تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ (10.6.1945 جىلى تۋىلعان، جاڭاقورعان اۋدانى قوسۇيەڭكى اۋىلى) – جازۋشى. قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن (1968)، ماسكەۋدەگى م.گوركيي اتىنداعى جوعارى ادەبيەت كۋرسىن بىتىرگەن (1981). قىزىلوردا وبلىسى راديو كوميتەتىندە، «جازۋشى» باسپاسىندا رەداكتور، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا قىزمەت اتقارعان.
1996 جىلدان «قازاق ەلى» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى. العاشقى اڭگىمەلەر جيناعى 1971 جىلى «قاۋىن ءيىسى» دەگەن اتپەن شىقتى (ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى ءۇشىن بۇكىلوداقتىق م.گوركيي اتىنداعى جاستار سىيلىق الدى، 1979). نۇرماعانبەتوۆتىڭ «قوش بول، اتا» (1972)، «قارلىعاشتىڭ ۇياسى» (1975)، «اتا قونىس» (1977) «زاپاح دىني» (1979)، «تۇنىق سۋ» (1980)، «تام گدە گورەل وچاگ» (1982)، «تاليسمان» (1984)، «بايتەرەكتەر» (1987)، «تۋعان اۋىل ءتۇتىنى» (1989)، «بالالىق شاقتىڭ اۋەندەرى» (1995)، «تاڭدامالى» (1997)، «ايقاي» (2001)، ت.ب. كىتاپتارى جاريالانعان. سونىمەن قاتار «تابالدىرىعىڭا تابىن»، «جوعالعان كول»، «كەمپىرلەر ۇكىمى»، «ەسكى ۇيمەن قوشتاسۋ»، «تىرنالار ۇشىپ بارادى» تەلەفيلمدەرىنىڭ سەنارييىن جازدى. جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.
اۋلەتتىڭ يەسى (اڭگىمە)
سوعىس باسىلار الدىندا ءبىر قولىنان ايرىلىپ، ەلگە ەرتە ورالعان جورتاق دەگەن كورشى اۋىلدىڭ جىگىتىنە تۇرمىسقا شىققان شوقانىڭ جالعىز قىزى قىزداركۇلدىڭ قۇدا شاقىرۋى ءبىر جارىم جىلدان كەيىن بولسا دا، قۇبىعۇل اۋلەتى حاباردى ەمەن-جارقىن قابىلداسىپ، ەڭسەلەرى كوتەرىلىپ قالدى. حابار ىنىلەرى مايداندا ءولىپ، سوپايىپ قالعان قامكوڭىل شال شوقانىڭ مارتەبەسىن ءوسىرىپ جىبەرگەندەي دە ەدى. بۇرىن: «ە، قىزداركۇلدىڭ بارعان جەرى دە سوعىستان تۇرالاپ قالعان جاندار عوي، قايدان قۇدا شاقىرا السىن... كۇيەۋى بولسا دا جارىمجان بايعۇس... قايتا وسىنداي زاماندا قىزىمىزدىڭ كۇيەۋ تاۋىپ العانىنا دا بارەكەلدى دەلىك»، – دەپ وت باسى، وشاق قاسىندا ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ قانا جۇرەتىن قۇبىعۇل اۋلەتىنىڭ قاتىندارى ەندى: «ە، قۇدالىققا شاقىرۋعا جارادى-اۋ. باسە-ە، نە دەگەنمەن، ەل ەمەس پە؟ «قىرىق جىل ويران بولسا دا، ءداستۇر-سالتتى قالاي جوعالتسىن»، «كۇيەۋ بالامىزدىڭ دا ەركەك اتى بار ەمەس پە؟» – دەپ قالىسىپتى. سول قۇدالىققا اۋەلدە تۇگەل باراتىنداي ەلەڭدەسىپ، ەكپىندەپ العان.
قىزداركۇل اپاسى قايدا باردى؟ ونىڭ بارعان جەرى بۇلاردى شاقىرا ما، جوق پا، دەپ ەلەڭ ەتپەگەن ءۇشىنشى كلاسقا بارىپ جۇرگەن مولدابەك قانا.
وڭاشا شاي ءىشىپ وتىرعاندا شەشەسى ءازيزانىڭ: «قىزداركۇل اپاڭنىڭ بارعان جەرى قۇدالىققا شاقىرىپ جاتىر ەكەن» دەگەن سوزىنە دە يەگىن كوتەرىپ قاراعان دا قويعان. ءلام-ميم دەگەن جوق. ءبىر ءسات قاسىن كەرە قالعان قالپىنان «قۇدالىققا شاقىرعانى نەسى؟» دەگەندەي تاڭدانىس تا اڭعارىلعان-دى.
قىزىقتىڭ كوكەسى تاپ قۇدالىققا جۇرەر كۇننىڭ قارساڭىندا بولدى. قۇبىعۇل اۋلەتىنىڭ سامايلارى اعارعان كەمپىرلەرىنەن باستاپ، كۇيەۋلەرى سوعىستا ءولىپ، قامكوڭىل جۇرگەن جاس كەلىندەرىنە دەيىن قۇدالىققا بارىپ جاس ەت جەپ، كويلەك كيىپ، كەۋدەمىز جاڭارىپ قايتار ما ەكەنبىز دەپ دامەلەنىپ جۇرگەندەرىندە شوقا شال ەرتەڭگىلىك تەمىر پەشتىڭ جانىندا كەۋدەسىنە تۇسكەن ساقالىن ساۋساقتارىمەن تارامداپ ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ، كەمپىرىنە: «بۇل قۇدالىققا مولدابەكتى الىپ بارعانىم رەتتى بولار»، – دەپتى.
كەمپىرى ءاليما: «ە، وسى قۇدالىقتىڭ حابارى كەلگەلى اۋلەتىڭنىڭ ون بەس قاتىنى وسى ۇيگە قاراي قۇلاعىن توسىپ وتىرعان جوق پا؟» – دەگەندە، شوقا شال تاعى دا ساۋساقتارىمەن ساقالىن تارامداپ وتىرىپ: «ون بەس قاتىن ون بەس ەسەككە ءمىنىپ، سول قۇدالىققا جابىلا شاۋىپ بارعانداعى ماقساتىمىز سوعىستان تۇرالاپ وتىرعان ءۇيدى شاۋىپ قايتۋ ما، ءتايىرى... الدە بۇل اۋلەتتە شوقا شالدان وزگە ەركەك قالماپتى دەگىزدىرۋ مە ەكەن؟ مولدابەكتى الىپ بارامىن. كەسىمىم وسى... قۇلاقتارىن توسىپ وتىرعان ون بەس كەلىنگە تۇگەل سالەم ايتا بار»، – دەپتى. ودان ءارى شالىنا ءۋاج ايتۋعا ءاليمانىڭ ءوزى دە باتا الماپتى-مىس.
بۇل حابارعا مولدابەك اسا قۋانا قويعان جوق. قۋانا قويماعانى، قۇدالىققا بارا قالسا، كەمى ءبىر كۇن ساباقتان قالۋى ءتيىس. ونىسىن قوجابەك اعايى كەشىرمەيدى. ونسىز دا بۇعان «ساباعىڭ ناشار» دەپ اندا-ساندا گىجىڭدەپ قوياتىنى بار. قۇرعىر سول ساباقتىڭ ناشارلىعىنان پيونەرگە ءوتۋ ءۇشىن وتكەن كۇزدە جالعىز سيىردىڭ سۇتىنەن جىرىمشىلاپ ءپىسىپ جيناعان ءبىر قارىن مايدىڭ جارتىسىنا ساتىپ الىنعان قىپ-قىزىل گالستۋكتىڭ مويىنعا تاعىلماي، ساندىق تۇبىندە ورتتەي جانىپ جاتقانى اناۋ... سول پيونەرگە كوكتەمدە-اق ءوتىپ كەتۋدىڭ ءجونى كەلىپ ەدى. اريفمەتيكاسى تۇسپەگىردەن ءۇشىنشى توقساننىڭ قورىتىندىسىنا ەكىلىك شىعىپ، بەتىنە شىركەۋ، جولىنا تۇساۋ بولعانى بار ەمەس پە؟
ەندى، مىنە، كلاستاعى ون ءۇش وقۋشىنىڭ ىشىندەگى پيونەرگە وتە الماي، سالپاقتاپ جۇرگەن جالعىز وسى مولدابەك. «مولدابەك پيونەر بولىپ ءقايتسىن، بىردەن كومسومولعا وتەدى» دەپ كلاسىندا سوزبەن شىمشىپ جۇرگەندەر دە بار. كەيدە قوجابەك اعايىنا مۇنىڭ اتى ۇناماي: «سەنىڭ اتىڭدى مولدا بولسىن دەپ قويعان جوق پا وسى؟» – دەپ قالادى. «ءسىزدىڭ اتىڭىز دا قوجادان باستالىپ تۇرعان جوق پا؟» دەۋگە، اتتەڭ، مۇنىڭ ءتىلى جوق. ءسويتىپ جۇرگەن كىسى وقۋشىسىنىڭ قۇدالىققا بارعانىن ەستىسە، نە دەرىن سايتان ءبىلسىن... «وسىلاي دا وسىلاي... بۇل وقۋشىمىز ەسكىلىكتىڭ ادەتىنە سالىنىپ، قۇدالىققا بارىپ كەلدى» دەپ، پيونەرگە وتكىزبەك تۇگىلى، مەكتەپتىڭ جالپى جينالىسىنا دا سالۋى ابدەن مۇمكىن-اۋ. سوندا مولدابەك جەتىجىلدىق مەكتەپتىڭ توقسان توعىز بالاسىنىڭ الدىندا باسى سالبىراپ تومەن قاراپ تۇرسا، ودان وتكەن ابىرويسىزدىق بار ما؟ قورلىق بار ما بۇل دۇنيەدە؟
ءبىراق شەشەسى ارقىلى «ساباعىمنان قالۋىما بولمايدى» دەگەن سالەمىنە اتاسى قىڭباپتى. «ە، ول ءبىر كۇن ساباققا بارماسا، مەكتەبى جابىلىپ قالا ما ەكەن؟ ەندەشە، مەن الگى قوجابەك اعايىن بىلاي قويىپ، دەرەكتەردىڭ وزىنەن سۇراپ الايىن»، – دەپتى. بۇل اڭگىمەدەن سوڭ مولدابەك ويلانىپ قالدى. «قۇدالىققا بارۋعا مولدابەكتى سۇراپتى» دەگىزدىرىپ، بۇكىل مەكتەپتى شۋلاتقانشا، ءۇن-تۇنسىز ءوزىم كەتىپ-اق قالمايمىن با، – دەپ تە ويلادى. – «اۋىرىپ قالدىم»، بولماسا «سيىر قاراپ كەتتىم» دەگەن كوپ سىلتاۋدىڭ ءبىرىن ايتا سالار... ءتايىرى، اۋىرمايتىن ادام، جوعالمايتىن سيىر بار ما وسى زاماندا...»
نە كەرەك، ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، مولدابەك اتاسىنىڭ ۇسىنىسىنا امالسىز كوندى. كونبەسكە، ءبىر جاعىنان، شەشەسى دە قويار ەمەس. «اتاڭمەن بىرگە باراسىڭ، اتاڭمەن بىرگە كەلەسىڭ. وندا قىزداركۇل اپاڭ شايىن قويىپ، ەتىن ءپىسىرىپ، كۇتىپ وتىر ەمەس پە؟ ەكەۋىڭە جاسار سىي-سياپاتتارى دا بار شىعار-اۋ... – دەيدى، قۇدالىق ساپارعا بالانى سونشا ەلىكتىرىپ. – اكەڭ سوعىستان امان كەلگەندە، بۇل قۇدالىققا ءوزى بارار ەدى... ەندى سەن اكەڭنىڭ ورنىنا...» دەي بەرىپ ءبىر ءسات كەمسەڭدەپ، جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن كوزىن ءسۇرتىپ تە جاتتى.
قۇدالىققا بارار كۇنى دە مولدابەكتى شەشەسى ەرتە وياتىپ، جىلى سۋمەن جۋىندىردى. ۇستىنە سۋ جاڭا كويلەك-دامبال كيگىزدى. «پيونەرگە وتكەن كۇنى كيەرسىڭ» دەپ ساقتاپ جۇرگەن جاڭا كوستيۋم-شالباردى دا ساندىقتان شىعاردى. وبالى نە كەرەك، ەكىنشى جىل كيىلگەلى تۇرعان ەتىكتەن وزگەسى «ويپىرماي، مىنا بالا قايدان كەلگەن-اي» دەگىزەردەي-اق بولدى. ءبىر كەسە سۇتپەن جارتى تابا ناندى جەگىزىپ العان سوڭ دا شەشەسى شوقانىڭ ۇيىنە دەيىن، تاپ ءبىر مولدابەك قاشىپ كەتكەلى تۇرعانداي، ءوزى جەتەلەپ باردى.
ۇلكەن كوك ەسەگىنە ەندى مىنە بەرگەن اتاسىنىڭ ارتىنا دەمەپ وتىرعىزىپ:
– اتاڭنىڭ بەلبەۋىنەن ۇستاپ وتىر، – دەپ بالانىڭ كىشكەنە قولدارىن شوقانىڭ تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ سىرتىنان بۋا سالعان ورامال بەلبەۋدى ۇستاتىپ جاتقان دا ءوزى.
بۇلار وسىلاي قۇدالىق ساپارمەن كۇيىك اۋىلىنا قاراي بەتتەي بەرگەندە كۇن ساسكەگە تايانىپ تا قالعان ەدى.
كۇيىك – مولدابەكتىڭ بارماي، كورمەي جۇرگەن اۋىلى ەمەس. وسى جازعى دەمالىستا ءۇش بالا ەكى رەت بىرىگىپ بارىپ، سول اۋىلدىڭ بالالارىمەن اسىق ويناپ قايتقان. ءبىر رەت ۇتىپ، ەكى رەت ۇتىلىپ قايتتى. قالاي بولعاندا دا، ءوز اۋىلىڭنان گورى وزگە اۋىلدىڭ بالالارىمەن ويناۋ قىزعىلىقتى. ءتىپتى ەرتە كوكتەمدە سول ءۇش بالا بىرىگىپ بارىپ، ورازا ايتىنىڭ كەزىندە سول اۋىلعا جاراپازان ايتىپ قايتقاندارى دا بار. سونداعى العاندارى ءبىر تابا نان، قوس ۋىس قۇرت، سوسىن ءبىر تاباق جۇگەرى ەدى. تابا نان مەن قوس ۋىس قۇرتتى جول بويى-اق جاۋكەمدەپ، ۇيگە امان-ەسەن الىپ كەلگەندەرى ءبىر تاباق جۇگەرى بولدى. شەشەسى سوندا جۇگەرىنى تاباندا كەلىگە سالىپ ءتۇيىپ، سيىردىڭ ءسۇتىن قوسىپ، جۇگەرى كوجە ءپىسىرىپ بەرىپ ەدى-اۋ. «وي، شىركىن، سول كوجەنىڭ ءدامى-اي!». الگى اسىق ويناسا دا، جاراپازان ايتسا دا، ۇنەمى بىرگە جۇرەتىن ءۇش بالا قانشا كۇنگە دەيىن سول ءسۇت قاتقان جۇگەرى كوجەنى ماقتاۋمەن جۇرمەدى مە؟
مولدابەك ورامال-بەلبەۋدەن مىقتاپ ۇستاپ، اتاسىنىڭ ارقاسىنا جابىسىپ وتىرىپ، سول ساپارداعى جول-جونەكەي دەمالىپ، ءبىر تابا ناندى ءبولىپ جەگەن جەردى كوردى... قوس ۋىس قۇرتتى ۇشەۋى تەڭ ءبولىپ قالتالارىنا سالىپ، سونان سوڭ اۋىزدارى بۇلتىڭداپ قۇرت سورىپ كەلە جاتقان ساتتەرىن كوز الدىنا ەلەستەتتى.
تانىس جەرلەر ءبىر ءسات ونىڭ كوڭىلىن سەرگىتكەندەي دە ەدى.
اقىرى ءبىرقالىپتى بۇلكەك جۇرىسپەن كوك ەسەك بۇلاردى كۇيىك اۋىلىنداعى جورتاق جەزدەسىنىڭ ۇيىنە دە جەتكىزدى. ۇيىنەن قۋانا جۇگىرىپ ءارى جىلاپ شىققان قىزداركۇل اپاسى باس سالىپ بۇلاردى قۇشاقتاپ، بەتتەرىنەن ءسۇيىپ جاتىر. جەزدەسى جورتاق تا بۇلاردىڭ كەلۋىنە قۋانعانسىپ، جارقىلداپ امانداسىپ، كوك ەسەكتىڭ بەلىنەن تۇسۋلەرىنە قىزمەت ەتكەنسىپ، جالعىز قولىمەن شولتىراڭداپ ءجۇردى.
بۇلار ۇيگە كىرىپ، تورگە جايعاستى. قىزداكۇلدىڭ ساماۋرىن قويىپ، ال جورتاقتىڭ قوناقتاردىڭ ەسەگىنە ءشوپ سالىپ، ودان سوڭ قورادان ءمۇيىزى قاراعايداي سەركەنى شىعارىپ، باسىنا تاقيا كيگەن مۇرتتى كىسىگە باۋىزداتىپ، اۋەن-جاۋەن بولىپ جۇرگەنىن مولدابەك تەرەزەدەن كورىپ وتىردى.
بۇل ارالىقتا جورتاقتىڭ ءقايسىبىر اعايىندارى كەلىپ، بۇلاردىڭ قولىن الىپ: «قۇدا بولىپ، تورگە شىققاندارىڭىز قۇتتى بولسىن»، – دەسىسىپ جاتتى.
شاي مەن ەتتىڭ كەزىندە ەل قاراسى ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. ابىر-دابىر اڭگىمە، كۇلكىمەن وتىرىپ، ولار قىزداركۇلدىڭ شاي داستارحانىنا قويعان مايى مەن نانىن دا، شايدان سوڭ قوناقتار قۇرمەتىنە تارتقان تاباق-تاباق ەتىن دە قالدىرعان جوق. «بەرەرىڭ بىتسە، امال جوق، ەندى قايتامىز» دەگەندەي، سونان سوڭ بارىپ قوناقتارمەن قوشتاسىپ، تاراسا باستادى.
سەركەنىڭ ەتىنە ىڭقيىپ تويىپ مولدابەك تە ەندى اپاسى توسەك سالىپ بەرسە، قيسايا كەتەردەي-اق بولىپ، ۇيقى تىعىلعان كوزىن الاقانىمەن قايتا-قايتا ۋقالاپ وتىرعاندا، تىسقا شىعىپ، ءبىراز ۋاقىت جوق بولىپ كەتكەن جورتاق جالعىز قولىمەن ۇلكەن قوزىداي داربىزدى كوتەرىپ كىرىپ كەلمەسى بار ما.
شەشەسىمەن بىرگە جاز بويى كولحوزدىڭ جۇمىسىمەن بولىپ، قاۋىن-داربىز جەپ جارىماعان بالانىڭ كوزى شىراداي جاندى. جورتاق بايعۇس تا كوپشىلىكتىڭ تاراۋىن كۇتىپ ازەر شىداپ-اق وتىر ەكەن عوي. جالاڭداعان پىشاقتى جالعىز قولىمەن الگى قوزىداي داربىزدىڭ كەۋدەسىنە سالىپ جىبەرگەندە، ودان ءارى دار-ر ەتىپ داربىزدىڭ ءوزى قاقىراي سوگىلگەندە-اق:
– و، شىركىن، داربىز بولعانىڭا! – دەدى كۇنى بويى ءتاسبىسىن اۋدارىپ ءۇنسىز وتىرعان شوقانىڭ ءوزى دە شىداي الماي. – شىراعىم-اي، داربىزدىڭ تورەسىن ساقتاعان-اق ەكەنسىڭ-اۋ. ءبىراق جاتار ورىنعا جەگەنىمىز...
شالدىڭ ايتقان از-كەم ءقاۋپىن ەلەڭ ەتەيىن دەپ وتىرعان ەشكىم جوق. قىزداركۇل دە، مولدابەك تە داربىزدىڭ قىپ-قىزىل بولىپ ايازدانعان بەتى جارق ەتە قالعان ساتتە-اق العا قاراي ءيتىنىپ، جاقىنداي تۇسكەن.
– و، شىركىننىڭ ءدامى-اي! – دەدى شال تاعى دا داربىزدىڭ ءدال ورتاسىنان ويىپ الىپ، لەگەنگە سالىنعان بولىكتەن اۋزىنا سالا بەرىپ. وزگەلەر ءۇنسىز. ءۇنسىز بولاتىنى – ءتىل ۇيىرەردەي ءدامدى ءارى سالقىن داربىزعا جابىلا باس قويىپ، ارتىق-اۋىس سوزگە قولدارى تيمەي جاتقان شاق.
مولدابەك تە، وي، جەدى-اۋ... قۇدالىققا كەلگەنىنە دە ريزا بولىپ وتىرعانى وسى ءسات بولدى-اۋ، شاماسى... سۋ جاڭا كويلەگىنىڭ ومىراۋىنا داربىز سۋىنىڭ تامشىلاعانىنا دا ءمان بەرىپ جاتار ۋاقىتى جوق. ءتىپتى: «مۇنداي داربىزدىڭ بار ەكەنىن بىلگەندە، الگىندە سەركەنىڭ ەتىن ابايلاپ جەيتىن ەدىم-اۋ»، – دەپ تە ويلادى ىشىنەن. دەگەنمەن، ادامنىڭ قارنىندا سەركەنىڭ ەتىنە ءبىر بولەك، داربىزعا ءبىر بولەك ورىن بار ما، نەمەنە، ايتەۋىر كەتىپ جاتىر، كەتىپ جاتىر...
كىشكەنتاي قارنى ەندى بولماسا جارىلارداي بولىپ، ابدەن شەڭبىرەك اتىپ، شىرەپ تويعاندا بارىپ، ول كەيىن شەگىندى.
– شىراعىم-اي، جاتار ورىنعا داربىزدى وسىنشا جەدىڭ-اۋ، – دەپ ەپتەپ كۇدىك بىلدىرگەن اتاسىنىڭ سوزىنە دە ەلەڭ-قۇلاڭ ەتكەن جوق.
...ءتۇن جارىمى اۋعان شاق بولسا كەرەك، بالا ءوز دەنەسىنەن ءوزى جيىركەنىپ، قىڭ-ڭ ەتىپ دىبىس شىعارعاندا، ۇيقىسى سەرگەك اتاسى الدىمەن باسىن كوتەردى:
– مولداجان-ن، نە بولدى؟ اا-ا؟
بالانىڭ قىڭقىلى باسىلماعان سوڭ-اق، شال اپىراقتاپ ورنىنان تۇرىپ، مولدابەكتىڭ توسەگىنە جاقىندادى.
– شىراعىم-اي، بىردەڭەنى ءبۇلدىردىڭ بىلەم-م... داربىزدى سونشا جەگەنىڭنەن ءىشىم كىپى الىپ قالىپ ەدى-اۋ...
شال قاراڭعىدا قولىن بالانىڭ كورپەسىنىڭ استىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى دە:
– ە، باسە، بولار ءىس بولعان ەكەن عوي، – دەدى از-كەم وكىنگەندەي كەيىپپەن.
وسى كەزدە كورشى بولمەدە جاتقان جورتاق پەن قىزداركۇل دە ويانىپ، شام جاعىپ، جاققان شامدارىن قولدارىنا ۇستاپ، بۇلاردىڭ بولمەسىنە كىردى.
– ە، شىراقتارىم، قۇدا جولىن جاساپ جاتىرمىز، – دەدى شال ولارعا ازىلدەي ءتىل قاتقان بولىپ.
– ونداي-ونداي بولادى عوي، – دەدى جورتاق تا وزىنشە ءمان بەرمەگەنسىپ...
ءۇن-تۇنسىز كۇيى ءىنىسىنىڭ بۇتىنداعى دامبالدى شەشىپ الىپ، سونان سوڭ كورپەشە اۋىستىرىپ جۇرگەن قىزداركۇل.
ايىبىنىڭ ءۇي ىشىنە تۇگەل ءمالىم بولعانىنا نامىستانىپ، مولدابەك كىشكەنە بارقىراپ جىلاعانسىپ ەدى، اتاسى ءزىلسىز كەيىپ تاستادى:
– و نەسى ەكەن، قاراڭعى ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ... جەزدەسىنىڭ ۇيىنە كەلگەن بالا ونىڭ توسەگىن ءبىر بىلعاماي اتتانسا، نە بولعانى؟ كەرەك بولسا، اپاڭ مەن جەزدەڭدى الەك-شالەك ەتۋ – مىندەتىڭ... ءبىز دە بالا كۇنىمىزدە تالاي جەزدەمىزدىڭ كورپەشەسىن وسىلاي اعال-جاعال ەتىپ كەتكەنبىز.
وسى سوزدەن كەيىن بارىپ مولدابەك جىلاعانىن دوعارىپ، قىزداركۇل اپاسى سالعان باسقا كورپەشەنىڭ ۇستىنە جاتتى. كورپەسىن اتاسى جاپتى. جىلاعانىن قويعانمەن، بالا كوپكە دەيىن سولىعىن باسا المادى. «اپا-اي، جاڭا دامبال كيگىزىپ جىبەرگەنىڭىزدى قايتەيىن... ونى وڭباستاي ەتىپ مىنا مەنىڭ بۇلدىرگەنىمدى قايتەيىن» دەپ اۋىلدا قالعان شەشەسىن دە ءبىر ءسات ەسىنە الدى.
تۇننەن قالعان ساماۋرىننىڭ جىلى سۋىنا مۇنىڭ بۇلىنگەن دامبالىن شايىپ، بۇلىنگەن كورپەشەنى دە جۋىپ، دالاعا جايىپ، قىزداركۇل اپاسى دامىل تاپپاي كىرىپ-شىعۋمەن ءجۇر.
«اتام دا ءبىر-ر... وسى قۇدالىققا بارماساڭ بولمايدى دەپ قارىسىپ... ال قۇدالىعىڭ... ەندەشە، – دەپ بالا ءبىراۋىق اتاسىن دا كىنالاعانداي بولدى. – سەن وسى قۇدالىققا سۇيرەمەسەڭ عوي... داربىز جەمەستەن، وقۋىمنان دا قالماستان، ۇيدە جاتقان بولار ەدىم».
ەرتەڭىنە مولدابەك ويانىپ، تەرەزەدەن سىرتقا قاراعاندا توڭىرەك اي-جاي بولعان كەز ەدى. مەكتەپكە كەتىپ بارا جاتقان بالالاردى، سوسىن تاپ تەرەزەنىڭ تۇسىنا كەرمە جىپكە جايىلعان كورپەشە مەن ءوزىنىڭ اق دامبالىن كوردى. بۇل كورىنىستەر بالانىڭ كوڭىلىن تاعى دا بۇزىپ كەتتى. مەكتەپكە بارا جاتقان بالالاردى كورۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ساباقتان قالعانى، ال كورپەشە مەن دامبالى تۇنگى ايىبىن ەسىنە سالدى. اتاسىنىڭ توسەگى بوس جاتىر. الدەقاشان تۇرىپ كەتكەن سەكىلدى.
كوڭىلى قۇلازىعان بالا توسەگىنە قايتا جاتتى. تاعى دا جىلاعىسى كەلىپ ەدى، ءۇي ىشىندە جان جوقتىعى عانا ونى توقتاتتى. اندا-ساندا وسىنداي «ايىپ» جاساعان كەزدە سويتەتىنى بار-تىن. سول ساتتە شەشەسى كەلىپ: «ە، ءتايىرىم-اي، وندا تۇرعان نە بار ەكەن. جىلاعانى نەسى... توسەگىن بىلعاعان وسى اۋىلدا جالعىز سەن بە ەكەن؟.. اناۋ ءۇيدىڭ دە، مىناۋ ءۇيدىڭ دە كورپەشەلەرى كەرمە جىپكە جايىلىپ قالىپتى عوي»، – دەپ جۇباتادى دا، بۇل قىڭقىلداپ جىلاعانىن دوعاراتۇعىن. سوسىن دالاعا شىعا ساپ، الگى شەشەسى ايتقان ۇيلەردىڭ الدىندا جايۋلى تۇرعان كورپەشەلەردى كورىپ بارىپ كوڭىلى باسىلاتىن.
سالدەن سوڭ قىزداركۇل اپاسى مۇنىڭ كەپكەن دامبالىن اكەلىپ بەردى. ءبىراق شەشەسىنە ۇقساپ جۇباتقان جوق. سول جۇباتپاعاندىعى ما، الدە «مەكتەپكە بارا جاتقان بالالار قوناعىمىزدىڭ ايىبىن كورسىنشى» دەگەندەي دامبالى مەن كورپەشەنى كوشە جاق بەتكە جايعاندىعىنان با، ايتەۋىر ءبىر جارىم جىلدان بەرى ءولىپ-وشىپ ساعىنىپ كەلىپ كورگەن قىزداركۇل اپاسىن دا مولدابەك جاقتىرماعانداي، جانىنا كەلگەندە بەتىن تەرىس بۇرىپ جاتتى.
تاڭعى شاي كەزىندە اتاسى، جورتاق، قىزداركۇلدەر ەشتەڭە بولماعانداي ابىر-دابىر اڭگىمە، كۇلكىمەن وتىرسا دا، مولدابەك سىزدانىپ، ءمىز باقپادى. ءتىپتى شايىن دا تەز دوعارىپ، اۋىلدارىنا قايتۋعا اسىققانداي ىڭعايىن دا جاسىرعان جوق.
اقىرى قايتار كەزگە دە كەزەك جەتتى. قىزداركۇل:
– كوكە، مىناۋ قۇدالىق جولىڭىز. مولدابەك ءالى جاس قوي، كوستوم-شالبارىن تاعى ءبىر كەلگەندە كيەر، – دەپ بۇكتەلگەن اقسۇرىپ ماتا مەن جاسىل ماساتى تاقيانى الدىنا قويا بەرگەندە، شوقا ونىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتىپ:
– قىزىم-اۋ، بىلە بىلسەڭ، قۇدانىڭ ۇلكەنى وسى مولدابەك. ءالى بارىڭە يەلىك ەتەتىن دە، سەندەردى ىزدەيتىن دە وسى بالا بولادى. ءوزى پيونەرگە وتكەلى جۇرگەن كورىنەدى. ەر جەتىپ قالعانى عوي. سول پيونەرگە ءوتىپ، جۇرت الدىنا شىققاندا كەۋدەسى اعارىپ شىقسىن. ول دا ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ ابىرويى عوي، – دەپ اقسۇرىپ ماتانى كوتەرىپ مولدابەكتىڭ الدىنا قويدى دا، جاسىل ماساتىمەن تىستالعان تاقيانى ءوزى باسىنا كيىپ الدى. «اقىرى بۇتىڭداعى دامبالدى تۇندە ءبۇلدىردىڭ ەمەس پە دەگەنى-اۋ اتامنىڭ» دەپ ويلادى ىشىنەن مولدابەك. ءبىراق اتاسىنىڭ بۇل قۇرمەتىنە ەشتەڭە دەگەن جوق.
ەكەۋىنە كوك ەسەكتەرىنە مىنەر ساتتە قىزداركۇل: «مىناۋ جولدارىڭىزعا»، – دەپ ءبىر قالتا بەردى. جورتاق تا قالىسپاي، جالعىز قولىمەن ءبىر قورجىن كوتەرىپ كەلدى. قورجىننىڭ ەكى باسىندا ەكى ۇلكەن داربىز. شوقا دا قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىنىڭ كوڭىلدەرىن وسىرگىسى كەلگەندەي:
– قۇدالىقتان بيىلعى جىلى ولجالى قايتقان مولدابەك ەكەۋمىز شىعار-اۋ، – دەپ كەڭكىلدەپ كۇلىپ الدى.
ەندىگى جەردە ەكەۋى كوك ەسەكتىڭ بەلىنە كەزەك-كەزەك تىربىڭداسىپ ءمىنىپ جاتتى.
جول بويى ەكەۋىنىڭ اراسىندا اڭگىمە بولعان جوق. اتاسىنىڭ بەلبەۋ-ورامالىنان مىقتاپ ۇستاعان بالانىڭ قيالى بىردە قوجابەك اعايىنىڭ ۇرسۋىن ەستىپ تۇرسا، بىردە بالالارمەن بىرگە ويىن ورتاسىندا ءجۇردى. اتاسىنىڭ نە ويلاپ كەلە جاتقانىن كىم ءبىلسىن. تاعى دا ءۇش بالا ەرتە كوكتەمدە جاراپازان ايتىپ تاپقان ءبىر تابا ناندى ءبولىپ جەگەن جەردى كوردى... ەگەر كوڭىلدى كەلە جاتسا عوي، اتاسىنا جىرداي ەتىپ ايتىپ بەرەر ەدى. اتتەڭ، تۇندەگى جاساعان ايىبى بالانىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەي-اق قويعانى.
وسى ءبىر ۇنسىزدىكتى ءبىر كەزدە اتاسىنىڭ:
– اۋليەگە سوعا كەتەلىك، – دەگەن داۋىسى ءبولدى.
مولدابەك: «بارماي-اق قويايىقشى»، – دەپ ويلاۋىن ويلاسا دا، ايتا المادى. ءبىر كەزدەرى داريانىڭ ءبىر سالاسى بولعان كونە وزەكتىڭ بيىك جيەگىنە جاعالاي جايعاسقان تومپەشىكتەرگە تايانعان كەزدە شوقا شال ەسەگىن توقتاتتى. اۋەلى ەسەكتەن كەزەكتەسىپ وزدەرى ءتۇستى دە، سوسىن ەكى باسىنا ەكى ۇلكەن داربىز سالىنعان قورجىندى دا جەرگە الدى.
– ەسەك تە بەلىن جازسىن، – دەدى شوقا بۇل ءىسىنىڭ دە سەبەبىن مولدابەككە ۇعىندىرعانداي بولىپ. ەسەگىنىڭ باس ءجىبىن شەڭگەلدىڭ تۇبىنە بايلاپ بولعان سوڭ، بەيىتتەرگە قاراپ مولداسوقىنىپ وتىرىپ شال اسىقپاي قۇران وقىدى. مولدابەك تە اتاسىنا ۇساپ وتىردى. اتاسى: «وسىندا جاتقان بارلىق ءدىنى مۇسىلماندارعا باعىشتادىم»، – دەپ كۇبىرلەپ الاقانىن جايعان كەزدە، بۇل دا الاقانىن جايدى. اتاسىنا ەرىپ، الاقاندارىمەن بەتىن سيپادى.
شوقا ورنىنان تۇرىپ، بەيىتتەردى ارالاعاندا دا مولدابەك ەرە ءجۇردى.
– مىناۋ قۇبىعۇل اتاڭ، – دەدى اينالاسىن ءشوپ، شەڭگەل باسىپ كەتكەن تومپەشىكتىڭ جانىنا كەلگەندە. – مەن دە، سەن دە وسى شالدان تاراعانبىز. وسى شالدان تورتەۋمىز. ويسىن، قويسىن، جىرتىق، سوسىن مىنا مەن تۋعانمىن. انە ويسىن اتاڭ، – دەدى سوسىن يەگىمەن قۇبىعۇلدىڭ وڭ جاعىندا جاتقان تومپەشىكتى نۇسقاپ. – ويلىباي، قويلىباي، جولدىباي، قالدىباي دەگەن ءتورت بالاسى بار ەدى. قويلىبايدان قارايىپ قالقايىپ مىنا سەن قالدىڭ، وزگەلەرىنەن وڭشەڭ قىز. ويلىبايدان دا قىزدار، جولدىبايدان دا قىزدار، قالدىبايدان دا... اللا بۇيىرتسا، سولاردىڭ قۇدالىعىنا ءوزىڭ باراسىڭ، ءبىر توپ جەڭگەڭدى ەرتىپ. اۋلەتىمىزدە وزگە ەركەك كىندىك بولماسا، ءوزىڭ بارماعاندا قايتەسىڭ، شىراعى-ىم-م. ويسىننىڭ ارجاعىنداعى قويسىن اتاڭ-ڭ، – دەي بەردى دە، شال سولاي قاراي بىرەر اتتاپ ءجۇردى. – قويسىن اتاڭنان قالەن، سىزدىق، شەرتاي، كەرتاي، ءتامپىش دەگەن بەس ۇل بار ەدى... ەسىڭدە جوق شىعار. ول كەزدە سەن ءسابي ەدىڭ عوي. ول بەسەۋىن دە سوعىس جالمادى... ولاردان ۇرپاق جوق. ونىڭ ارجاعىندا جىرتىق اتاڭ جاتىر. ودان تۋار، قۋار، ەسىك، تەسىك دەگەن تاعى ءتورت ۇل. تۋاردان وزگەسى حابارسىز كەتتى. ءتىپتى ءولى-تىرى دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز بولسايشى. تۋارى ءبىر اياعىنان ايرىلىپ، اۋرۋشاڭ بولىپ، سوعىس بىتپەي ورالعانعا: «يا، قۇداي، وسى تۋاردان وسىرەر ءبىزدىڭ اۋلەتتى»، – دەپ دامەلەنىپ ەدىم... ول ويىم دا ادىرا قالدى. بەيشارا اۋرۋدان كەتتى. سوڭىندا كەرىمسال كەلىن ەكىقابات قالعانعا ودان دا كۇدەر ۇزبەي جۇردىك ەمەس پە، ۇل بولا ما دەپ... قىز بولدى. قىز-ز... شىراعىم، حال وسى... – دەدى دە، شال اقىرىن كۇرسىندى. – بۇل جايدى دا بىلە ءجۇرسىن دەپ بۇرىلعانىم عوي.
مولدابەك ۇندەگەن جوق. ءتىپتى بىردەڭە دەپ شالدىڭ كوڭىلىن اۋلاي سويلەگىسى كەلىپ تۇرىپ-اق، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي اڭتارىلدى.
ءاجىم باسقان الاقاندارىن تىزەسىنە قويىپ، كوز جاستارى تارام-تارام اققان كۇيى جۇرەسىنەن وتىرا كەتكەن شوقانىڭ قازىرگى قالپى سونشالىق ايانىشتى ەدى. مولدابەك ىشىنەن: «دۇنيەدە مەنىڭ اتامنان باقىتسىز جان جوق شىعار-اۋ»، – دەپ تە ويلادى. ءبىراق ونىڭ كوڭىلىن اۋلاپ جۇباتۋدىڭ جولىن ول تاعى تابا المادى. تەك اتاسى تالتىرەكتەپ قايتا تۇرار ساتتە عانا جانى اشىعانىن ءبىلدىرىپ، ونىڭ قولتىعىنان سۇيەپ، دەمەدى.
مولدابەكتىڭ قولتىعىنا قىسا كەلگەن ەكى جارىم مەتر سۇرىپتى دا الدەقانداي ەتىپ: «بالام قۇدالىقتان كويلەك كيىپ كەلدى»، – دەپ ماقتانىپ، شەشەسى ءازيزا ماتانى قايشىمەن قيىپ ءپىشىپ، سول كۇننىڭ كەشىندە-اق مولدابەككە كيگىزىپ تە ۇلگىردى.
ەندى مولدابەك تەزىرەك پيونەرگە وتۋگە اسىقتى. ءبىراق بۇل وتۋگە اسىققانىمەن، الۋعا ەشكىم اسىقپادى. ءبىر رەتى قىسقى جاڭا جىل ەدى. ول جولى دا قوجابەك اعايى: «بۇل ءوزى اتاسىنا ەرىپ قۇدالىققا بارعان دەي مە... زيرات ارالاپ، قۇران وقىپ ءجۇر دەي مە؟» – دەپ پيونەرگە وتەتىندەردىڭ تىزىمىنەن سىزدىرىپ تاستادى.
بالانىڭ ءۇمىتى ەندى ءبىرجولا ۇزىلە باستادى. دەگەنمەن، پيونەرگە ءوتۋدى كوپ ارمانداعاندىقتان با، كەيدە ول تۇسىندە عانا موينىنا قىپ-قىزىل گالستۋك بايلاپ، ءماز-مايرام بولىپ جۇرەتىن.
قىس تۇسە-اق شوقا اتاسىنىڭ بەل اۋرۋى شىقتى دا، تۇنەمەلىككە بەلىن باستىرۋعا مولدابەكتى شاقىرىپ ءجۇردى. مۇنىڭ ءوزى كۇندەلىكتى جۇمىسقا بارعانداي شارۋا-تىن. شەشەسى مەن ەكەۋى كەشكىسىن: «اتامىزدىڭ بەلىن باسۋعا بارا جاتىرمىز»، – دەپ ايازداعان قاردى قارش-قارش باسىپ شوقانىكىنە كەلە جاتادى. ءتۇن جارىمىندا شەشەسىمەن ەكەۋى: «اتامىزدىڭ بەلىن باسىپ، قايتىپ كەلە جاتىرمىز»، – دەپ تاعى دا ايازداعان قاردى قارش-قارش باسىپ ۇيلەرىنە قايتىپ كەلە جاتادى. كەيدە قولدارىندا اتاسىنىڭ بەلىن باسقانى ءۇشىن ءاليما اجەسىنەن الار سىياقىلارى بولادى. ول سىياقىنىڭ جوباسى بىرەر شاقپاق قانت، بىر-ەكى كەسە اقتالعان كۇرىش، تاعى بىردە تارى، نان، قاق ۇستاپ قايتاتىن كەزدەرى دە بار.
ءبىر قىزىعى، بالاعا بۇرىن بەلىن باستىرتاتىن شوقا سوڭعى كەزدە «اۋىرلاپ كەتىپسىڭ» دەپ، بەلىن ۋقالاتاتىندى شىعاردى. مولدابەككە ءبارىبىر. كادىمگىدەي قولدارىنىڭ بار كۇشىن سالىپ اتاسىنىڭ بەلىن ۋقالاپ جاتادى. كىشكەنتاي قولدارى جىبىرلاپ، ءقايسىبىر تۇستارعا بارعاندا، اتاسى ايرىقشا راحاتتانىپ، «ى-ىى-ى» دەپ ىڭىرسيدى. وندايدا سول جەردى مولدابەك قاتتىراق ۋقالاپ، اتاسىنىڭ «بارەكەلدەسىن» قايتا-قايتا ەسىتىپ، ۇيىنە قايتادى.
قىس تۇسە ويلىبايدىڭ ۇلكەن قىزى سۇلۋ دا كۇيەۋگە قاشىپ كەتتى. ءبىراق بۇل وقيعاعا قۇبىعۇل اۋلەتىنەن ەشكىم تاڭدانعان جوق. ارتىنشا قىزدىڭ كيىم-كەشەگىن اپارىپ قايتقان ەكى جەڭگەسى: «قۇدالىققا كەلەر كۇزدە شاقىرادى ەكەن»، – دەپ كەلگەندە دە: «ە، ماقۇل ەكەننەن» ەشكىم اسقان جوق.
الايدا قىس ورتاسىندا اۋىل قالىڭ قاردىڭ استىندا قالىپ، ارتىنشا قىزىل شۇناق جەل مەن اياز بولدى دا، بالالار ويدى دا، قىردى، جولدى دا سىرعاناققا اينالدىرىپ جىبەرىپ، ويىن قىزدى دا كەتتى. شاناسى بار دا، شاناسى جوق تا ساباقتان تىس ۋاقىتتىڭ بارىندە سىرعاناق باسىندا سابىلىپ جۇرگەندەرى.
شەشەسىنىڭ الدىڭعى جىلى جيدەنىڭ بۇتاعىنان جاساپ بەرگەن ەسكى شاناسىن سۇيرەتىپ مولدابەك تە تۇسكى استان سوڭ سىرعاناققا شىعادى. قاراڭعى تۇسە شاناسىن سۇيرەتىپ، ءۇستى-باسى سۋ-سۋ بولىپ، شارشاپ-شالدىعىپ ۇيىنە قايتادى.
ءبىر كۇنى ول وسىلاي كۇنى بويعى ويىننان قالجىراپ كەلىپ، جۇگەرى كوجەگە جاۋداي ءتيىپ جاتقان كەزىندە شەشەسى:
– مولداجان-اۋ، اتاڭ اۋىرىپ جاتىر عوي، – دەگەندە، بالا اسا تاڭىرقاعان جوق-تى. ويتكەنى، اتاسى قىس بولسا-اق ءبىر كۇنى اۋىرادى، ءبىر كۇنى جازىلادى... وعان تاڭداناتىن نە بار. اۋىزى كوجەدەن بوساماي جاتقان بالا ىشتەي عانا: «ويىننان قولىم تيگەندە بارىپ، بەلىن ۋقالاپ بەرىپ قايتارمىن-اۋ»، – دەپ ويلاعان.
ەرتەڭىنە دە شارشاپ كەلىپ، سۋ-سۋ ەتىكتەرىن بوساعاعا لاقتىرىپ جىبەرگەن كۇيى تاعى دا جۇگەرى كوجەگە قاراي ۇمتىلا بەرگەندە شەشەسىنىڭ:
– مولداجان-اۋ، اتاڭ ءولىپ قالدى عوي، – دەگەنى.
بالا ءبىر ءسات قالشيىپ تۇرىپ قالدى. اتاسىنىڭ اۋىرعانىنا اسا تاڭدانباعان بالا ونىڭ وپ-وڭاي-اق ءولىپ قالعانىن تۇسىنە الماي تۇردى. «قايسى كۇنى عانا بەلىن ۋقالاتقان اتاسى... سوڭىنان «بارەكەلدەسىن» قايتا-قايتا ايتىپ، جولدا جەرسىڭ دەپ قولىنا بىلەكتەي قاق پەن ءبىر جاپىراق تابا نان ۇستاتقان اتاسى... سوندا ەندى جوق پا؟»
بالا ءالى دە اڭ-تاڭ. «ويىندى دا وكىرتىپ جاتقان شىعارسىڭ-اۋ، ەندى دەمالىس كۇنى كەلسەڭ دە بولار دەپ... ەكەۋىنىڭ كەلىسكەنى قايدا؟»
اتاسىنىڭ ويدا جوقتا ءولىپ قالۋى ءبىر ەسەپتەن ۋادەدە تۇرماۋ، وپاسىزدىق سياقتانىپ كورىندى مولدابەككە. سول ساتتەگى بالانىڭ تاعى ءبىر تۇسىنبەگەنى اتاسى ءولىپ جاتقان بالا جۇگەرى كوجە ءىشۋى كەرەك پە، الدە اشتان-اش توسەگىنە جاتا كەتۋى كەرەك پە دەگەن ماسەلە ەدى.
كادىمگىدەي ويلانىپ، سىلەيىپ قالعان بالا الدەن ۋاقىتتا بارىپ امالسىز ۇرلىققا بارعان جانداي اعاش قاسىققا قولىن سوزدى.
اتاسىنىڭ دەنەسىن شىعاراتىن كۇنى ول مەكتەپكە بارعان جوق. «پيونەرگە وتكىزبەسە وتكىزبەي-اق قويسىن، – دەپ ويلادى ىشىنەن. – كەرەك بولسا، بىردەن كومسومولعا وتەمىن...»
شەشەسىنىڭ اقىلىنسىز-اق وسىلاي شەشىپ، ول شايىن ءىشىپ، كيىنىپ بولعان سوڭ اتاسىنىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى.
كورشى اۋىلدان كەلگەن مولدا اتاسىنىڭ جانازاسىن شىعارۋعا كىرىسىپ جاتىر ەكەن. شالدار بىرنەشە قاتار بولىپ ساپقا تۇرعان. جۇرت الدىنا شىققان اق سالدەلى مولدا ساڭقىلداي سويلەپ:
– مارقۇمنىڭ كەپىلدىگىنە تۇرار جاقىن تۋىسى بار ما؟ – دەگەندە، ەسىك الدىندا ءبىر توپ ايەلدەردىڭ ورتاسىندا تۇرعان ءاليما اجەسى جانۇشىرا ۇمتىلىپ شىعىپ:
– نەگە بولماسىن. بار عوي، – دەي بەرىپ، جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراپ: – ءاي، مولدابەك، قايداسىڭ؟ مولدا-بە-ەك! – دەپ داۋىستادى. جانازانىڭ قاتارىندا تۇرعان شالداردىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن مولدابەك اۋەلدە اجەسىنىڭ ءوزىن نە ءۇشىن ىزدەپ تۇرعانىن انىق تۇسىنگەن جوق-تى. ءبىراق اجەسىنىڭ شىن ساسقانىن ءجۇزىن كورىپ، ءۇنسىز دە تۇرا المادى.
– اجە، مەن-ن... – دەدى داۋىسى ەستىلەر-ەستىلمەس بولىپ.
– ە، اينالايىن، بار ەكەنسىڭ عوي ايتەۋىر. مولدەكەڭنىڭ جانىنا بارا عوي.
مولدابەك ەشتەڭەگە تۇسىنبەسە دە، مولدانىڭ جانىنا كەلىپ تۇردى. اق سالدەلى مولدا بالاعا ءبىر ءسات سۋىق بۇرىلىپ تۇرىپ، قاتقىلداۋ ۇنمەن:
– مارقۇمنىڭ جۇرتقا بەرەسى قارىزى بولسا، وتەيسىڭ بە؟ – دەگەنى.
تاپ وسىنداي جاۋاپكەرشىلىكتى كۇتپەگەن بالا اسىپ-ساسىپ تومەنشىكتەپ قالدى دا، سوسىن مۇرنىن تارتتى. مولدا بۇدان كوزىن الار ەمەس. مولدا عانا ەمەس-اۋ، الگى الدەنەشە قاتار بولىپ تۇرعان كوپ شالداردىڭ كوپ كوزدەرى بۇعان قادالا قالىپتى.
بالانىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىققانداي بولدى. الدە سولاي بولىپ كورىندى مە، ايتەۋىر قاتتى قىسىلعان بالا قازىرگى جاي-كۇيىنىڭ انىعىن تۇسىنە دە العان جوق.
كلاستا كەيدە ساباق بىلمەي تۇرعان ساتتەرىندە دە مولدابەك وسىنداي ءبىر مازاسىزدىقتى باستان كەشىرۋشى ەدى. ءبىراق ساباق بىلمەۋ دەگەنىڭىز اق سالدەلى مولدا مەن قاز-قاتار تىزىلگەن كوپ شالداردىڭ جابىلا قادالىپ قالۋلارىنان گورى... اللاعا شۇكىر ەكەن.
بالا ەڭسەسىن باسقان وسى ءبىر شىم-شىتىرىق حالدەن ءبىر ءسات باسىن كوتەرىپ:
– وتە-ەيم-مىم-م! – دەدى ءبىر كەزدە جۇرتتىڭ وزىنەن وسى ءسوزدى كۇتىپ تۇرعانىن انىق سەزىنگەن ول...
– بارەكەلدە! – دەدى مولدا.
– اينالايىن! – دەدى انادايدان ءاليما اجەسى كەمسەڭدەي سويلەپ. الگىندە عانا سۇپ-سۋىق كورىنگەن كوپ شالداردىڭ كوپ كوزدەرى دە بۇعان از-كەم كۇلىمسىرەگەندەي كورىندى...
– ال، حالايىق، شوقا قۇبىعۇل بالاسىنىڭ سىزدەرگە قارىزى بار ما؟
مولدابەكتىڭ ويىنا بىردەن اتاسىنىڭ كۇزدە ورازانىڭ باسىندا شوقپاربايدان العان جارتى پۇت تارىسى ەسىنە ءتۇستى. اتاسى بۇعان ارقالاتىپ، سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتىپ:
– اينالايىن-اۋ، ءوزىڭ ءتىپتى جىگىت بولىپ قالىپسىڭ عوي! – دەپ ماقتاعانى دا ءدال ءقازىر قۇلاعىندا تۇر. ايتپاقشى، جارتى پۇت تارىنى مولدابەك ارقالاي بەرگەندە اتاسىنىڭ شوقپاربايعا:
– شوقپارباي، ولمەسەم، ءبىر كۇنى قۇتىلارمىن، ايتەۋىر، – دەپ جۇدەي سويلەگەندە، شوقپاربايدىڭ:
– ە، شاقا، اۋىلدان ءسىز كوشىپ، ياكي مەن كوشىپ بارا جاتقان جوقپىز عوي، – دەپ اتاسىنا دەم بەرگەندەي جاۋاپ قاتقانى شە؟
بالا بىردەن كوپ ىشىنەن شوقپاربايدى ىزدەدى. تاپتى دا. شوقپارباي ءۇنسىز. ءتىپتى «قارىزى جوق»، «قارىزى جوق» دەپ داۋىستاعاندارعا ىلەسىپ، ونىڭ دا «قارىزى جوق» دەگەنىنە مولدابەك ويران-اسىر قالدى.
– مارقۇم جاقسى كىسى مە ەدى؟ – دەپ سۇرادى ەندى مولدا. جۇرت جاپىرلاسىپ «جاقسى كىسى»، «جاقسى كىسى ەدى...» دەپ ءۇن قاتىسىپ جاتتى.
...شوقا شالدى جەرلەپ بولىپ، ۇستىنە ءشوپ توسەلگەن ارباعا شالدار ءبىرىن-بىرى سۇيەپ، دەمەپ، ابىر-دابىر سويلەسىپ، كۇلىسىپ، قايتا ءمىنىسىپ جاتقاندا عانا مولدابەك اتاسىنان ءبىرجولا ايرىلعانىن ەندى انىق سەزگەندەي كوڭىلى بوساپ، مۇرنى پىرسىلداپ قالعانى. كوپشىلىكتەن كوز جاسىن جاسىرىپ تەرىس قاراپ پىرس-پىرس ەتىپ تۇرعان بالا سول كۇيى قالا بەرەر مە ەدى، الدە قايتەر ەدى... شوقپارباي شال:
– ءاي، مولدابەك، كەل، ءمىن-ن! – دەمەگەندە. ارباعا مىنگەنى دە قىزىق ەدى. ەندى اۋىلعا بەتكە الىپ، جىلجي بەرگەن اربانىڭ ارت جاعىنان كەلىپ لىپ ەتىپ وپ-وڭاي كوتەرىلگەنىمەن، شالداردان بولەكتەنىپ، تەرىس قاراپ، اياعىن سالبىراتىپ وتىردى. شالداردىڭ ءوزارا دابىرلاسقان اڭگىمەسىن قۇلاعىنا دا ىلگەن جوق. وگىز اربا زيراتتان ۇزاعان ساتتە دە كوزدەرىن اتاسى كومىلگەن تومپەشىكتەن الماي وتىرىپ: «ءبارىبىر شوقپاربايدىڭ جارتى پۇت تارىسىنان قۇتىلۋىم كەرەك»، – دەپ ويلادى ول. ءبىراق قاشان، قالاي قۇتىلارىن انىق ەلەستەتە المادى. سونان سوڭ مەكتەپ جايىن دا ويلادى. «پيونەرگە وتكىزبەي-اق قويسىن، – دەدى ىشىنەن. – كەرەك بولسا، كومسومولعا ءبىر-اق وتەمىن. ءتىپتى سول كومسومولىن دا بىلاي قويىپ، ەسەيگەن سوڭ پارتياعا وتسەم شە؟ – دەي بەردى دە، بالا ءوز ويىنان ءوزى سەسكەنگەندەي بولىپ: – جو-جوق... – دەدى تاعى دا. – پارتيا دەگەندەرى دە ءبىر قيىن نارسە بولۋى كەرەك. ەرەگىسكەندە ءتىپتى سولاردىڭ ەشقايسىسىنا وتپەي-اق قويسام قايتەدى. – سوڭعى ويدان سوڭ عانا ونىڭ كوڭىلى ءبىرجولا جايلانعانداي ەدى. – ماسەلەن، ارباكەش بولىپ كەتسەم، بولماسا قوي، ياكي سيىر باعىپ كەتسەم شە؟ سوندا دا پارتياعا، بولماسا پيونەرگە نەگە وتپەدىڭ دەپ سۇراي ما؟»
اۋىلعا جاقىنداي بەرگەندە ول جاقىندا عانا كۇيەۋگە قاشىپ كەتكەن سۇلۋ اپاسىن دا ەسىنە الدى. «اپامنىڭ بارعان جەرى كەلەسى كۇزدە قۇدالىققا شاقىرا قالسا، جالعىز باراتىن بولدىم-اۋ، – دەپ مۇڭايدى ول. – بالكىم، ءاليما اجەم بىرگە بارار... ءبىراق اجەم اتامداي قايدان بولسىن... ايىبىمدى جاسىرىپ، ابىرويىمدى اسىرىپ وتىراتىن قايران اتام...»
مولدابەك تومەن قاراپ وكىرىپ جىلاپ جىبەرگىسى كەلگەندەي ءبىراۋىق مۇڭايىپ وتىردى دا: «مەيلى، كىممەن بارسام دا، سول جولى ايتەۋىر داربىز جەمەسپىن-اۋ»، – دەپ ىشتەي قاتتى بەكىندى.
اربا ءۇي جانىنا جاقىنداي بەرگەندە، وسىلاي ءار نارسەنى ءبىر ويلاپ، وزىمەن ءوزى اۋرە بولىپ وتىرعان بالاعا شوقپارباي شال ەڭكەيىپ:
– ءاي، مولدابەك، ءقازىر ارباداعىلار ۇيدە قالعان ايەلدەرمەن كورىسىپ، قۇران وقىلۋى ءۇشىن سەن جۇرتتى باستاۋىڭ كەرەك. داۋىستى دا الدىمەن سەن شىعارۋىڭ كەرەك، – دەگەنى. وزىنە مىناداي مىندەت جۇكتەلگەن ساتتە مولدابەك ءتىپتى ابدىراپ قالدى. دابىرلاسىپ، بىر-بىرىنە ءسوز بەرمەي كەلە جاتقان ارباداعى قارعاداي قوناقتاعان شالدار دا بۇدان ءبىر جاۋاپتى ءىستى كۇتكەندەي وسى ساتتە تىنا قالىسىپ ەدى.
ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ قولىنان تارتىپ، دەمەسىپ، اربادان ءتۇسىپ بولعان شالدار مولدابەكتىڭ العا ءتۇسۋىن كۇتكەندەي ىركىلىسىپ قالعان ساتتە بالا امالسىز العا ءتۇستى. العا ءتۇسۋىن تۇسكەن سوڭ دا، داۋىس سالىپ جىلاۋعا ءتىپتى دە دايىندىعى جوق بالا نە ىستەرىن بىلمەي كەلە جاتقاندا، سوڭىن الا كەلە جاتقان شوقپارباي كەنەت جوتەلدى. بۇل – «بالا، ەندى باستا» دەگەنى. وسى ساتتە ءتىپتى دە جىلاي سالۋ ويىندا جوق بالانىڭ «اتا-اا!» دەپ داۋىستاعانى دا اسا ءساتتى شىعا قويماعان ەدى. ءاليما اجەسى كەيدە: «ءمولداجان-اي، قورا جاقتا جۇرگەن اتاڭدى شاقىرا قويشى. شايىن ۋاقتىلى ءىشسىن»، – دەگەندە، مولدابەك شامامەن وسىلاي ايقايلايتىن. ءبىراق بالانىڭ اتامنىڭ ءولىمى ءۇشىن شىن-اق قايعىرسام دەگەن ىنتا-ىقىلاسى كادىمگىدەي-اق ەدى. سىرعاناقتى تەبە-تەبە تۇمسىعى قايقايىپ كەتكەن ەتىگىمەن ايازداعان قاردى قارش-قارش باسىپ، قۇلاقشىنىنىڭ قۇلاعى ماڭدايىنا قاراي قيسايىپ، ەلبە-دەلبە بولىپ كەلە جاتقان ونىڭ قازىرگى ابىرجۋ كەيپى: «جۇرتىم-اۋ، مەن اتامنان ايرىلدىم عوي... اتامنان!» دەگەندى ايقايلاپ-اق كەلە جاتقانداي ەدى...
ءاليما اجەسى دە مولدابەكتىڭ داۋىسىنىڭ شىعۋىن عانا كۇتىپ وتىر ەكەن. ارجاعىن اڭىراي جىلاعان ۇنىمەن ءىلىپ اكەتتى. ءۇن بولعاندا قانداي! ءوزى كۇڭىرەنبەي، ەل-جۇرتتى تۇگەل كۇڭىرەنتەر ءۇن! ۇيدە قالعان ايەلدەر، قىز-قىرقىن، اربادان تۇسكەن شال-شاۋقاندار تۇگەل جىلاعاندا جەر-دۇنيە تۇگەل كۇڭىرەنىپ كەتكەندەي بولدى.
اپا-قارىنداستارى، جەڭگەلەرى، شەشەلەرى مولدابەكتى تۇگەل قۇشاقتاپ، كورىسىپ جاتىر. جىلاپ جاتىر. «ەندىگى جەردە سەنەرىمىز دە، ارقا تۇتار ايباتىمىز دا ءوزىڭ عاناسىڭ عوي» دەگەندەي ءبارى دە مۇنى كەۋدەلەرىنە قاتتى قىسادى. وسىنشالىق مۇڭدى ىقىلاس بالانى ابىرجىتىپ تا جىبەرگەن-دى. ءقايسىبىر ساتتەردە كورىسىپ جاتقانداردىڭ كىم ەكەنىن دە ايىرا الماي، ءوزى دە ەبىل-دەبىل بولعان بالا ەڭ سوڭىنان ءاليما اجەسىنىڭ قۇشاعىنا دا جەتتى-اۋ، ايتەۋىر.
ءاليما اجەسىنىڭ داۋىسى قانداي زارلى ەدى. مىنا داۋىس قۇشاعىنداعى مولدابەك تۇگىلى، اۋلا تولى كىسى تۇگىلى، توبەدەن ۇشىپ وتكەن قۇستاردىڭ دا كوڭىلىن بوساتار-اۋ، ءسىرا...
مولدابەكتى قۇشاعىنان جىبەرمەگەن كۇيى اڭىراپ وتىرىپ اتاسىنىڭ ولەر الدىندا: «ون بەس ايەل مەن ون بەس قىزدىڭ ورتاسىندا مولدابەگىم قاتىنباسشا بوپ وسەتىن بولدى-اۋ»، – دەپ قينالعانىن ايتتى... «مولدابەكتەن ارتىلعانىن عانا كيىڭدەر، مولدابەكتەن ارتىلعانىن عانا جەڭدەر. ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ ءوسىپ-ونۋىن اللا ەندىگى جەردە وسى مولدابەكتىڭ تاعدىرىمەن عانا شەشەر-اۋ»، – دەپتى اتاسى... ءاليما اجەسىن تىڭداسا، اتاسى ولەرىندە باسقا ەشكىمدى ايتپاپتى، مولدابەكتەن باسقانى اجەسىنە تاپسىرماپتى.
ءاليما اجەسىنىڭ ايتقاندارىنا ون بەس ايەل، ون بەس قىز بەن زيرات باسىنان قايتقاندار، ساماۋرىن قايناتىپ جاتقاندار، وشاق باسىندا اس قامىمەن جۇرگەندەر، جالپى كوڭىل ايتا كەلگەن اۋىلداستارى قوسىلعاندا، اڭىراعان داۋىس، اللا بىلەدى، قوراعا سيماي، كوكتەگى بۇلتتارمەن ارالاسىپ كەتتى. ايازدى كۇنگى جەلمەن ىلەسىپ، اللا بىلەدى، زيرات باسىنا دا جەتكەن بولار-اۋ. جەر قۇشاعىنا ەندى ەنە بەرگەن شوقا اتاسى دا وسى كۇڭىرەنگەن داۋىستاردى ەسىتىپ: «سوڭىمدا ەل، اۋلەتىمدە يە قالعان ەكەن-اۋ»، – دەپ كوڭىلى بوساپ جاتقان شىعار-اۋ.
ءاليما اجەسىنىڭ قۇشاعىندا وتىرىپ وسىنىڭ ءبارىن ويلاعان بالانىڭ قازىرگى قيالدارى دا كوزىنەن اققان جاستاي قىرىق تاراۋ ەدى.
6alash ۇسىنادى
