بىرەر جىل بۇرىن سەمەيدەگى اباي مۋزەيىندە قۇنانباي ءمورىنىڭ بەدەرلەمەسى كوپشىلىككە تانىستىرىلعان ەدى. مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ونى ومبى مۇراعاتتارىنان تاپقانىن ايتتى.
قۇنانبايدىڭ قوعامداعى قىزمەتى مەن بيلىكتە جۇرگەن كەزەڭدەرىن زەرتتەپ، قولدا بار دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، بۇل ءموردىڭ قۇندىلىعى جوعارى ەكەنىن اڭعارامىز. سەبەبى، سول زاماندا جازىلعان قۇجاتتاردى زەردەلەۋ ارقىلى اعا سۇلتاننىڭ ايتار ويىن، مىنەز-ماشىعىن، ءبولمىس-بىتىمىن، ەل بيلەۋ ءادىسىن جان-جاقتى تانۋعا بولادى. ەندەشە، قۇنانباي ءمورىنىڭ تاريحى جانە ورىس بيلىگىنە جىبەرىلگەن حاتتار مەن ارىز قۇجاتتار توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاپ كورەيىك.
قۇنانبايدىڭ ءمورى
اعا سۇلتاننىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋشىلەر: م.اۋەزوۆ، ق.مۇحامەدحانوۆ، م.بەيسەنبايەوۆ، س.بايجانوۆ، ءا.مارعۇلان، ت.جۇرتبايدىڭ ەڭبەكتەرىن وقي وتىرىپ، قۇنانبايدىڭ قانشالىقتى كۇردەلى تۇلعا ەكەنىن تانيمىز. رومانداعى قاھارلى قۇنانباي، ەستەلىكتەردەگى ءادىل قۇنانباي سەكىلدى سان قيلى مىنەزدەمەلەر ءبىزدى ءبىر عانا پىكىرگە تۇيىستىرمەي، كەرىسىنشە، تەرەڭىرەك ءارى جان-جاقتى قاراستىرۋعا مەڭزەيتىن سەكىلدى. وسى ورايدا، ت.جۇرتبايدىڭ «قۇنانباي» اتتى زەرتتەۋ كىتابىنان قۇنانبايدىڭ ەل باسقارۋ ءىسى مەن ءمورى تۋرالى تولىمدى دەرەكتەردى تابۋعا بولادى.
ەندى جالپىلاما شولۋدان قۇنانبايدىڭ جەكە باسىنا قاتىستى دەرەكتەرگە كوشەيىك. ءسىبىر قازاقتارى مەن شەگارا جونىندەگى باسقارمانىڭ شەشىمىمەن قىر ەلىندەگى اعا سۇلتانداردى سايلاۋ ءراسىمىن 1849 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا وتكىزۋ جوسپارلانادى. سايلاۋ 16 ماۋسىم كۇنى ءوتتى. وندا قۇنانباي وسكەنباييەۆ ءۇش جىل (1849-1852) مەرزىمگە اعا سۇلتان بولىپ سايلاندى. بۇل شەشىمدى گەنەرال گۋبەرناتور 22 قازان كۇنى بەكىتكەن ەدى.
1846-جىلعى قاراشوقى مەن توقپانبەت قىستاۋىنا تالاسقان قاقتىعىستى ۇمىتىپ، بىتىمگە كەلگەن بوجەي بولىستىقتان دامە ەتەدى. اۋەلىدە ءوز ورنىنا مايباساردى ۇسىنىپ، ول بولىس سايلانىپ كەتكەن سوڭ اينىپ كەتكەن بوجەيدىڭ تايعاناقتىعىن قۇنانباي كەشپەيدى. «ايتقانىنان قايتپايتىن كوك اۋرۋىنا باسىپ»، مايباساردى بولىستىقتان تۇسىرمەيدى. جۇرت دويىر دا دورەكى، ۇردا-جىق مايباساردان ابدەن ىعىر بولىپ، زىقىلارى شىعادى. بوجەيدىڭ وزىنە قول كوتەرەدى. «كۇڭنىڭ ۇلىنىڭ» قاتارىندا جۇرگەن مايباساردىڭ باسىنعانىنا بوجەي شىدامايدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتورىنا ارىز جولدايدى. اشىنعان، بولىستىقتان ىسىرىلعان ول: «قۇنانباي… 1849 جىلى اعا سۇلتاندىققا سايلانعاننان كەيىن اتاعى مەن قىزمەت بابىن پايدالانىپ، ادامداردىڭ كەلىسىمىنسىز ءىنىسى مايباساردى بولىس ەتىپ سايلادى. سوڭعى بولىس سايلاۋىندا ونى بۇكىل ەلدىڭ جارتىسى عانا قولدادى. ولاردىڭ وزدەرى دە قۇنانبايدىڭ تۋىستارى. ولار اعا سۇلتاننان قورقىپ، جوعارى دارەجەگە ساي رۋباسىلارىن اتتاپ ءوتتى»، – دەپ شاعىمدانادى.
بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنىنە ۇڭىلگەن تەرگەۋشىگە قۇنانباي: «بوجەي كوپەستىكپەن اۋەستەنەدى. دەمەك، ساۋداسىمەن اينالىسسىن»، – دەپ، كەكەسىنمەن ءۋاج قايتارادى.
ستارشينا جامانتايەوۆ: «مايباسارعا كوپشىلىك قارسىلىق جاساسا دا، ونىڭ ۇلكەن اعاسى قۇنانباي وسكەنباييەۆ ءوزىنىڭ تاڭباسىن باسىپ، بەكىتىپ جىبەردى»، – دەپ كۋالىك بەرگەن.
مايباساردىڭ جاي-جاپسارى «اباي جولى» رومانىنىڭ «قايتقاندا» تاراۋىندا: «بوجەيلەردىڭ قۇنانبايمەن ىشتەي سۋىسۋىنا سەبەپشى بولعان دا – وسى مايباسار. بۇدان ەكى اي بۇرىن زىقىسى ابدەن شىققان ەل بوجەيدى سالىپ، قۇنانبايدان: «مايباساردى ورنىنان ءتۇسىر»، – دەپ تىلەپ ەدى. قۇنانباي مايباساردىڭ مىنەزىن بىلسە دە، تۇسىرمەدى. ول ءوزىنىڭ قارا كۇشى، ءزىلى سياقتى بولاتىن وسىنداي ءبىر مايباساردىڭ ءجۇرۋىن ماقۇل كوردى. ۇلكەن ءبىر ەسەبى: «اناۋ جۇرتتى شاقار ايعىرداي مويىن سالىپ قۋىپ ىقتىرعان ۋاقىتتا ەل ارىز ايتا وزىمە كەلەدى، ءوز باۋىرىما قايىرىپ بەرىپ وتىرادى»، – دەپ توپشىلادى»، – دەپ سۋرەتتەلەدى.
قۇنانبايدىڭ ول كۇدىگى ورىندى دا ەدى. ويتكەنى، اعا سۇلتاندىقتان ايىرىلىپ قالعان تورەلەر مۇنىڭ ۇستىنەن دومالاق ارىزدى توعىتىپ جاتقان. ولارعا قارسى ەرۋلىگە – قارۋلى رەتىندە قۇسبەك تاۋكين سياقتى نەگىزگى باقتالاستارىن ءسۇرىندىرىپ، ولاردى سەنىمسىزعىپ كورسەتۋ ءۇشىن قۇنانبايدىڭ ءوزى ومبىعا ۇزاق قاتىناس جولدايدى.
وندا: «جاۋ جاعادان جارماسقاندا، ءبورى بوپ ەتەگىنەن تارتقىلاعان بوجەيدىڭ مايباساردى سوققىعا جىققانىن باسا ايتىپ، ءوزىن پاتشا بۇيرىعىن ادال ورىنداۋشى ادام ەتىپ كورسەتىپ: «مايباساردى ساباعان ەراليندى تەرگەۋگە كەلگەن لوگۋنوۆ ەشتەڭە شىعارا المادى. بۇل ءىس لوگۋنوۆتان الىنىپ، سەمەيدە جۇرگەن سۋحوملينوۆكە تاپسىرىلىپ ەدى. ول مەنىڭ ءوزىمدى كىنالاۋعا كوشتى. سوندىقتان دا، سۋحوملينوۆتى تەرگەۋدەن الىستاتىپ، ءىستى باسقا بىرەۋگە تابىس ەتىڭىز»، – دەپ ءوتىندى.
قۇنانبايدىڭ كوزقاراسى مەن ايلا-شارعىسى بۇل قاتىناستا تولىق اشىلادى. قاتىناس تازا اق پاراقتىڭ ەكى بەتىنە بىردەي ادەمى ءارىپ ۇلگىسىمەن جازىلعان. كولەمى ون بەتتەي. حات سوڭىندا ءوز ءمورىن باسقان.
6alash ۇسىندى
