قحر ورتالىق راديوسى قازاق ءبولىمىنىڭ تەتە اعا ديكتورى، اقىن بالاپان راباتوۆ 1961 جىلى كوكەكتە تۋعان. «اقشا قاردا ءىز جاتىر»، «سىرعالىم»، «داۋرەن-اي»، «108-پاتەر» قاتارلى ادەبي كىتاپتاردىڭ، «سورتاڭ تاعدىر، تارپاڭ تالانىت» سىندى 30 عا جۋىق سىنني ماقالالاردىڭ، «تولعانىستار»، «كۇندىك كوتەرگەن ايەل»، «ءومىر ءسانى» قاتارلى كوپتەگەن كوركەم اۋدارمالاردىڭ، «شاڭىراعىم»، «قازاعىم-اي»»، «اقجولتاي» قاتارلى 50 دەن استام ءان تەكىستەرى مەن ءان اۋەندەرىنىڭ اۆتورى. ۇلتتار باسپاسىنان جارىق كورگەن «20-عاسىر ادەبيەت قامباسى» اتتى كوپ تومدىق اكەدەميالىق جيناقتىڭ پوەزيا بولىمىنە باس رەداكتور بولدى. بالاپان ءوز ورىنداۋىندا راديو-تەلە تاسپالارىنا 30 عا جۋىق ءان جازدىردى. بۇدان تىس «سۇحبات»، «ونەر ولكەسىندە»، قاتارلى راديو باعدارلامالارىن، «دابىل»، «جاس داۋرەن» قاتارلى راديو تياترىن ازىرلەپ جانە جۇرگىزىپ تىڭدارمانعا ۇسىندى.
اقىن، ءانشى، كومپازيتور، اۋدارماشى، ديكتور اتاقتارىن ارقالاعان بالاپان راباتوۆ شينجياڭ قازاق-قىرعىز ادەبيەتىنىڭ تۇڭعىش «تۇلپار» سيلىعىنىڭ يەگەرى. مەمەلەكەتتىك ۇيعىر-قازاق تىلىندەگى راديو-تەلە نومەرلەرىن باعالاۋدا ءبىر رەت ءبىرىنشى، ەكى رەت ەكىنشى دارەجەلى جۇلدەسىن ەنشىلەگەن. پەكيندەگى ورتالىق راديوسىنىڭ ۇلتتار وزەگى بويىنشا قاتارىنان ەكى مارتە ۇزدىك قىزىمەتكەرى بولىپباعالانىپ، شيىنجياڭ-شيزاڭ ينجەنەرياسىنىڭ 3 دارەجەلى ەڭبەگى جازىلدى.
بالاپان راباتوۆ
- وزگە ءبىر مەمەلەكەتتىڭ ورتالىعىنان قازاق راديوسىن سويلەتىپ وتىرسىزدار، بۇل قۋانارلىق ءجاي. دەي تۇرعانمەن، راديو تولقىنىندا ۇلتتىق ماسەلەلەر ايتىلاما، قانشالىق دەڭگەيدە؟
- مەنىڭشە جۇڭگو ەلى جات جۇرت ەمەس، ەل ارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ قول جەتكىزگەن جەمىستەرى كورشىلەس قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاقتان سەرپلۋىنە تىيىمدى ىقپال جاساعاندىعىن راستايدى. «التىن ايماق»، «ازاماتتىڭ ايتارى» سەكىلدى باعدارلامالار ۇلت بولاشاعى، ازاماتتىق ار-نامىس، ءسالت-داستۇر تۋرالى اشىق سويلەۋگە ۇقىقتى. مەنىڭ بايقاۋىمشا قىتايداعى ۇلتتىق ساياساتقا، بەرەكە-بىرلىككە كۇمانمەن قاراۋدىڭ سارقىنشاعى ءالى دە جوعالا قويماعان ءتارىزدى. بۇرىنعى كەڭەستىك داۋىردەگى كورشىسىن قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋدىڭ زاردابى شوككەن تۇمان سەكىلدى تاراماي جاتسا كەرەك.
ۇلتتىق ماسەلە كوتەرىلگەندە ونى استە ايعايعا اپارۋعا بولمايدى. ۇلتىن ءسۇيۋ قىلمىس ەمەس. الايدا، دەمەكورتيانىڭ ءوزى ءار ەلدىڭ ءوز جاعدايىنا قاراپ جاسالادى. جەكە باستىڭ قۋانىش، جۇبانىشىن جالپى جاعدايعا زورلاپ تاڭۋعا بولمايدى. قىتايداعى بارلىق ۇلتتىڭ تەرەزەسى تەڭ. الايدا، وڭىرلىك، جانە تاريحي ماسەلە سالدارىنان مادەنيەت پەن ەكونوميكادا كەنجە قالعان ۇلتتار ءبىرشاما ساندى يەلەيدى، ساياسات بارلىعىنا ورتاق بولسا دا سونان ءونىمدى پايدالانۋدىڭ جولدارى ءار باسقا سودان بارىپ ايىرماشىلىق، پارىق دەگەن سوزدەر تۋىندايدى. بەينەلەپ ايتقاندا: اكۋلانىڭ شاباقتاردى ءجۇتا قويارداي ويى بولماسا دا ويپىل-تويپىل تەڭىزدە تەبىرىنىپ ءجۇرىپ- اق اشىق اراننىڭ اسىنا اينالارىمىز حاق.
- بۇگىنگى تاڭدا قىتايدا قازاق ءتىلىنىڭ تارالۋ اياسى قانداي؟
- انا ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعى ەندى عانا ەڭسە كوتەرگەن قازاق ەلىندە كوكەيتەستى ماسەلەگە اينالىپ وتىرعاندىعىنا قاتىستى احپارات كوزدەرى مەن باسىلىمداردان ءبىلىپ تۇرامى. ال، قىتايدا جوعارى، جاڭا تەحنيكانىڭ ەسەلەپ ەنۋىنە بايلانىستى جۇڭگو ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ ءار ۇلت ازاماتتارىنىڭ الدىنا قويىلعان مۇقتاجدىق رەال ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداعان، جالتارۋعا بولمايتىن جالپىلىق اعىمعا ۇلاسىپ وتىر. ءبىر ەسەپتەن قىتايلاردىڭ شەت تىلدەرگە بولعان ىنتا-ىقىلاس قالاي بولسا، قازاقتاردا ودان كەم سوقپايدى. قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى ايتارلقتاي تارىلماسا دا، انا تىلگە دەگەن قۇرمەتتىڭ ازايۋ نىسايلارى وزگەدەن ەمەس، ءوز تاراپىمىزدان بەلەڭ بەرىپ وتىرعاندىعىن جاسىرۋعا بولمايدى. سوعان قاراماستان قازاق ءتىلىنىڭ حال احۋالى، بەدەلى مەن بەدەرى تومەندەگەن جوق. جالپى تۇلعادان العاندا قازىرشە توبەمىزدەن ءتونىپ تۇرعانقاۋىپ-قاتەر شامالى.
- سىزدەر ورتالىقتان تاراتقان قازاق راديوسىنىڭ ءۇنى قيىرداعى قانداستارىمىزعا جەتەمە؟
پەكيىندەگى ورتالىق راديودا قىتايلاردى قوسقاندا التى تىلدە جۇمىس ىستەيدى، قازاق تىلىندە بەرىلەتىن باعدارلامالارعا 35 جىل بولدى. ونىڭ شارپۋ كولەمىن، كومكەرەتىن اۋماعىن كۇن ساناپ ۇلعايتۋ ۇكىمەتتىڭ دە، حالىقتىڭ دا نازارىنداعى نارسە. موڭعولياداعى، قازاقستانداعى قانداستارىمىز راديو قابىلداعىشتان تىكەلەي تىڭداسا، ەۋروپا ەلدەرىندەگى قانداستارەنتنر تورابى ارقىلى قابىلدايدى.
- سىزدەردە قازاق مامان جەتىسپەۋ ماسەلەسى بولدى ما؟
قازاق تىلىندەگى راديوعا مامان جەتىسپەۋ جاعدايى جالپىلىق سيپات المايدى. تاۋلىگىنە 4 ساعات ەفەرگە شىعاتىن بەرىلىمدى دەڭگەلەك اينالدىرىپ ازىرلەپ جاتقان قىز-جىگىتتەرىمىز بارشىلىق. الايدا، امبەباپ راديوشىلىردىڭقوسىنىن قالىپتاستىرۋ ءىس-شارالارى ەندى-ەندى قولعا الىنا باستاعانداي...
- ءسىزدىڭ راديو سالاسىندا كوپ جىلدىق تاجريبەڭىز بار. ەندى عانا ەسىن جيعان ءسابي وتانىمىزعا كەلىپ، وسى سالادان ۇلەس قوسۋ ويىڭىز جوقپا؟
ەل ارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ جيىلەۋىنە، نىعايۋىنا بايلانىستى كوپتەگەن سالالارداعى اۋىس-كۇيىس اۋماعى كەڭەيە تۇسكەنى ءمالام. دەمەك، راديو مەن تەليەۆيزيا كاسىپتەرىنىڭ ءوزارا تاجريبە الماستىرىپ، مامان، وقىمىستىلار تاربيەلەۋ ءۇردىسى ۇزىلمەي جالعاسا بەرسە يگى.
«ۇلەس» دەگەن ءسوزدى ايتۋ وڭاي بولعانمەن ونىڭ كوتەرەر جۇگى اۋىر. كولدە تامشىدان قۇرالادى. سول سياقتى ءار ازامات وزىندە بار مۇمكىندىكتەردى ۇلتتىق وركەنيەت ءۇشىن ارناي بىلسە نۇر ۇستىنە ءنۇر. قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءار سالاداعى جەتىستىگى اينالاپ كەلىپ ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتى ءۇشىن قىزىمەت وتەۋدە. ۇلت ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ تەك عانا قازاقستاندا جۇزەگە اسادى دەۋ ءبىر جاقتىلى كوزقاراس. قاي ەلدە، قاي جەردە جۇرەلىك، ءدىلىڭ، ءتىلىڭ امان بولسا، وزگەدە باۋىرلاس ۇلتتارمەن بەرەكەلى جاعدايدا جاراسىمدى ءومىر سۇرسەڭ قازاق مادەنيەتىنىڭ كوكجيەگى كەڭەيمەسە تارىلمايدى.
- جالپى قازاق ادەبيەتىنە، سونىڭ ىشىندە ءوزىڭىز جالىنا جارماسقان پوەزياعا كوزقاراسىڭىز؟
ءيسى قازاققا ورتاق ادەبيەتتىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشىلاردى سانالى قاۋىم جاقسى بىلەدى. پوەزيادا ابايدان مۇقاعاليعا دەيىنگى كەڭىستىك سانداعان جارىق جۇلدىزدار شۇعىلا شاشقان عاجايىپ الەم. ال، الۋان-الۋان جۇيرىك بار، الىنە قاراي جۇگىرەر دەگەندەي ونىڭ ءبارىن ءدىزىپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ەكى ەلدەگى ساياسي اتمەسفورا ەكى باسقا بولعانىنا قاراماستان ادەبيەت ايدىنى ءوز ءيرىمىن جاساپ، ءوز ەسكەگىن ەسە ءبىلدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بۇل تۇرعىدا ەكى ەلدەگى ءتىلى ءبىر، تىنىسى بولەك تۇلعالار ءبارى ءبىر كوركەم ادەبيەتتىڭ شىنايى دەڭگەيىندە تابىسىپ، قاۋىشىپ كەتتى. بۇعان مىسال كوپ. سوندىقتانرۋحاني بايلانىستار شەگارامەن شەكتەلمەيدى. مەن ومارعازى، زاداحان، قۇماربەك، ازىلبەكتەردى ىزدەپ وقىدىم. ءسالى، نۇرلان سەكىلدى اعالارىم ماڭدايىمنان سىيپادى. مۇقاعالي، قادىر، تۇمانباي، جۇمىكەن، تولەگەندەردى جاتتادىق. پەكيىندە ورتالىق ۇنيۆەرسيتەكە ساباق بەرىپ جاتقان تۇرسىن جۇرتبايەۆ كەزەكتى ءبىر ءجاي كەزدەسۋدە «جىنىمىز ءبىر ەكەن-عوي باۋىرىم» دەگەنى بار. سول جىنعا سانالى تۇردە يە بولىپ، ونى ودان ارى حالىقتىڭ جۇرەگىنە جاقىنداتىپ، جالعاستىرىپ اكەتە الساق جارايدى. تولعاتىپ جازعانىڭ وزگەلەردى تولعاندىرۋعا جاراسا اقىن بولعانىڭ، مەيلى ءبىر ساتكە بولسا دا.
تەحنيكانىڭ تەگەۋىرىنى ۇستەم تۇرعان زاماندا، سەزىم، تۇيسىك دەگەن نارسەلەر نارەستەنىڭ بويىندا عانا قالعان ءتارىزدى ەلەستەيدى. وزگە ەرەسەك ادامنىڭ ءبارى قاربالاس، جىلى ءسوز ايتۋعا مۇرساسى جوق. ال، پەزيا نازىك، سۇلۋ قۇبىلىستاردىڭ ايناسى. دەمەك، اقىن بولۋدىڭ ازاپتى جولى ەندى باستالعانداي.
- باسپا بەتتەرىنەن اۋدارمالارىڭىزعا تانىسپىز. ءسىزدى وسى سالاعا اكەلگەن نە نارسە، قانداي قيىنشىلىقتار بولدى؟
اۋدارمامەن اينالىسۋعا مەنى وزگە ۇلتتاردىڭ ويلاۋ جۇيەسى قىزىقتىردى. سودان بارىپ ولەڭ، كوركەم اۋدارماعا بەت بۇرا باستادىم. مەنىڭ الدىمداعى بىردەن-بىر قيىنشىلىق جۇڭگو ءتىلىنىڭ كونە سوزدەرى نەمەسە بايىرعى جۇڭگو ءتىلى بولدى. بۇل ءوزى بۇكىل ءومىرىڭ سارىپ بولاتىن سالا. شاما جەتكەنشە قىزىقتىرعان جانىرلار بويىەشا ەڭبەكتەنەتىن شىعارمىن.
- ادەبيەتتىڭ بولاشاعى جوق دەگەن سوزگە قالاي قارايسىز؟
ول كۇنگە ءومىرىمنىڭ جەتپەيتىنىنە قۋانامىن. بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا، كەيىننەن بەلەڭ العان ءبىر ءۇردىس ءان جازىپ، شىعارۋ. اقىندا، ءانشى دە ءوزى، مۇمكىن كۇندەر وتە تىڭدارمانى دا ءوزى عانا بولاتىن شىعار.
- ءسىز كومپوزيتور رەتىندە وسىنداي تالعامسىز تالانىتتار تۋراسىندا نە ايتاسىز؟
قازاق جاستارىنىڭ ونەرگە ىنتا تانىتۋى قۋانارلىق جاي. ءانىننىڭ اۋەنىن، ءماتىنىن ءوزى جازىپ، ءوزى ورىنداۋدا قۇپتارلىق قۇبىلىس. الايدا، ميكروفوننىڭ كۇشىمەن، ستۋديانىڭ ىشىمەن ءجۇرىپ ءبىر كەشتە ايداي الەمگە اتىمدى شىعارام دەۋشىلەردىڭ، نەمەسە دۇرمەككە ىلەسىپ، ايتەۋبىر اقشانىڭ كۇشىمەن ونەر ولكەسىنە وتاۋ تىگەم دەپ دامەلەنگەندەردىڭ اياعىندا قارا جارىسقادا قاۋقارى جەتپەي وزىنەن ءوزى كوشتەن قالىپ قويارى ءسوزسىز. كۇشتى بەيىمدىلىك بولماي تۇرىپ بەكەر بوسقا قانجىلىك بولماعانى دۇرىس. ەگەر ادەمى داۋسى بولسا ءانشى بولعانى ءجون. سازگەرلىكپەن اقىندىقتى قوسا جەڭىپ، اياعىندا ءيا اۋەن، ءيا ءمانىن، ءيا ورىنداۋ ويداعىداي بولماي مادەني قوقىر-قوقسىقتاردى مولايتۋعا عانا جاراسا جامان. ءشامشى دە ءماتىن جازعان. بىراق ، ءبىر-اق رەت عانا. ول كىسى شىن مانىندە تالانىت. ال، تالاپكەردىڭ ءجونى بولەك. جاراتىلىس بارلىعىن سىيلاعان بولسا ونى حالىقتا جاتسىنبايدى. شاماعا قاراپ شارىقتاعان دۇرىس. ادام بويىنداعى يگى قاسيەتتەردىع ءبىرى ءوزىن-وزى شامالاي ءبىلۋ. قازاق كوركەم ءسوزى ونىڭ اۋىز ەكى تىلىنەن تىم پارىقتى بولادى. سوندىقتان، كوركەم ونەرگە تىم قارابايىر سوزدەردى تىقپالاي بەرۋ ابىروي اپەرمەيدى. ەسترادالىق اندەرگى سونداي رول جانە اۋەندەردەگى ءماتىننىڭ جۇتاڭدىعى جاس انشىلەردە جيى كەزدەسەتىن دەرتكە اينالىپ وتىر.
- ونەردە بولسىن، ومىردە بولسىن ءوزىڭىزدى جيى مازالايتىن تولعاقتى تۇيىندەر؟
مەنى جيى مازالايتىن نارسە، انا ءتىلىمىزدىڭ قادىر-قىمباتى. ونىڭ بەدەلى مەن ابىرويى اياق استى بولعان سايىن جۇرەگىمە ءشانشۋ قادالادى.
- اڭگىمەڭىزگە راقىمەت!
سۇحباتتاسقان: تالاپبەك تىنىسبەك ۇلى
12.06.2006 ج
6alash ۇسىنادى
