– ادام "شىر "ەتىپ دۇنيەگە كەلگەندە پەشەنەسىنە كىم بولاتىندىعى بەلگىلى دەيدى. ونەر ادامىنىڭ تابىس جولىن قۋساق سوناۋ ءسابي شاعىنداعى كىشكەنتاي قىزىعۋشىلىعىنان باستاۋ العانىن بىلەمىز. ال ءسىز بالا كەزىڭىزدە سۋرەتشى بولامىن دەپ ويلاپ كوردىڭىز بە؟
– ادام بالاسىنىڭ جاستىق شاعى ءارقانداي ءبىر ەستى جان ءۇشىن ايتقاندا الداعى بولاشاققا تالپىنۋ عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەتتىڭ تەتىگىن يگەرۋدەگى كەزەك كۇتتىرمەيتىن مەزگىل ەكەندىگىن بارلىعىمىز بىلەمىز. قوڭىر قالتا شاڭىراقتا دۇنيەگە كەلگەنىممەن اقىلعا ىرعىن اكەنىڭ تاربيەسىندە بولدىم. ول كىسى ادام بولۋ، ونەرلى بولۋ جايلى اڭگىمەنى كوپ ايتاتىن ەدى. دەسەدە سول باقىتتى كۇننىڭ ۋاقىتى ۇزاققا بارمادى. جاستايىمنان اكەمنەن ايىرلسام دا قورمال انامىز تىرشىلكتىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ ءجۇرىپ، ورتالاۋ مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم. وتباسىمىزدا ءبىر تۇستىدەن جالعىز بولعاندىعىمنان با؟ ايتەۋىر، الدىمداعى اعالارىم، ارتىمداعى باۋىرلارىم مەنىڭ وقۋ وقىپ، ءبىلىم الۋىماايىرىقشا كوڭىل بولەتىندىگىن ىشتەي قاتتى سەزىپ جۇرەتىنمىن. دەسەدە، ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعاننان باستاپ انامىزدىڭ جاماۋ-جاسقاۋلارىنا، ءجۇن ءتۇتىپ، ۇرشىق يىرۋىنە، جيەك باسىپ، سىرماق تىگۋىنە قولقابىس تىيگىزە جۇرەتىندىگىم ءالى ەسىمدە. ءبىز تەكتەس ارمانشىل جاستاردىڭبىلىم الاتىن كەزى كوپ قيىنشىلىق بولدى. امال نە؟! ارمانداعان تالاي-تالاي قىمباتتى ۋاقىتتارىمىز اق تاڭداق بولىپ ءوتىپ جاتتى. جاۋىننان سوڭ جاۋقازىن عوي، باقىتىمىزعا جاراي ۋاقىت وتكىزىپ الساقتا اڭساعان ارماندى كۇندەرىمىزگە دە جەتتىك.
وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ سوڭعى كەزىندە شينجياڭ كوركەمونەر مەكتەبى (قازىرگى شينجياڭ كوركەمونەر كوللەجى) وقۋشى قابىلدايدى ەكەن دەگەن حابار قۇلاعىما ءتيدى. وسىنىڭ الدىنداعى كەزدەرىمىزدە جاراتىلستىق بىلىمدەردى جارىتىپ وقىعانىمىز بەلگىلى ەدى، سوندىقتان ازدا بولسا قازاقي ويۋ-ورنەكتەن بەيىمىم بولعاندىقتان اتالعان مەكتەپتىڭ سىزۋشىلىق كاسىبىنە سىناۋ بەرۋگە بەكىدىم. سىناۋ بەرگەن ەدىم، ناتيجەسى جامان بولعان جوق. سول كەزدەگى سىنشىلار مەن كاماسسيالاردىڭ كوڭىلىنە جاعىپ كوكەيىنەن ورىن العانداي بولدىم. مىنە وسىلايشا ءوزىم تىلەگەن سۋرەتشىلىك ونەرىن باستاپ كەتتىم. شىنىمدى ايتسام ءوز بويىمداعى سۋرەتشىلىك كاسىپتىك ءبىلىمنىڭ تومەندىگى، وقۋ قۇرالدارىنىڭ كەمشىلدىگى، ءتىلدىڭ (قىتايشا، ۇيعىرشا) جەتەرسىزدىگى سياقتى ماسەلەلەر ماعان ەرەكشە اۋىر ءتيدى. كەيبىر ساباقتاستارىم ءۇرىمجى قالاسىنان وقىعان دا ولاردا تىلدىك قيىنشىلىقتار جوق، ەندى قايتۋ كەرەك؟ ءسوزسىز ۇيرەنۋىڭ، قۇلشىنۋ كەرەك.
– «ۇستازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى» دەمەكشى، شينجياڭ كوركەمونەر مەكتەبىنە كەلگەن سوڭ كىمدەردەن ساباق الدىڭىز؟ ستۋدەنتتىك ومىرىڭىزدە وكىنىش بار ما؟
– 1976 جىلدىڭ كۇزىندە شينجياڭ كوركەمونەر مەكتەبىنىڭ سىزۋشىلىق فاكۋلتەتىنە ءار ۇلتتان قۇرام تاپقان 30 نەشە وقۋشى قابىلداندىق. بۇنىڭ ىشىندە قازاق وقۋشىدان نە ءبارى ءتورت ستۋدەنت عانا ەدىك. تورتەۋىمىز دە ءوز تىلىمىزدەن باسقا ۇيعۇر، جۇڭگو تىلىنەن جۇرداي ەدىك. ءبىزدىڭ الدىمىزدا وقۋ بىتىرەتىن كلاستاعى وقۋشىلار ىشىندە شاۋشەكتەن كەلگەن فۋلينا دەيتىن داعۇر قىز بار ەكەن، ول قازاق ءتىلىن جاتتىق سويلەيتىن بولعان سوڭ سونىڭ جانىندا كوبىرەك بولدىم. ول مەنى ەرتىپ كلاسىمىزدى، سۋرەت ورنىن بىردەن تانستىردى. كەي كەزدەردە ءوزىمىزدى ايكەل رەتىندە وتىرعىزىپ قويىپ سىزاتىنبىز. ءدال وسى كەزدەردەن باستاپ ءوزىمىنىڭ بولاشاق كاسىبىم سىىزۋشىلىقتىڭ وسىلاي بولاتىندىعىن اڭعارعانداي بولدىم. «ۇستازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى» دەگەندەي بىزگە ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەرىمىز شينجياڭ كوركەمونەر مەكتەبىنىڭ پرافەسسورى، ايگىلى سىزۋشى عازى امەت مۇعالىم باستاعان عاني، تاشبولات، شۇي گو فىڭ قاتارلى ۇستازدار بولدى. سۋرەت سالۋ ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعىداي ءبىر عانا ءتۇرلى نارسە ەمەس. ول ءوز ىشىنەن تالاي-تالاي تۇرلەرمەن كاسىپتەرگە بولىنەدى. مىسالى: مايلى بوياۋ، سۋ بوياۋ، قىتايشا سىزۋ، تەز سىزبا، جاي سىزبا سىقىلدى تۇر-تۇرگە ءبولىنىپ، ءار بىرەۋى ءوز الدىنا ءبىر كاسىپ بولىپ كەتەدى ەكەن. ءبىز ماماندىققا تۇسكەندە وسىلاردىڭ بارلىعىن نازاريالىق جاقتان شولىپ ءوتتى. اتى الىس جۋىققا ءمالىم بولعان عازى امەت مۇعالىمنىڭ وقۋشىسى بولعاندىعىمدى شىن نيەتىمدە ماقتان تۇتتىم. كەيىنگى كاسىپتىك ومىرىمىزدە قول جەتكىزگەن ازتولا ەڭبەگىمنىڭ قاينار بۇلاق كوزىن سول ۇستازدارىم اشتى دەپ بىلەمىن. ال ەندى وكىنىش جاعىنا كەلسەك: ءتىلىمىزدىڭ جەتەرسىزدىگى، اسپاپتارىمىزدىڭ كەمشىلدىگى، وقۋ ۋاقىتىمىزدىڭ قىسقالىعى بولدى. ستۋدەنتتىك ءومىرىمدى اياقتاتىپ، سول جىلى التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسىنە قىزمەتكە ورنالاستىم.
– التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسىندە قىزمەتتە بولعانىڭىزدا قانداي كولەمدى كونسەرت، ساحىنالىق شىعارماعا قاتىناستىڭىز؟
– التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسى ولكە كولەمىندەگى قازاق ۇلتىن نەگىز ەتكەن ونەر وتاۋى. ول ىشكى ولكەلەردە جانە كورشىلەس مەملەكەت قازاقىستان، قىرعىزىستان، رەسەي، سىرتقى مۇڭعۇل قاتارلى ەلدەردە ونەر ساپارىندا بولعان ۇلتتىق كاسىپتىك ۇيىرمە. مەن كاسىپتىك وقۋىمدى اياقتاتقاننان كەيىن العاش رەت وسى ۇيىرمەنىڭ ەسىگىن اشتىم. مەنى ساحىنا جوبالاۋ قىزمەتىنە ءبولدى. سول تۇستا ساحىنا دەكراسياسىمەن شۇعىلداناتىن گو جيانجاۋ دەيتىن جۇڭگو اعاي بار ەكەن. گو جيانجاۋ ۇيىرمەدە تابانى كۇرەكتەي 30 جىلعا تاياۋ دەكراسيامەن شۇعىلدانعان اسا ونەرلى، تاجىريبەلى ءارى كىشپەيىل، باۋىرمال كىسى ەدى. ەندى عانا وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن ماعان بەينە كوكتەن تىلەگەنىمدى جەردەن بەرگەندەي تاماشا ۇستازدىڭ جانىمنان تابىلعانى بارما؟! مەن وسىدان بىلايعى جەردە سول كىسىنىڭ جەتەلەپ باۋلۋىندا ۇيىرمەمىزدىڭ ۇلكەندى-كىشىلى كونسەرتتەرىنە قاتىناسىپ ءجۇردىم. ول كەزدە ءبىزدىڭ جۇمىس شارت-جاعدايىمىز قازىرگىدەي توراپتان كورىپ، كومپيۋتەرمەن ىستەيتىندەي ەمەس، قايتا بارلىق جۇمىستى سيالى قالاممەن جوبالاۋدان تارتىپ، جاساپ شىعۋعا دەيىن قولمەن ىستەلەتىن-دى. سونىمەن گو جيانجاۋ ۇستازىم ەكەۋىمىز ىستەگەن «اققايىڭ شەجىرەسى»، «اۋىل اراسىنداعى تار سوقپاق»، «اڭشىنىڭ ماحابباتى» قاتارلى شىعارمالارعا جوبالاعان دەكراسيامىز، كيىمدەرىمىز ءتۇرلى ساحىنالاردان كورىنىپ، سول كەزدەگى كورەرمەندەردىڭ جاقسى باعاسىن الدى. 1986 جىلى مەملەكەتتىك 2-كەزەكتى بي جارىسى استانامىز بەيجيڭدە وتەتىن بولىپ، وعان ۇيىرمەمىزدەگى مەملەكەتتىك جوعارى دارەجەلى ءبيشى قىمبات ايدار قىزى اپايمىزدىڭ «قۇداشا اتتى» ءبيى تالدانىپ قاتىناساتىن بولدى. سونىمەن ءتول قازاق ۇلگىسىندەگى كيىم جوبالاۋ جۇمىسىن ماعان تاپسىردى. مەن مۇنداي مەملەكەتتىك جارىسقا قاتىناساتىن ءبيدىڭ كيىمىن جوبالاۋعا تولىق سەنىمدە ەمەس ەدىم. ءبىراق، ءوزىمدى سىناپ كورمەيمىن بە؟ دەگەن ويىمەن ءبيدىڭ مازمۇنىنا، ءمان-ماعىناسىنا سان رەت وي جۇگىرتىپ، تۇڭعىش رەت وسى ءبيدىڭ كيىمىن دەربەس جوبالاپ شىقتىم. جوبامنىڭدا جامان بولماعانىن قىمبات اپايدىڭ ماقتاعاندىعىنان سەزدىم. قاعاز جۇزىندەگى جوبا سۋرەتىمدى تاپشتەي وتىرىپ سايكەستى ىرىڭدەرمەن بوياپ، وزىمشە تۇرلەندىرىپ، سول كەزدەگى ۇيىرمەدەگى بىلىكتىلەر مەن رەجيسسەرلەردىڭ كورۋىنە ۇسىندىم. كيىم جوباسى ول كىسىلەردىڭ بەكىتۋىنەن ءوتىپ، شاڭحايداعى كيىم زاۆودىندا تىگىلدى. ناتيجەسىندە سول كيىمىم مەملەكەتتىك 3-دارەجەلى كيىم جوبالاۋ سىيلىعىن الدى. سودان باستاپ مەنىڭ ساحىنالىق كيىمدەردى جوبالاۋ قىزعىندىلىعىم ارتا ءتۇستى. اراعا ءبىر نەشە جىل سالعاننان كەيىن اۆتونوميالى رايوندىق بي جارىستارىندا جوبالاعان كيىمدەر ساحىنا تورىنەن كورىنىپ، سىي-سياپات قاتارىنان بوي كورسەتىپ ءجۇردىم. اسىرەسە وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنىڭ سوڭى 90 جىلدارىنىڭ باس شەندەرىندە ساحىنالىق كيىمدەر ولكەمىز كولەمىندەگى ۇلكەن-ۇلكەن كاسىپتىك بايقاۋلاردا الدىنعى قاتاردان كورىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1992 جىلى اۆتونوميالى رايوندىق كادىرلار مەڭگەرمەسى مەن مادەنيەت مەڭگەرمەسى ۇكىمەت قاراجاتىمەن شەتەلگە شىعىپ وقۋىما وراي بەردى. قازاقىستان رەسپۋبليكاسى تەمىربەك جۇرگەنۆ اتىنداعى ونەر اكەدەمياسىنان ساحىنا دەكراسياسى جانە ساحنالىق كيىم جوبالاۋ كاسىبىن ۇيرەنۋگە جولداما الدىم. نە ءبارى 3 جىلدىق ۋاقىتپەن اتالعان كاسىپتەردەن بىلىمدەرىمدى ۇشتاپ، ەكى كاسىپ تۇرىنەن ەكى قىزىل دەپىلوم الىپ 1994 جىلى شىلدە ايىندا وتانىما، ۇيىرمەمىزگە قايتا ورالدىم.
ۇيىرمەگە كەلگەننەن كەيىن ماعان قويىلعان تالاپ تا، بەرىلگەن مىندەت تە اۋىر بولدى. ءارى وقىعان بىلىمدەرىمنەن حالىققا جاۋاپ بەرۋىمە تۋرا كەلدى. سونىمەن 1994 جىلدان باستاپ ساحىنا جوبالاۋدان كيىم جوبالاۋعا ءوتتىم. قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ ءار ءتۇرىن، باتىرلار كيىمىن، بالالار كيىمىن جوبالادىم. ءارى ءوزىم تىكتىم. وسى ۇرتىس 20 جىلعا جالعاستى. بۇل بارىستاعى جوبالانعان كيىمدەرىم ولكەلىك، وبلىستىق، ايماقتىق اقىندار ايتىسىنداعى سانگەرلىك تۇرىنەن باس بايگەنى الدى. سونداي-اق، وسى ماماندىق بويىنشا كوپتەگەن ماقالالار دا جاريالاپ، ءوزىمنىڭ ماماندىعىم نەگىزىندە كوپ ىزدەنىس جاسادىم. ءارى ساحىنالىق كيىم جوبالاۋدىڭ مەملەكەتتىك جوعارى دارەجەلى اتاعىن دا الدىم. 2004 جىلى زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە ساحىنالىق كيىم جوبالاۋ جۇمىسنان قول ۇزبەدىم. 2009-جىلى بۇكىل شينجياڭنىڭ ادەبيەت-كوركەمونەر ساحىناسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن «اعاجاي ءان-بي داستانى››نىڭ كيىمىن جوبالاۋدى ماعان جۇكتەدى.
مەن داستان كىتاپشاسىن قولىما العاننان باستاپ ەكى اي ۋاقىتپەن ءار تاقىرىپ، ءار مازمۇندار بوينشا 200گە تارتا كيىم ۇلگىسىن جوبالاپ شىقتىم. جوبانى التاي ايماقتىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ باسشىلارىمەن بىرگە كورۋگە كەلگەن مەملەكەتتىك 1-دارەجەلى بي رەجيسسەرى، اعاجاي ءان-بي داستانىنىڭ باس جەتەكشىسى كۇراش ەرەجەپ رەجيسسەر ايرىقشا قۋانىپ، قاتتى تەبىرەندى. ول كىسىگە وتە ۇناعان ۇقسايدى «و.. ءبىزدىڭ زياتحاننىڭ ساۋساعى التىن ەكەن عوي» دەپ ماداقتاپ، كيىمدى تەك ءوزىڭ تىگەسىڭ دەپ بۇيىردى. كەلەسى كۇنى اۆتونوميالى رايوندىق مادەنيەت مەڭگەرمەسىنىڭ باسشىلارى كيىمنىڭ جوباسىن كورىپ، ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى. ايتىپ-ايتپاي «اعاجاي ءان-بي داستانىنىڭ» كيىمى مەنىڭ 30 جىلدىق ساحنالىق ومىرىمدە بايىرعى مەن قازىرگىنى ۇشتاستىرعان تابيعات قويناۋىنداعى ەرەكشەلىكتەردەن تولىق پايدالانعان، ەرەكشە ءساتتى شىققان ساحىنالىق كيىمدەر ەدى. وسى سەبەپتى اۆتونوميالى رايوندىق باعالاۋدا ساحىنالىق كيىم جوبالاۋدىڭ 1-دارەجەلى سىيلىعىن العان بولاتىنمىن. بۇدان تىس 2010 جىلدارى التاي قالالىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ جاساعان كولەمدى بي داستانى «كوش جولىندا» جانە شىڭگىل اۋداندىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسى جاساعان «ساليقا-سامەن» وپەراسىنىڭ ساحىنالىق كيمدەرىن ءساتتى جوبالاپ، كورەرمەن قاۋىمىنىڭ القاۋىن الدىم.
– ءبىر كونسەرت، سپەكتاكل ءۇشىن دەكراسيانىڭ رولى قانشالىقتى؟
– حالىقتىڭ كوڭىلىنە جاعىپ، كوكەيىنەن ورىن العان، كورەرمەندەردىڭ رۋحاني قاجەتىن قاناعاتتاندىراتىن جاقسى ءبىر كونسەرت، سپەكتاكىل ىشىندە، ساحىنالىق دەكراسيا اسا ماڭىزدى ورىندى يەلەيدى. كونسەرت دەگەنىمىز - كادىمگى تۇرمىستىق ورتادان ءبىر دارەجە جوعارى بەينەلەنەتىن ادەبي ساحىنالىق شىعارما، ال ساحىنالىق شىعارما كوپتەگەن بولشەكتەردەن تۇرادى. ونىڭ ماڭىزدى بولشەكتەرىنىڭ ءبىرى ساحىنالىق دەكراسيا بولادى. مىسالى: ساحىنالىق شىعارمانى تولىق ءبىر كيگىز ءۇي دەسەك ال دەكراسيا ونىڭ ۋىعى نەمەسە كەرەگەسى ىسپەتتى بولىپ، ساحىنالىق شىعارمانىڭ ارتقى كورىنىسىن تۇرلەندىرىپ، كوركەمدىگىن اسىرۋعا، قوعامدىق ورتاسىن بەينەلەۋگە، ساحىنالىق شىعارمانىڭ وزەكتى يدەياسىن كورنەكتىلەندىرۋگە، تابيعي ورتا جاراتۋىنا سەپتىگىن تىيگىزەدى. سوندىقتان، ساحىنالىق شىعارمالاردا ساحىنا دەكراسياسى كەم بولسا بولمايتىن ماڭىزدى بولشەكتەردىڭ ءبىرى دەپ قارايمىز.
– كيىم جوبالاۋ مەن ساحىنالىق جوبالاۋ ارنالى كاسىپ پە، ولاردىڭ ارا جاقىندىعى مەن ۇقساستىعىن قالاي دالەلدەيسىز؟
– ساحىنالىق كيىم جوبالاۋ مەن ساحىنا جوبالاۋ ەكى بولەك كاسىپ بولعانىمەن ءبىر ارنالى ماماندىق. ەكەۋى بىر-بىرىنە سايكەستى، ساحىنالىق شىعارمالاردا كەم بولسا بولمايتىن كاسىپ ءتۇرى. اسىرەسە كوركەم ساحىنالىق شىعارمالاردا مىسالى: وپەرا، داستان، دراما قاتارلى شىعارمالاردا كيىم جوبالاۋ مەن ساحىنا جوبالاۋ ءوزارا سايكەسە كەلىپ، سول شىعارمانىڭ داۋىرلىك ەرەكشەلىگىن، وقيعانىڭ تاريحي ارتقى كورىنسىن، مادەنيەت دەڭگەيىن ورتاق بەينەلەيدى. ول ەكەۋى استە ەكى باسقا بولۋىنا بولمايدى. قايتا شىعارمانىڭ قاجەتى ءۇشىن ۇقساس تۇرعىدا جۇمىس وتەيدى. بۇل ولاردىڭ ۇقساستىق جەرى: ال ولاردىڭ ارا ءپارقى-بىرى ساحىنا كەڭىستىگىن شىعارمانىڭ قاجەتىنە قاراي بەزەندىرسە، ەندى ءبىرى ءارتيس بەينەسىن شىعارمانىڭ قاجەتىنە قاراي تۇرلەندىرەدى.
– زەينەتكە شىعۋ زەرىككەنىڭ ەرمەگى مە؟ جوق، تالانىتتىلاردىڭ تالاپ تۇعىرى ما؟ ءوزىڭىز پەنسياعا شىققان سوڭ جەكە شارۋاشىلىق باستاۋ ويىنا قالاي كەلدىڭىز؟
– قاي ەلدە نەمەسە قاي جەردە بولسىن ادام بالاسى بەلگىلى جاس ولشەمىنە جەتكەننەن كەيىن تابيعي تۇردە زاڭدى دەمالىسقا شىعادى. ءبىراق ءبىر كاسىپتىڭ سوڭىنا ءومىر بويى تۇسكەن، ونى جان-تانىممەن زەرتتەگەن ادام ءۇشىن ءبىر ءومىر قىسقالىق ەتەتىن كورىنەدى. الدىڭعىلاردىڭ ايتقان ۋاقىت-التىننان دا قىمبات دەيتىنى وسى بولسا كەرەك. مەنشە وردا بۇزار 30-40 جاسىندا زينەتكە شىققانداردى بىلمەدىم. ال 40 جىل ءمالىم سالاعا قىزمەت وتەپ، سامايىن اعارتقان ادامدار ءۇشىن زەينەتكە شىعۋ زەرىككەنىڭ ەرمەگى ەمەس. ال قايتا جۇمىسقا جەگىلىپ، ءوز بويىنداعى اقىل پاراساتىنان تۋىنداعان اسىل قاسيەتىن بولاشاق ۇرپاقتارعا قالدىرۋ، ادامزات يگىلىگىنە جاراتۋ. بۇنى تالانتتى جاننىڭ تالاپ تۇعىرى دەپ قاراۋىمىزعا ابدەن بولادى. مارقۇم ەنەمىز اۋىل اراسىنداعى توي-تومالاقتاردا ولەڭ ايتىپ جۇرەتىن كىسى ەدى، سونداعى ەسىمدە قالعان «تالابىم تاۋدان بيىك سۋدان تەرەڭ، سوڭىنان تالابىمنىڭ ەرە بەرەم» دەگەن ولەڭ جولدارى تالاپتانۋ-ناتيجە جاراتۋدىڭ رەيالدىق شىندىعى ەكەندىگىن ايگىلەگەندەي. حالقىمىزدا «تالاپتىعا نۇر جاۋار» دەگەن ءسوز بار. بۇل نۇر باسقا ەمەس ءوز ەڭبەگىڭنىڭ بوداۋىمەن كەلگەن ەڭبەك جەمىسىڭ. ال ەڭبەك جەمىسىڭ ادامزات مادەنيەت ءدارياسى مەن قاتارلاس اققان قازاق مادەنيەت ءدارياسىنىڭ ءبىر تامشىسى بولماق.
دەمالىسقا شىعىپ، جەكە شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانۋ ناق شىندىعىن ايتقاندا ەكونوميكالىق جاقتان پايدا كورە المادىم دەگەن سوزدەن اۋلاقپىن. ءبىراق سايىپ كەلگەندە وزەكتى ويىم، ارىدان ايتساق قازاق مادەنيەتىن دامىتۋعا، وزگە ۇلتتارمەن ۇلىستاردىڭ قازاق مادەنيەتىن تۇسىنۋىنە ازادا بولسا ۇلەس قوسۋ. بەرى جاعىن ايتقاندا ۇلتىمىزدىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىنا وسى ونەردى جالعاۋ، ۇلتتىق ونەرىمىزدى حالقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ، وسى ارقىلى قازىرگى زاماننىڭ قاجەتىنە ساي ارتىق ەڭبەك كۇشتەردى كاسىپتەندىرىپ، ولاردىڭ ەكونوميكالىق كىرىسىن ارتتىرۋ ءۇشىن دەپ قارايمىن.
– قازاق كيىم-كەشەك مادەنيەتى ءۇشىن قانداي جۇمىس ىستەدىڭىز؟
– باسقانى ايتپاعاندا حالقىمىزدىڭ كيىم-كەشەك مادەنيەتىن اۋەلى باستان-اق زەرتتەۋدى ماقسات ەتكەن ەدىم. بۇل جونىندە ەكى ءتۇرلى ويدا بولدىم: ءبىرى ۇلتىمىزدىڭ بايىرعى كيىمدەرىنەن باستاپ زەرتتەۋ، باستىسى قازاقتىڭ ۇلتتىق كىيمدەرىنىڭ داۋىرلىك ەرەكشەلىگى، تۇرمىستىق رولى ت.ب. ەكىنشسى: زەرتتەي ءجۇرىپ ءوندىرۋ (تىگۋ) بولدى. 1995 جىلى ناۋرىز مەرەكەسى قارساڭىندا ۇلتتىق ءداستۇرلى كيىمدەرىن زەرتتەپ، ارناۋلى جوبالاپ جاساپ، ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت قازاق كيىم-كەشەكتەرىن سانگەرلەر توبى فورماسىندا ساحىنالىق دەڭگەيگە كوتەرىپ، قالىڭ كورەرمەندەردىڭ القاۋىنا، كاسىپتىك مامانداردىڭ ماداقتاۋىنا يە بولدىم. كەيىن كەلە شينجياڭ گازەتىندە «سىمبات ءسان ونەرى» جانە «قازاقتىڭ كيىم-كەشەكتەرى» دەگەن زەرتتەۋ ماقالالارىم جاريالاندى. بۇدان تىس ۇلتتىق كيىم-كەشەكتەرىمەن تۇرمىستىق بۇيىمدارىن، قولونەر تەحنيكاسىن ەلىمىزگە تانىتۋ ماقساتىمەن ەلۋ قاتپارلى الىپ كويلەك، توقسان مەترلىك داستارقان، ەڭ ۇلكەن تۇمار قاتارلى تۋىندىلارىم دۇنيە جۇزلىك گەنيس رەكورتىن يەلەدى. 2013 جىلى شينجياڭ حالىق باسپاسىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قازاقتىڭ دالا مادەنيەتى دەگەن جەللەس كىتاپتارى ىشىندە «قازاقتىڭ كيىم-كەشەك مادەنيەتى» دەگەن كىتابىم باسپادان شىقتى. وسىنداي ەڭبەگىمنىڭ ناتيجەسىندە التاي ايماعى ايماق دارەجەلى، اۆتونوميالى رايون رايون دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرا – «قازاق كيىم-كەشەكتەرىنىڭ مۇراگەرى» دەگەن اتاق بەردى. كيىم-كەشەكپەن شۇعىلدانۋ وتە قيىن ءجۇمىس. ۇيتكەنى، قازىرگى تاڭدا دۇنيە ءجۇزى بويىنشا سان-مىڭداعان كيىم ۇلگىلەرى جاسالىپ، ونداعى ۇساق-تۇيەك جەڭىل-جەلپى بولشەكتەردىڭ بارلىعى تۇگەل ەسكەرىلىپ بولعان. باسقانى قايتالامايتىن ءوز قول تاڭباڭدى تانىتاتىن كيىم ۇلگىسىن دۇنيەگە اكەلۋ قايدان وڭاي بولسىن. دەمەك، ساۋلەتشى سىزىپ بەرگەن ءبىر جوبانى جۇزدەگەن جۇمىسشىلاردىڭ سالىپ جاتاتىنى سياقتى، جوباشىنىڭ شابىتىنان تۋىنداعان ءبىر كيىم ۇلگىسىن، كەسۋشى، تىگۋشى، ويۋشى، كەستەشى سياقتى ونداعان ادام ءبىر كيىم زاۆودى ارقىلى جۇزەگە اسىرادى. وسىنداي قات-قابات قىيندىقتارداعى كيىم جوبالاۋشىنىڭ ەڭبەگى ەسكەرىلمەي قالاتىن جايتتەردە بار.
– شينجياڭ حالىق باسپاسىنان شىققان «قازاقتىڭ كيىم-كەشەك مادەنيەتى» دەگەن ەڭبەگىڭىزبەن دە ايگىلىسىز. 2009 جىلى ۇلى وتانىمىز جۇڭگو حالىق رەسرۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعاندىعىنىڭ 90 جىلدىعىن قۇتتىقتاپ 90 مەتىرلىك داستارقان جوبالاپ-جاساپ شاڭحاي گەينس رەكورتىنا ەندىڭىز. ەڭبەكتىڭ ءبارى ەلەۋلى عوي، «ەسكەرىلمەي قالادى» دەدىڭىز، حالىقتىڭ ءوز كيىم-كەشەك مادەنيەتىنە بولعان تانىمى قانداي؟
– توقسانشى جىلداردىڭ باس شەنى ەدى (ناق ۋاقىتى ەسىمدە قالماپتى) التاي ايماعىنىڭ ەكى جىلدا ءبىر وتكىزىلەتىن اقىندار ايتسى جەمەنەي اۋدانىندا ءوتتى. ايتستىڭ كونسەرت نومىرلەرىمەن كوپ ساندى اقىنداردىڭ كيىمىن مەن جوبالاپ جاساعان ەدىم. توتىداي تۇرلەنگەن اقىندارىمىز بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءسوز سايىسىنا، جىر دوداسىنا ءتۇسىپ، جەمەنەي اسپانىن سىلكىندىرىپ جاتتى. اقىن قۇرمانبەك اعا باستاعان قارت اقىندار زاماننىڭ تىنشتىعىن، باياشات تۇرمىستى جىرلاسا، ەركىن، شاكەن قاتارلى اقىندارىمىز بەرەكە-بىرلىكتى، شۇرايلى جەر، رايلى ەلدى جىرلاپ جاتىر. ال قايرات، گۇلدەن، مۇرال سياقتى جەتكىنشەك بالا اقىندارىمىز كوڭىلدىورتا، زاتتىق وركەنيەت، تاماشا تابيعاتتان ەشتەمە قالدىرماي سۋرەتتەپ جاتتى. وكىنشكە وراي ادامزات وركەنيەتىندەگى ونەردىڭ ءبىرى، كينگەندە جانىڭدى جادىراتىپ، اجارىڭدى اشىپ، سىمباتىڭا ءسان بەرەتىن كيىم-كەشەكتى بىردە-بىرەۋى اۋىزعا المادى. امال نە بىزدە ءسان ونەرى ءالى ءوز دارەجەسىندە باعاسىن تاپقان جوق. ونىڭ كەرەكتىگىن، شىنايى ونەر رەتىندە مويىندايتىندار وتە از. ادامزاتقا العاش اقىل كىرگەندە، ەڭ الدىمەن ۇياتى جەرلەرىن جاسىرۋ، دەنە جىلۋلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كيىمدى تاپقىرلاعانىن بىلەتىندەر ساناۋلى عانا. قوعامنىڭ دامۋى، مادەنيەت ورەنىڭ جوعارلاۋىنا بايلانىستى ونەردى تۇسىنەتىن ادامدار كوبەيىپ كەلەدى.
– جاسامپازدىق جانسەبىل جانداردىڭ شارۋاسى سياقتى. ەلۋ قابات قوسەتەك كويلەك جوبالاپ ەڭدەر قاتارىنا كىردىڭىز، بۇل ءسىز ءۇشىن جارناما ما، جوق، جول-جونەكەي جوبالانۋعا ءتيىس تۋىندى ما؟
– بۇل جارناما ەمەس، كوڭىلدىڭ كوگىنەن شىققان ءتول تۋىندى. مەنشە ءار قانداي ءبىر ءىستى ىستەۋگە نەمەسە ونى زەرتتەپ جارىققا شىعارۋعا بەلگىلى ءبىر وي، وقيعا جەتەلەيدى ەكەن. ەلۋ قاتپارلى الىپ كويلەكتى جوبالاۋىما سەبەپشى ءوزىمنىڭ كاسىپتىك ءومىرىمىنىڭ وشاعى بولعان التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ شاڭىراق كوتەرگەندىگىنىڭ 50 جىلدىق تورقالى تويى بولدى. ءدال وسى قارساڭدا ۇيىرمەنىڭ باستىعى الماسبەك شايمۇران ۇلى باۋىرىمىز ۇرىمجىدە جاتقان ماعان ارناۋلى تەلەفون سوعىپ: ‹‹– اپاي، الداعى كۇزدە ءوزىڭىز شىققان ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسنىڭ قۇرىلعاندىعىنىڭ 50 جىلدىعىن تويلاماقپىز، ەرتە باستان ايتقانىم تورقالى تويدىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولىپ قاتىناساسىز، ناقتىلى ۋاقىتىن تاياعان كەزدە ۇقتىرامىن» - دەدى. مەن ءبىر جاعىنان باۋىرىمىزدىڭ ءىلتيپاتتى سوزىنە ريزا بولسام، ەندى ءبىر جاعىنان الدا وتكەن ونەر قايراتكەرلەرىمىزدى، وزىمىزبەن تۇستاس كەلە جاتقان ونەر ساڭلاقتارىن جانە ارتىمىزدان ەرگەن ونەرلى باۋىر-سىڭىلىلەرىمىزدى بەينەلەۋگە بورىشتىمىن دەگەندەي وي ساپ ەتە ءتۇستى. «ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا» دەگەندەي دۇنيەدەگى ەڭدەر قاتارىنا كىرگەن 50 قاتپارلى الىپ كويلەكتى جوبالاۋ جۇمىسىنا كىرىسىپ كەتتىم. كويلەك جاسالدى، 2009 جىلى جەلتوقساندا وتكىزىلگەن التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ سالتاناتتى ساحىناسىنىڭ تورىنەن 50 جىلدان بەرگى جاڭالىقتاردىڭ ايعاعى بولعانداي 50 قاتپارلى كويلەگىم بوي كوتەرىپ تۇر، سالتاناتتى تويدىڭ اشىلۋ سالتىنا قاتىناسقان ءتىلشى جۋرناليستەر اراسىنان دۇنيە ءجۇزى ەڭدەر شاڭحاي باس ىشتابىنىڭ شينجياڭداعى ۋاكىلى نيە جيڭچۋان جولداس كەلىپ تىلشىلەر قاتارىندا بۇل كويلەكتىڭ جاي-جاپسارىن سۇراپ جاتتى. ول كىسى كويلەكتىڭ ۇلكەندىگىنە، سان الۋان ءتۇرلى رەڭىنە تاڭ-تاماشا بولىپ تاڭداي قاقتى. ءارى وسى تۋىندىنى دۇنيە گەينىس رەكورتتار قاتارىنا ەنگىزۋگە ءوتىنىش ەتۋىمدى تالاپ ەتتى. بۇل كويلەك 2010 جىلى تۇڭعىش رەت اشىلعان جۇڭگو شينجياڭ ازيا-ەۆروپا ساۋدا جارمەنكەسىنىڭ كورمە زالىنا قويىلىپ، دۇنيە جۇزىنە قازاق ۇلتىنىڭ كيىم مادەنيەتىن تاعى ءبىر قىرىنان ايگىلەپ جاتتى.
– اڭگىمەڭىزدى بولەيىن: قانشا حالقارالىق فەستيۆالدارعا قاتىستىڭىز؟ ناتيجەلەرىڭىز جاقسى ما؟
– جۋىقتاعىسىن عانا ايتايىن، 2016 جىلى شىلدە ايىندا سانجى وبلىسى چونجى اۋدانىنىڭ جانبۇلاق ساياحات ورنىندا وتكەن دۇنيە جۇزىلىك ارۋلار بايقاۋىندا گاۋھار اتتى قازاق قىزى مەنىڭ جوبالاعان كيىمىمدى ساحىناعا كيىپ شىعىپ جۇلدەگەر بولدى، مەنىڭ كيىمىم دە تاڭداۋلى جوبالاۋشى سىيلىعىن الدى. سونداي-اق، سول جىلى تامىزدا روسسيادا حالقارالىق كورمەدە مەن جوبالاعان كيىمدەر كورمەدەن ورىن الدى. مىنە سونىڭ ءبارى وسى حالقىمىزدىڭ، پارتيانىڭ، اۆتونوميالى رايوننىڭ التاي ايماعىنىڭ قولداپ-قۋاتتاۋى. وسى ورايدا كوپ-كوپ العىس ايتامىن.
– ساحىنالىق كيىمنىڭ كوركەمدىگىنە قانداي تالاپ قوياسىز؟
– ساحىنالىق كيىم-كەشەكتەر ايتىلىمشتا كيىم-كەشەك دەگەنىمىزبەن ول ءبىر ۇلتتىڭ مادەنيەت دەڭگەيىن، ۇلتتىق عۇرىپ ادەتىن، تۇرمىس قاعيداسىن بەينەلەيتىن ۋاكىلدىك سيپاتتاعى بۇيىم. كورىنگەن جەرىنە جىلتىراق تاعىپ كيىنۋدىڭ بارلىعى ساحىنالىق كيىم بولا بەرمەيدى. قازىرگى كەزدە ساحىنالىق كيىم تىگۋمەن اينالىسىپ جۇرگەندەر ءبىر شاما كوپ. ولاردىڭ كوپ ساندىسى كوڭىلدەگدەي بولعانىمەن ءبىر ءبولىمى جايسىزداۋ بولىپ ءجۇر. نەگە؟ دەگەندە سول ورىندارمەن جەكە ادامداردىڭ كاسىپتىك قابىلەتتەرى تومەن، ارناۋلى جوبالاۋ كاسىبىن وقىماعاندىقتان، سولاي بولىپ جاتقان شىعار. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر كاسىپتىك عىلمي قاعيدانى ەسكەرمەي، بايلانىس ارقىلى جالاڭ ەكونوميكالىق پايدانى كوزدەپ جۇرگەندەردە جوق ەمەس. ناقتىراق ايتقاندا ساحىنالىق كيىم كولەمدى ساحىنالىق شىعارمالاردا شىعارمانىڭ تابيعي ورتاسىنا، وي جەلىسىنە، تۇرمىستىق دەڭگەيىنە، بەينەلەۋ تاسىلىنە قابىسا جاسالۋى تالاپ ەتىلەدى. ال جوبالاۋشى سول شىعارمانىڭ تەرەڭ قاتپارىنا كىرىپ، سول ۋاقيعانىڭىشىندە جۇرگەندەي كوڭىل-كۇيمەن جوبالاۋى شارت ەتىلەدى. جەكە ارتيستەردىڭ كيىمىن جوبالاۋدا سول ارتيستىڭ بوي-تۇرقى، دەنە-بىتىمى، وڭ-رەتى، ورىندايتىن ونەر ءتۇرىنىڭ مازمۇنى ويداعىداي ەسكەرىلەدى. وسىلاي ىستەگەندە عانا ساحىنالىق كيىمدەردىڭ كوركەمدىك دارەجەسىن اسىرۋعا كورەرمەن قاۋىمنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا بولادى.
– سىزشە ساۋدا ورايشىلداردىڭ ورتاسى ما؟ جوق، سەنىمدىلىكتى سەرىك ەتكەن جانداردىڭ سارايى ما؟ بولاشاقتا قانداي دامۋ ويىڭىز با؟
– مەنشە ساۋدا جاساۋ كوپ ساندى ادامداردىڭ تازا تىرشىلىك جولى. قازىرگى مىنا ۇشقان قۇستاي دامىعان زىمىران داۋىردە ساۋدانىڭ ءوزى جەرشارىندىق اۋقىم العان كەلەلى ماسەلەگە اينالىپ بارادى. قازىرگى دامىعان ۇلتتارمەن ۇلىستاردىڭ مەملەكەتتەردىڭ ساۋدا قيمىلى ماڭداي الدى ورىنعا كوتەرىلىپ وتىر. كىم ساۋدا جاساماسا سول مەشەۋ، كىم مەشەۋ بولسا سونىڭ ساۋدا-ساتتىعى تومەن بولۋداي حالقارالىق اۋقىم جارىققا شىقتى. شىنتۋايتىندا: ۇلتىمىزدىڭ ساۋدا-ساتتىق كوز قاراسىندا كورنەكتى ىلگەرلەۋشىلىك بولدى. قىرۋار جاستارىمىز مەملەكەتىمىزدىڭ ىشكى ولكەلەرىندە باسقا ۇلتتار قاتارىندا ساۋدا-ساتتىقپەن شۇعىلدانىپ، ىرعىن تۇرمىسقا كەنەلىپ جۇرگەندەرىمىز جوق ەمەس. ءتىپتى كەيبىر جاستارىمىز ەل اتتاپ ساۋدا جاساپ جۇرگەندەرىمىز دە بارشىلىق. بۇلاردىڭ بارلىعى ۇلتىمىزدىڭ ماقتانشى، ادامدى قۋانتارلىق تابىس، كورنەكتى ناتيجە. دەمەك، ساۋدا سەنىمدىلىكتى وتە قاجەت ەتەدى. قازاق مۇنى ەرتەدە «قۇداعي قايتقانشا جۇمىس ىستەمەڭدەر» دەپ جاتادى. مىنە وسىنىڭ ءوزى كوز الدىنى ويلاماي، الىسقا كوز تاستا دەگەنى بولار.
بولاشاق دامۋ ويىمىزدى ايتسام: جۇبايىمىز ەكەۋىمىز دەمالىسقا شىققاننان باستاپ ازىن اۋلاق ساۋدا-ساتتىقتى ىشىنە العان ونەرگە ادام تاربيەلەۋ، باسقارۋ، ونەرىن ۇيرەتۋ جاقتارىنداعى جۇمىسپەن شۇعىلدانىپ كەلەمىز. ءقازىر ۇرىمجىدە جانە التايدىڭ بۋىرشىن اۋدانىندا ەكى جەردەن اشقان شاعىن سەرىكتىگىمىز بار. وسى ەكى ورىندا ءار ۇلتتان 60 داي ۇل-قىزارىمىز جۇمىس ىستەيدى. ءقازىر جاسىمىزدا ۇلعايىپ قالدى. ماقساتىمىز وسى جاستارى ساۋدا-ساتتىقپەن شۇعىلدانۋعا باۋلۋ. بىزدەگى بار ونەردى ۇيرەتىپ، بولاشاقتا وسى ونەردىڭ تەتىگىن يگەرگەن بىلىكتى ادام بولۋىنا جەتەلۋ ويىندامىز.
– ادام ءوز كاسىبىنەن بەلگىلى ءبىر ناتيجە جاراتۋ ءۇشىن جاساعان ورتا ماڭىزدى ما؟ جوق، جەكەلىك قۇلشىنس ماڭىزدى ما؟
– ءبىر كاسىپتىڭ بەلگىلى بەلەسىنە جەتۋ ءۇشىن ءسىز سۇراپ وتىرعان ورتا دا، جەكەلىك قۇلشىنىس تا ءسوزسىز بولۋى كەرەك. بىردە ءبىرى كەم بولسا بولمايدى. كوڭىلدى ورتاڭ بولعانىمەن قۇلشىنىسىڭ بولماسا نەمەسە تەك قۇلشىنىسىڭ بولىپ كوڭىلدى ورتاڭ بولماسا قايدان جاقسى ناتيجە شىقسىن؟! ساحىنالىق كاسىپپەن شۇعىلدانعان وتىز جىلدان بەرى ءوزىمىز ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن «بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن ارتىڭدا قۇدىرەتتى تىرەگىڭ بولۋ كەرەك» دەگەن ءسوزدىڭ شىندىعىنا كوزىم جەتتى. سول تىرەگىم مەنىڭ وتباسىم. وتاعاسى ىشىمىزدە ءبىر ۇل، ءبىر قىزىمىزبەن وت باسىمىزدا ءتورت جان بولدىق. ءوزىمىزدى باسىنان باستاپ، بالالارىمىزدى جاسىنان باستاپ ءعىلىم-بىلىمنىڭ ارتىندا بولدى، ونەر قۋالادى، تىنىش ورنىقتى وتباسىن قۇرۋعا باۋلىدىق. ءۇي ىشىمىزدەگى كەلەلى ىستەردى كەڭەسىپ شاعىن ىستەردى اقىلداسىپ شەشۋ داعدىسىن قالىپتاستىردىق. كۇيەۋ بالالارىم مەن كەلىنىم دە كوڭىلىمدەگى جاندار. سونىڭدا ناتيجەسى بولار. ىستەگەن جۇمستارىم ۇلكەن بولماسادا قوعام قاجەتى حالىقتىڭ قالاۋىنا جاراعانى، وت باسىمنىڭ تىنىش ورتاسىمەن ءوزىمنىڭ قۇلشىنىسىمنان كەلگەن شىعار دەگەن ويدامىن.
سۇحباتتاسقان قۋاندىق كوبەن ۇلى
6alash ۇسىندى
