتى بولعاندا، 69 جاسقا كەلگەن شيا بويۋدىڭ ارمانى ورىندالىپ، 2018 جىلى 14 مامىردا جومالاڭماعا شىعىپ، «پروتەزبەن جومالاڭماعا شىققان ادام» اتاندى.

جومالاڭمانىڭ اۋماعى ءبۇلىنىپ باردى

ادامزات دۇنيەدەگى ەڭ بيىك شىڭدى باعىندىرعانىمەن، كەرىسىنشە، ونىڭ ارانىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىنا دا ويران سالىنىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، شىڭعا شىعۋشىلاردىڭ قالدىرعان قوقىسى ءقازىر شىڭ ماڭىنىڭ باستى بىلعانىشىنا اينالعان.

2003 جىلى شىڭعا شىققاندار قايتار جولىندا 2 توننا قوقىس جيناعانىن مالىمدەدى. ونىڭ ۇستىنە، شىڭعا شىعار جولداعى ءاربىر قونالقى ورىندا 400 توننادان استام قوقىس ءۇيىلىپ جاتقان كورىنەدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەگەر جومالاڭما شىڭىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسى بۇلىنەتىن بولسا، ونى وڭالتۋعا ونداعان جىلدار كەتەدى ەكەن.

العاش رەت شىڭعا شىققان ەدمۋند حيللاري شىڭعا شىعىپ-تۇسكەن سوڭ، شىڭعا شىعار جولداعى قوقىستى كورىپ قاتتى اشىنعانىن ايتىپتى. سودان بەرى ول شىڭعا بەتالدى شىقپاۋعا، ول ارانىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىن قورعاۋعا ۇندەۋ جاساۋمەن كەلەدى.

قالياكبار ۇسەمحان ۇلى

6alash ۇسىنادى