امانات ارقالاعان «فاشيست» نەمەسە قاراتورعاي ءانى

بەرتىندە، ياعني 90-جىلدارىڭ ورتاسى ينستيتۋت بىتىرگەن سوڭ ءوزىم وقىعان مەكتەپتە 4 جىل قىزمەت اتقاردىم. ءارى مەكتەپتىڭ تاربيە سالاسىنا جاۋاپتى بولدىم. باياعى 9-مامىر – جەڭىس كۇنىن جەلپىنتىپ اتاپ وتۋگە بەل بايلادىق. اۋىلدا ارداگەر اتاۋلىدان جالعىز تۇياق جانعالي اتامىز قالىپتى. ادەتتەگىدەي اقساقالدى كەزدەسۋگە شاقىردىق. كەلدى. ءالى ەسىمدە، اق شالعان بيىك قاسىن كەرە كوتەرىپ، توبىلعى تاياعىن ۇمسىنا سوزىپ، ەدەننىڭ جىرىعىنا تىرەپ وتىردى. بوزتورعايدىڭ بالاپانىنداي شۇپىرلەپ وتىرعان وقۋشىلاردى ءبىر شولىپ ءوتىپ، مادەني شارانى جۇرگىزۋشى ماعان ءبىر قارادى دا، تاماعىن كەرنەپ الىپ ءسوز باستادى. 

 –   مەنىڭ سوعىسقا قاتىسقانىم راس، - دەپ، ءبىر ءتۇيىپ قويدى. تاعى دا تاماعىن كەرنەدى.  –  ءبىراق، تۇتقىندا بولدىم - دەدى. اقساقال وسىلاي دەدى دە ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. وقۋشىلارعا ءبارىبىر، سەلت ەتكەن ەشكىم جوق. جاكەڭنىڭ نەگە شەتتەي بەرەتىنىن سوندا بارىپ ءتۇسىندىم.

قىسقاسى، سوعىسقا قاتىسقان، ءبىراق نەمىستەردىڭ قولىندا تۇتقىندا بولعان جالعىز تۇياق ارداگەرمەن شۇرايلى سۇحباتىمىز وسىلاي باستالدى. ءۇرپيىپ وتىرا بەرەتىن ەمەس، ەندى مەن سۇراق قويدىم:

 –  تۇتقىندا كوپ ازاپ شەكتىڭىز بە؟

 –  قايداعى ازاپ، ول ءبىر ەستەن كەتپەس باقىتتى كۇندەر عوي...

نە دەيدى، مىنا كىسى، تۇتقىنداعى ادام باقىتتى بولا ما؟! سونىڭ ىشىندە وۆچاركاسى ارسىلداعان فاشيستتەردىڭ (كينودان تالاي كوردىك ەمەس پە) كانسلاگەرى ادامداردى تىرىدەي ورتەپ جاتپاۋشى ما ەدى... اقساقالدىڭ مىنا جاۋابى باسىما بوق كۇرەيتىن ەرنى جىراق تەمىر كۇرەكپەن پەرىپ كەپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى. مۇمكىن قالجىڭداپ وتىرعان شىعار. ءبىراق قالجىڭنىڭ ادامى ەمەس. ميىم اڭكى-تاڭكى. وقۋشىلار دا ءبىرتۇرلى بىزگە تاڭىرقاپ قارايدى. تۇرمەدە شاتتىق بولمايتىنىن ولار دا بىلەتىن سياقتى.

 –   اقساقال شىن ايتىپ وتىرسىز با، تۇرمەدە باقىتتى بولدىم دەگەندى... داۋىسىم ءبىر ءتۇرلى دىرىلدەپ، جەر استى قىلۋەتتە زىكىرلەتىپ وتىرعان سوپىنىڭ  ۇنىندەي مىڭگىرلەپ شىقتى.

ارداگەر كورىك كەۋدەسىن ءبىر كوتەرىپ الدى دا: «راس ايتام»، - دەپ نىق ءتۇيدى. ودان كەيىن بارىمىزگە: «مەن ءبارىن باسىنان باياندايىن، سەندەر تىڭداپ الىڭدار» دەپ، كونە دومبىرانىڭ قيۋى قاشقان ۇنىندەي تارعىلدانىپ ەستىلەتىن قوڭىر داۋىسىمەن كۇڭىرەنە ءسوزىن باستادى اقساقال.

***

سوعىس باستالماي تۇرىپ ارمياعا شاقىرىلدىم. ارال ستانساسىنان ءبىزدى وتارباعا مىنگىزدى. ءبىر اپتا جول جۇردىك. ءتۇن قاراڭعىسىندا پويىزدان ءتۇسىردى. نۋ ورمانعا الىپ باردى. ول جەردە جاياۋ اسكەر قوسىنى بار ەكەن. سوندا ورنالاستىق. ءبىر جىلدان سوڭ سوعىس باستالدى. شايقاساتىن قارۋ جوق. ەكى ادامنىڭ ورتاسىندا ءبىر مىلتىق. كەزەكتەسىپ اتامىز. ءتورت كۇننىڭ ىشىندە نەمىستەر ويرانىمىزدى شىعاردى. قىزىل اسكەرلەر ءبولىنىپ-بولىنىپ ورمان كەزىپ كەتتىك. نە بولىپ جاتقانىن ادام ءبىلىپ بولمايدى. كەشىكپەي قولعا تۇستىك. نەمىستەر بارلىق تۇتقىندى جاياۋ ايداپ ۇلكەن قالاعا الىپ كەلدى. سول جەردەن ىرىكتەپ دەنى ساۋ جىلىك مايى ءبۇتىن جاستاردى ەشولونعا تيەپ گەرمانياعا جونەلتتى. ىشىندە مەن دە كەتتىم. تۇتقىنداردى گەرمانيانىڭ باتىس جاعىندا ورىن تەپكەن ۇلكەن كانسلاگەرگە الىپ كەلدى. وندا جەر استى جانە جەر ءۇستى ەكى شاقتا بار ەكەن. قول-اياعىمىزعا كىسەن سالىپ، تاس قوپارتىپ قويدى. جۇمىس اۋىر.

ءبىر كۇنى بارلىق تۇتقىن جۇمىسشىلاردى جيىپ ساپقا تۇرعىزدى. شاماسى 10 مىڭداي ادام بار ەكەن. كۇن سالقىن، ونىڭ ۇستىندە ارسىلداعان يت جەتەكتەگەن قاراۋىلدار قاھارلى. ۇلكەن قالادان قۇدىرەتتى باستىق كەلىپتى. ول سوناۋ شەتتەن باستاپ ءتورت قاتارعا ورنالاسقان تۇتقىنداردى جاعالاي ءسۇزىپ كەلەدى. ساپتىڭ باسىندا تۇرعان وزبەك پە، قازاق پا بىرەۋدى ساپتان شىعارىپ، سوستيتىپ تۇرعىزىپ كەتتى. نەمىستەر اتاتىن ادامىن وسىلاي ساپتان شىعارىپ الۋشى ەدى... قۇداي ساقتاسىن!

ۇلكەن باستىقتىڭ قاسىندا ءۇيىرلى قاسقىرداي ءبىر توپ اپيسەر قۇراق ۇشىپ ءجۇر. تۋرا مەن تۇرعان تۇسقا كەلگەندە ۇلكەن باستىق ءشۇيىلىپ توقتاي قالدى. ەڭگەزەردەي ادام ەكەن. ءجۇزى تارعىلدانىپ، ءوڭى قۋقىل تارتقان، ءبىراق جانارى نۇرلى سياقتى سەزىلدى. نوكەرلەرىنىڭ بىرىنە مەنى نۇسقاپ مىڭگىر ەتكەندەي بولدى. جۇلقىنىپ تۇرعان ءبىر جەندەت جەلكەمنەن بۇرە ۇستاپ دەدەكتەتىپ ساپتان الىپ شىقتى. يمانىمدى ءۇيىرىپ جىبەردىم... ءبىراق ۇلكەن باستىقتىڭ كوزى ماعان قاراپ كۇلىپ تۇر.

 – قازاقسىڭ با؟ – دەپ اقىرىپ قالدى. قاپەلىمدە اۋزىما ءسوز تۇسپەدى. ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە... ەسەڭگىرەپ تۇردىم دا قالدىم. ۇلكەن باستىق: «ەي، قازاقسىڭ با، دەيمىن ساعان» دەپ تاعى اقىردى. مەن: «قازاقپىن» دەدىم. ۇلكەن باستىق جىميىپ يەك قاقتى. ءبىر اپيسەردىڭ جەتەگىندە دەدەكتەپ كەتىپ بارام...

***

دەدەكتەگەن كۇيى شتابتىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى كەڭ بولمەدەن ءبىراق شىقتىم. الدىمدا تاعى ەكى قازاق وتىر. ارقانىڭ تارلانبوزىندا جىلقى جايىپ ءجۇرىپ كەزدەسكەن قاراقتار سياقتى شۇقىراي امانداسىپ جاتىرمىز. مەنىڭ ءىزىمدى باسىپ تاعى توعىز قازاق كەلدى. بارلىعى 12 بولدىق. ءبارىمىزدى شۇرقىراتا ايداپ بارىپ مونشاعا ءتۇسىردى. شىققان سوڭ سۋ جاڭا كيىم كيگىزدى. قۇداعا كەلگەندەي ىرعاپ-جىرعاپ قالدىق. نە ءۇشىن بۇلاي؟  ءبارى قۇپيا. ورتامىزدا جاسى قىرىقتار شاماسىندا قاراقالپاقستاننىڭ ءبىر قازاعى بار ەدى. ءوزى اڭقاۋلاۋ ادام. سول كىسى: «مۇمكىن ءبىزدى تويدىرىپ الىپ اتاتىن شىعار» دەپ ساقالىن قىرىپ ءماز. مۇندا قانداي قۇپيا بار، انا ۇلكەن باستىق قازاقشا قايدان بىلەدى... مۇمكىن قازاق ەمەس پە ءوزى؟ ءاي، قايدام، كوكشەگىر، اقتارعىل قازاق بولۋى مۇمكىن بە؟

ارادا ءبىر اپتا ءوتتى. تىڭايىپ الدىق. تاماق توق، كيىم كوك. نەمىستەر بىزگە بۇرىنعىداي وقتى كوزىن اتپايدى، جىپ-جىلى قارايدى. جەتىنشى كۇن دەگەندە ءبارىمىزدى جەڭىل قاراۋىلمەن جۇك ماشيناعا وتىرعىزىپ الىپ ءجۇردى. تاعى ءبىر ۇلكەن قالاعا كەلىپ كىردىك. بيىك دۋالمەن قورشالعان بەرىك قورعاننىڭ ىشىنە اكەپ ءتۇسىردى. قوناق ۇيگە ورنالاستىردى. تاماقتاندىردى. ءتۇس اۋعان سوڭ قازداي ءتىزىلتىپ الىپ ءجۇردى. كەڭ سارايدى ورلەپ كەلەمىز. جاعالاي جاساۋىل، قىرعىن قاراۋىل. تۇكپىردەگى بولمەنىڭ ەسىگى اشىلدى. ءماسساعان، انەۋكۇنگى قازاقشا سويلەگەن فاشيست كوكەمىز سوناۋ توردە ماناۋراپ وتىر. تازا قازاقشا:

 –  كانە، جىگىتتەر تورلەتىڭدەر، - دەپ كۇلىپ قويادى. بىزدە قۇراق ۇشىپ «اسسالاۋدى» بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جىبەرىپ جاتىرمىز. باستىق ورنىنان تۇرىپ، بەلدىگىن تۇزەپ الدى دا، كەڭ كابينەتتە ەرسىلى-قارسىلى ادىمدادى. كىلت توقتاپ: «قاراتورعاي ءانىن بىلەتىندەرىڭ بار ما؟» دەگەنى. «بىلەمىز» دەپ شۋ ەتتىك. ءبىرىنشى بوپ مەن: «سىردىڭ قاراتورعايىن» جىبەردىم:

بولعاندا قاسىڭ قارا، شاشىڭ ءسۇم­ءبىل،

البىراپ ەكى بەتىڭ جانار گۇل-گۇل.

پەيىشتىڭ گۇل-جازيرا سارايىندا،

سايراعان توتىقۇستاي سەن ءبىر بۇلبۇل. 

سالايىن مەن انىمە قاراتورعاي، قاراتورعاي، 

حا-لا-لا-لا-لا-لا-لا-لا-لاي-لاي...

بۇرىن اڭعارماپپىن «قاراتورعايدىڭ» ءتۇرى كوپ ەكەن. سىرىمبەت جاقتىڭ ءبىر جىگىتى ارقانىڭ قاراتورعايىنا باستى. سونىمەن كەزەك-كەزەك قاراتورعايلاتىپ جاتىرمىز. ارەڭ توقتادىق. فاشيست باستىق ءۇنسىز. تەرەڭ كۇرسىنىپ ويلانىپ وتىر. ءبىرشاما ەتىمىز ۇيرەنگەن سوڭ: «ءسىز كىمسىز؟» دەگەندى ايتتىق. باستىق ورنىنان تۇردى. قاسىمىزعا كەلىپ جايعاستى.

 –   ءسىبىر جاقتا تەك قازاقتار قونىستانعان قاراسۋ دەيتىن اۋىل بار. سول ەلدىڭ  اقساقالى اقمىرزانىڭ وكىل ۇلى بولامىن، قازاقشا اتىم – بالدامەر، -  دەدى. سودان اڭگىمەسىن باستادى.

***

بالدامەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ورىستاردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن ەكەن. سىبىردە تۇرمەدە بولعان. سودان 17ء-شى جىلى پاتشا قۇلاپ، دۇنيە بۇلىنگەندە ونى تۇرمەدەن بوساتقان. ءبىراق وكپەگە تيگەن سۋىقتىڭ كەسىرىنەن ءولىمشى قالگە جەتكەن. تۇرمەنىڭ قىرىق تەسىك گوستيپالىندا اجالىن كۇتىپ جاتادى. ءبىر كۇنى گوستيپالعا قويۋ قارا مۇرتتارىنان ماي تامعان، تۇلكى ىشىكتەرىن قۇلپىرتىپ كيگەن قازاقتار كەلەدى. تۇرمە باستىقتارىمەن تامىر بولۋى كەرەك: «مىنا ولگەلى جاتقان نەمىستىڭ بالاسىن ماعان بەر» دەپ سۇراپ الادى. اۋرۋدى جىلى وراپ شاناعا سالادى دا، اۋىلىنا تارتادى.

شاناعا تاڭىلعان نەمىس ەسىن جيسا، مۇرتتى قازاق دەلبەسىن قاعىپ قويىپ، ورماندى جاڭعىرتىپ ءان سالىپ كەلەدى. سونداعى ءانى وسى «قاراتورعاي» ەكەن. بالدامەردىڭ ەسىندە ماڭگى جاتتالىپ قويعان.

قازاقتار اۋرۋ نەمىستى ۇيىنە اكەپ قىسىراقتىڭ قىمىزىن بەرىپ، تىڭايتادى. كوك شىققاندا ادام قاتارىنا قوسىلعان بالدامەر (نەمىسشە - ۆالدەمار) جىلعا جەتپەي قازاقشا ۇيرەنىپ الادى. اقمىرزا الىس-جۋىقتاعى ەل-جۇرتتى شاقىرىپ توي جاساپ، بالدامەرگە جىلىك ۇستاتىپ بالا قىلادى. جىلجىپ جىلدار، اعىپ ايلار وتەدى... بالدامەر قازاقتاردىڭ ورتاسىندا ويناپ-كۇلىپ جۇرە بەرەدى.

ءبىراق زاماننىڭ تارىلىپ كەلە جاتقانىن اڭداعان اقمىرزا ايتادى: «بالداكە بالام، ساعان ايتار ەكى ۇسىنىسىم بار. قايسىسىن قابىلدايسىڭ ونى ءوزىڭ شەش!». بالدامەر: «ايتىڭىز كوكە!». ءبىرىنشى ايتارىم، ۇيلەن دە وسىندا قال، اعا-ىنىلەرىڭ بار سەنى جالعىزسىراتپايدى، ەكىنشى ايتارىم، زامان تارىلىپ كەلەدى، الدا قانداي كۇن تۋارى ءبىر اللاعا ايان. نە بولماسا ەلىڭە قايت!

سودان ويلانا كەلە بالدامەر ەلىنە قايتۋعا شەشىم قابىلداپتى. اقمىرزا اكەسى جيعان التىن بۇيىمدارىن ساتىپ، پەتەربورعا ادام اتتاندىرىپ ءتولقۇجات جاساتىپ بەرەدى. سودان 1930 جىلى تۋعان قالاسى درەزدەنگە ورالدى. – مەنى ومبىعا دەيىن شىعارىپ سالعان اقمىرزا اكەم: «بالدامەر قاراعىم، ساعان ءبىر اماناتىم بار. قاي جەردە قازاقتىڭ بالاسىن كورسەڭ قامقور بول!» دەدى. مەن كوكەمە انت بەردىم... ءقازىر گەرمانيانىڭ سولتۇستىك ءوڭىرى بويىنشا ستراتەگيالىق ماڭىزدى قۇرىلىمدى باسقارىپ وتىرمىن. كوكەمنىڭ اماناتىن ورىندايىن دەپ تۇتقىنداردى ارالاپ «وسى قازاق بولار» دەگەندەردىڭ ءبارىن قۇتقارىپ ءجۇرمىن...

***

بارلىعىمىز بالدامەردىڭ اڭگىمەسىن كوزىمىزگە جاس الىپ تىڭدادىق. بالداكەڭ ءبىزدى تەككە جاتقىزىپ قويعان جوق، جۇمىس ىستەتتى. جەرگىلىكتى ادامدارمەن تەڭ دارەجەدە ءومىر سۇردىك. ءتىپتى وزىنە قاراستى قۇرىلىمنىڭ بارلىق شەندى وفيسەرلەرىن جيناپ الىپ، بىزگە كونسەرت قويعىزدى.  سايرانداۋمەن ەكى جارىم جىل ءوتتى. ءبىر كۇنى ءبارىمىزدى بالدامەر شاقىردى. وسىلاي دا وسىلاي، سوعىس تاعدىرى قيىندادى. نەمىستەر جەڭىلەتىن ءتۇرىمىز بار. ەرتەڭ سەندەر ەلگە بارعاندا ءبارىڭدى تەكسەرەدى. اتىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان مەن سەندەردى باسقا جاققا اۋىستىرماقپىن. يتالياعا باراسىڭدار، سوندا امەريكاندىقتاردىڭ باقىلاۋىنا وتكەن سوعىس تۇتقىندارى بار. سولارعا قوسامىن. بارلىق قۇجاتتارىڭدى ساقاداي-ساي جاساتتىم. امەريكاندىقتار قولىندا بولعانداردى سوۆەت ەلى جازالاي قويماس. ەكىنشى شارتىم: ءبىر-بىرىڭدى ۇمىتىڭدار جانە ايتپاڭدار!

***

جاڭعالي قاريا:  «بۇل اڭگىمەنى سەندەرگە تۇڭعىش رەت ايتىپ بەرىپ وتىرمىن. كورەگەن قازاق اقمىرزانىڭ اماناتىنىڭ ارقاسىندا تۇرمەدەن امان شىعىپ، ءبىر قايىرىمدى فاشيست بالدامەردىڭ ارقاسىندا ەلگە كەلگەن سوڭ سوتتالماي امان قالدىق» دەپ اڭگىمەسىن اياقتادى.

بەكەن قايرات ۇلى

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنەن

6 الاش ۇسىنادى