سان قاتپارلىلىعىمەن كۇردەلى تاريحتان تام-تۇم بىلگەن سايىن ءوز ۇلتىڭنىڭ وتكەنىنە قۇرمەتپەن قاراي تۇسەسىڭ. جۋىردا «التىن تامىر»، «كومبە»، «قازاقتىڭ قيلى تاريحى»، «قازاقتار»، «قازاق قازاق بولعانعا دەيىن»، «قازاق قازاق بولعاننان كەيىن» دەگەن روماندار جازعان جازۋشى، تاريحشى، «قازاقتار» رومان-ەسسەسى ءۇشىن ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى قويشىعارا سالعاراۇلىمەن سۇحباتتاسىپ، عالىمنىڭ تىڭ ءارى توسىن پايىمداۋلارىن تىڭداعان ەدىك.
– ءسىزدىڭ 1997 جىلى قحر ەلشىلىگىندە مادەنيەت جونىندەگى كەڭەسشى قىزمەتىن اتقارىپ، سوندا ءجۇرىپ جۇڭگو دەرەكتەرىنە نەگىزدەلگەن «سيۋڭنۋ»، «دۋڭحۋ. گاۋچى»، «تۇرىكتەر. جىۋجاندار»، «100 قۇجات»، «تانىم تارماقتارى»، «انىقتامالىق» اتتى كىتاپتار جازعانىڭىزدى بىلەمىز. كەيىنگى كەزدە تۇرىك حالىقتارىنىڭ شىققان تەگىنە قاتىستى بىرنەشە ەڭبەك جازعانىڭىزدان دا حاباردارمىز. «التىن وردا» اتاۋىنا قاتىستى وي-پىكىرىڭىز ەرەكشە كورىنەدى، اڭگىمەنى وسىدان باستايىق.
– اتاقتى شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە ءوزى جاۋلاپ العان ەل مەن جەردى بايبىشەسى بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ەنشىلەپ، ءبولىپ بەرگەنى تاريحتان ءمالىم. بۇل رەتتە «قازاقستان تاريحى»: «بۇگىنگى قازاقستان اۋماعى موڭعولدىڭ ءۇش ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا: ۇلكەن (دالالىق) بولىگى – جوشى ۇلىسىنىڭ؛ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان – شاعاتاي ۇلىسىنىڭ؛ جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى ۇگەدەي ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا كىردى» دەپ اتاپ كورسەتەدى. جوشى كەيىن ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە اكەسىنىڭ ۇلگىسىمەن ءوز ۇلىسىن ەكىگە ءبولىپ، بالالارى: ۇلكەنى وردا-ەجەنگە شىعىس بولىگىن، باتىيعا (باتۋعا) باتىس بولىگىن ەنشىلەپ، ءبولىپ بەرەدى. شىڭعىس حان ولگەننەن كەءيىن سەگىز جىلداي ۋاقىت وتكەن سوڭ، قاراقورىمدا موڭعول اقسۇيەكتەرىنىڭ باس قوسقان قۇرىلتايى ءوتىپ، سوندا شىعىس ەۋروپاعا جاڭا جورىق جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلدانادى. وسى جورىقتى باسقارۋ جوشىنىڭ جاۋىنگەر بالاسى باتىيعا جۇكتەلەدى. جەتى جىلعا سوزىلعان وسى جورىقتا باتىي حان ەدىل بولعارلارىن، ورىس كىنازدىكتەرىن تالقانداپ، سولتۇستىك كاۆكازدى باعىندىرىپ، پولشانى، چەحيانى، مولداۆيانى، ۆالاحيانى، ترانسيلۆانيانى ويرانداپ، ادريات تەڭىزى جاعاسىنا جەتەدى. ءسويتىپ 1242 جىلى ءوزىنىڭ ورداسى ورنىققان ەدىلدىڭ ساعاسىنا ۇلكەن جەڭىسپەن قايتىپ ورالادى. وسىلايشا شەتەلدىك بىرنەشە ۇلىستاردى قوسىپ الۋ ناتيجەسىندە باتىي حان يەلىگىندەگى جەر التايدان دۋنايعا دەيىن كەڭەيىپ، وراسان الىپ ايماقتى قۇرايدى. بۇرىنعى ءبىر جوشى ۇلىسى جاڭادان قوسىلعان بىرنەشە ۇلىستارمەن ۇلعايىپ، كۇشەيۋىنە بايلانىستى ەندى «ۇلى ۇلىس» دەپ اتالدى. بۇل – 1243 جىل (ۇلى ۇلىس ەۋروپالىقتار تانىمىنداعى «يمپەريا، دەرجاۆا» اتاۋىمەن ماعىنالاس). وسىدان كەيىن، قاشان ۇلى ۇلىس ىدىراپ كەتكەنگە دەيىنگى ارالىقتا وتكەن ەكى عاسىردان استام ۋاقىت ىشىندە بۇل ەلدىڭ ەلدىك اتاۋىندا ەشقانداي وزگەرىس بولعان جوق. ىشكى-سىرتقى جۇرت تا، وسى ۇلى ۇلىستىڭ نەگىزىن قالاعان باتىي حاننان باستاپ ونىڭ ەڭ سوڭعى بيلەۋشىسى بولعان توقتامىس حانعا دەيىنگى ارالىقتاعى ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبارى دە ءوز ەلىن «ۇلى ۇلىس» دەپ اتاعان، وزدەرىن وسى «ۇلى ۇلىستىڭ بيلەۋشىلەرىمىز» دەپ تانىعان. مۇنىڭ سولاي ەكەنىنە توقتامىستىڭ ليتۆا كورولى ۆيتوۆيتكە جازعان حاتىنىڭ اياعىنا «ۇلى ۇلىستىڭ بيلەۋشىسى توقتامىس ءباھادۇر-حان» دەپ قول قويىپ، ءمور باسۋى دا ايعاق. ويتكەنى ءوزى باسقارىپ وتىرعان مەملەكەت «ۇلى ۇلىس» اتالماسا، ونىڭ سولاي اتالاتىنى سىرت ەلگە ايگىلى بولماسا، توقتامىستاي بىلىكتى حان وسىنداي ماڭىزدى رەسمي قۇجاتقا «ۇلى ۇلىستىڭ بيلەۋشىسىمىن» دەپ قول قويار ما ەدى؟!
– ءبىراق ءبىزدىڭ تاريحتا «ۇلى ۇلىس» جوق تا، «التىن وردا» بار عوي، ودان باس تارتامىز با، بۇعان كوزى قاراقتى جۇرتشىلىق قالاي قارايدى؟ قابىلداۋعا دايىن دەپ ويلايسىز با؟
– ءيا، وسىنداي باسى اشىق ايعاقتى جايلارعا قاراماستان، قازىرگى رەسمي تاريح عىلىمىندا ەلدىڭ «ۇلى ۇلىس» دەگەن رەسمي ءتول اتاۋى اتالماي، ونىڭ ورنىنا «التىن وردا» اتاۋى قولدانىلىپ كەلەدى. باسقانى ايتپاعاندا، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جازىلعان «قازاقستان تاريحىنىڭ» 2010 جىلى جارىق كورگەن كوپتومدىعىنىڭ ەكىنشى تومىنىڭ: «قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى. قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋى» دەگەن ءبولىمىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىنىڭ تۇگەلدەي «التىن وردا» دەپ اتالعانىنان دا كورۋگە بولادى. نەگە بۇلاي؟ «التىن وردانىڭ» ۇلى ۇلىستىڭ اتاۋى بولىپ، باسقا ەمەس، اكادەميالىق ەڭبەككە ەنىپ، زاڭداستىرىلۋى نەلىكتەن؟ بۇل سۇراققا «رەسمي تاريحتىڭ مەملەكەت اتاۋىن «ۇلى ۇلىس» دەمەي، «التىن وردا» دەپ اتاۋى قاتە، ومىردە «التىن وردا» دەگەن مەملەكەت تە، يمپەريا دا بولماعان» دەپ قىسقا قايىرىپ جاۋاپ بەرۋگە بولار ەدى. ءبىراق دالالىقتارعا «كوشكىنشىلەر» (نوماد، كوچيەۆنيك) دەپ ات قويىپ، حالقىن جابايىلار (ۆارۆارلار) ساناپ، ولاردىڭ ەلدىك ەسىمىن دە، حالىقتىق اتاۋىن دا وزدەرىنىڭ قالاۋىنا قاراي بۇرمالاپ قولدانا بەرەتىن ەۋروپالىقتار مەن باستاۋ تاريحىن سولاردىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە بەيىمدەپ جازعان ورىستاردىڭ ەۋروسەنتريستىك، رۋسوسەنتريستىك كوزقاراستارىمەن جازىلعان تاريحپەن تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرعان بۇگىنگى جۇرتشىلىقتى بۇل جاۋاپ قاناعاتتاندىرمايدى.
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز. ءقازىر قاتارداعى وقىرماننان باستاپ عىلىم ادامدارىنا دەيىن جۇرتتىڭ ءبارى «ۇلى ۇلىس» دەمەيدى، «التىن وردا» دەپ اتايدى، سولاي جازادى. ال ءسىزدىڭ بۇل دۇرىس ەمەس دەۋگە قانداي دالەلىڭىز بار؟
– مۇنى دالەلدەۋ ءۇشىن اڭگىمەنى اۋەلى «التىن وردا» اتاۋىنداعى «وردا» ءسوزىنىڭ سوزدىك توركىنى مەن اتاۋلىق ماعىناسىن انىقتاۋدان باستاۋ كەرەك. كوپتەگەن تاريحشىلار «وردا» ءسوزىن «ورتا» دەپ تۇسىندىرەدى. مىسالى، وسى ورايدا ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن «يستوريا وتەچەستۆا» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى ك.دانياروۆ: «كوپتەگەن تۇرىكتانۋشىلار «وردا» ءسوزى تۇرىكتىڭ «ورتا» دەگەن سوزىنەن شىققان دەپ ەسەپتەيدى. باسقالارعا قاراعاندا وسى شىندىققا كەلەدى. قالاي دەگەندە دە وردا «مەملەكەت» «وردا» مەملەكەت ءسوزىنىڭ بالاماسى ەمەس، «ورتالىق»، «استانا» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى» دەيدى. بۇل ارادا زەرتتەۋشىنىڭ «وردانى» «ورتا» دەپ تانۋى دا، ونى «شىندىققا كەلەدى» دەۋى دە – اتاۋ ءسوزدىڭ توركىنىن عىلىمي تالداۋ ارقىلى ەمەس، ەل بيلەۋشىسىنىڭ ورداسى قالايدا ەلدىڭ ورتاسىندا بولۋعا ءتيىستى عوي دەگەن جالاڭ قيسىنعا سۇيەنگەن، «وردا» مەن «ورتا» سوزدەرىنىڭ ۇقساستىعىنان باسقا ەشقانداي نەگىزى جوق تياناقسىز تۇجىرىم. «وردا» ءسوزى اۋەلدە «وردا، وردىڭ ىشىندە» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن. وعان بۇگىنگە امان جەتكەن ۇلىتاۋداعى حان مەن قاعاندار ورداسىن تىككەن جەردەگى «وردانىڭ جۇرتى» ايعاق. كەيىن قولدانىستا «ەل بيلەۋشىسىنىڭ اكىمشىلىك ءۇيى»، «كەڭسەسى» دەگەندى بىلدىرەتىن «وردا» ۇعىمى پايدا بولعان. كوپتەگەن دەرەككوزدەردە ونىڭ جەكە ايتىلماي، كوپ جاعدايدا «حاننىڭ ورداسى»، «قاعاننىڭ ورداسى» دەپ بىرەۋگە ەنشىلەنىپ ايتىلاتىندىعى سودان بولسا كەرەك. وسىنداي حان مەن قاعان وردالارىنىڭ كەيبىرى «التىن وردا» دەپ اتالىپ، ەرەكشە اسپەتتەلگەنىمەن، ولاردىڭ دا اتقاراتىن قىزمەتى باسقا جاي وردالارمەن بىردەي ماعىنادا. بار ايىرماشىلىق: حاننىڭ نەمەسە قاعاننىڭ كەڭسەسى بولعان وسىنداي وردانىڭ ءسان-سالتاناتىن اسىرۋ ءۇشىن كەرەگەلەرىنىڭ باسىن، ۋىقتارىنىڭ قارلارىن، شاڭىراعىنىڭ شەڭبەرىن التىنمەن اپتاپ، ساندەپ اشەكەيلەۋىندە عانا. مۇنداي التىن وردالار جانە باتىي قۇرعان ۇلى ۇلىستان بۇرىن دا بولعان. بۇل رەتتە، باسقانى ايتپاعاندا، ءوزىمىز تاريحتان بىلەتىن ءبىرىنشى شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ اتاقتى قاعانى ديزابۋلدىڭ ۆيزانتيا ەلشىسى زەمارحتى وسىنداي ءىشى-سىرتى التىنمەن اپتالعان التىن وردادا قابىلداعانى بەلگىلى. ال مۇنى ناقتى شىڭعىس حان زامانىنا تۋرالاساق، مىسالى، راشيد اد-دين ءوز ەڭبەگىندە قاراقورىمدا مىڭ ادام سياتىن ۇلكەن ءۇي تىگىلگەنىن، ونىڭ ۋىقتارىنىڭ التىنمەن اپتالعانىن، ول ءۇيدى «التىن وردا» دەپ اتايتىنىن جازادى. سول سەكىلدى پلانو كارپيني ۇلى حان كۇيىكتى تاققا وتىرعىزۋ ءراسىمىن وتكىزگەن ءۇيدىڭ دە «التىن وردا» دەپ اتالعانىن ايتادى. كەيىنگى قىپشاق دالاسىنىڭ ۇلى حانى از-جانىبەكتىڭ (1341-1357 جج.) ءۇيىنىڭ دە التىن وردا اتالعانى ءمالىم.
مىنە، وسىلاردىڭ وزىنەن-اق، ەشبىر وردانىڭ، ءتىپتى «التىن وردا» اتالسا دا، ەشقانداي مەملەكەتتىڭ اتى بولماعان. مۇنى جالپى دالالىقتاردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىندا وردا دەگەن بۋىننىڭ جوقتىعى دا دالەلدەيدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا، ءبىزدىڭ قولدانىسىمىزداعى «التىن وردا» دەگەنىمىز دالالىقتاردىڭ مەملەكەتى ءۇشىن قاي زاماندا بولسىن، بار ءمان-ماعىناسى قازىرگى اقش-تىڭ «اق ءۇي»، بولماسا رەسەيدىڭ «كرەمل» دەگەنىمەن بىردەي. ءبىراق وسىلاي ەكەن دەپ ەشكىم اقش-تى «اق ءۇي مەملەكەتى»، رەسەي فەدەراسياسىن «كرەمل مەملەكەتى» دەپ اتامايدى، ونى عىلىمعا مەملەكەت اتاۋى رەتىندە ەنگىزبەيدى. وسىعان قاراماستان، قازاق تاريحشىلارى ءالى كۇنگە رەسمي تاريح اتاۋلارىندا، اكادەميالىق عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە «التىن وردانى» ۇلى ۇلىس اتاۋىنىڭ بالاماسى رەتىندە ەشقانداي تۇسىنىك، ەسكەرتپەسىز قولدانا بەرەدى. بىلمەگەندىكتەن ەمەس، ءبىلىپ تۇرىپ سويتەدى. مۇنى تاريحي ساۋاتسىزدىق؛ ءوز ەلىنىڭ مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنا، ونىڭ اتاۋىنا دەگەن نەمقۇرايلىلىق؛ وزگەلەردىڭ ايتقانى مەن جازعانىن ويسىز قايتالاي بەرەتىن ەسسىز ەلىكتەۋشىلىك ەكەنىن ءبىلىپ جاتقان جان جانە جوق.
– ءسىز تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، حاتشىسى سياقتى جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولدىڭىز، مەملەكەت ساياساتىن جۇرگىزۋدە، يدەولوگيادا تاريحي فيلمدەردىڭ ءرولى مەن ماڭىزى جوعارى ەكەنى بەلگىلى، ەلىمىزدە ءتۇسىرىلىپ جاتقان تاريحي فيلمدەرگە قانداي باعا بەرەسىز؟ مىسالى، «توميريسكە» قاتىستى نە ايتار ەدىڭىز؟
– كەز كەلگەن شىعارما ۇلتتىق بولۋ كەرەك. ال بىزدە گولليۆۋدقا، باسقاعا ەلىكتەۋ بار. ەۋروپالىق تانىم-تۇسىنىكپەن جازىلعان تاريح ارقىلى تاريحي ساناسى قالىپتاسقان ءبىزدىڭ كينوگەرلەردىڭ ساناسىندا ءالى كۇنگە دەيىن «ءبىزدىڭ ارعى ءتۇپ تەگىمىز جابايى بولعان» دەگەن ۇعىم تۇرادى. فيلمدەرىمىزدە ۇلتتىق رۋح جوق. «ءتوميريستى» ارنايى بارىپ كوردىم. بۇل دا – سول كورەرمەننىڭ كوزىن ارباۋعا قۇرىلعان، اتىس-شابىسى مول جاساندى وقيعالارعا تولى تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان بۇرىنعى فيلمدەردىڭ ءبىرى. ۇنامادى. ونسىز دا تاپشى كونەنىڭ كوزىندەي بولىپ جەتكەن از تاريحي دەرەكتىڭ ءوزىن دۇرىس پايدالانباعان. قيالي قوسپا باسىم. ءوز باسىم شىعارماشىلىق توپتىڭ كورەرمەنىنە نە ايتقىسى كەلگەنىن تۇسىنبەدىم. ءتوميريستىڭ كيردى جەڭىپ، باسىن كەسكەنى – تاريحي شىندىق. ءبىراق ول بۇل ءفيلمسىز-اق جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى عوي. وسى ءۇشىن كينو ءتۇسىرۋدىڭ قاجەتى نە؟ ءتورت قۇبىلانى تۇگەل جاۋلاعان ءامىرشى اتانعان، احامەنيدتەر اۋلەتى بيلىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان، پارسىنىڭ تاريحقا ايگىلى ۇلى جاۋگەر بيلەۋشىسى كيردى جەڭگەن توميريس قانداي قۇدىرەت يەسى؟ كير قالاي دەگەندە دە ماسساگەتتەردى جاۋلاپ الامىن دەپ زور دايىندىقپەن ارنايى جاسانىپ كەلگەن، تالاي سوعىستى باسىنان وتكەرگەن تۇراقتى اسكەرى بار، وركەنيەتتىڭ العاشقى وشاقتارىنىڭ ءبىرى ۆاۆيلون مەن اسسيريانى جاۋلاپ العان ۇلى پاتشا عوي. سونى جەڭگەن توميريسءتىڭ فيلمدە كورەرمەنگە وي سالار، تولعاندىرار قانداي ادامدىق، انالىق، پاتشالىق، كورەگەندىك ارتىقشىلىعى كورسەتىلگەن؟ ءوز باسىم ونداي ەرەكشەلىكتى كورە المادىم. جالپى، فيلمدە توميريس ايەل پاتشادان گورى قارسىلاسىن قاعىپ تۇسەتىن شالت قيمىلدى باتىر جاۋىنگەرگە، قولباسشىعا كوبىرەك ۇقسايدى. ال ول ايەل دە بولسا پاتشا عوي.
– جاڭا «توميريس» فيلمىنە قاتىستى «ونسىز دا تاپشى كونەنىڭ كوزىندەي بولىپ جەتكەن از تاريحي دەرەكتىڭ ءوزىن دۇرىس پايدالانباعان» دەدىڭىز. وسى ويىڭىزدى ناقتىلاي كەتسەڭىز. ول قانداي دەرەكتەر؟
– جاڭا «توميريس – ايەل دە بولسا پاتشا» دەدىم عوي. پاتشانىڭ مىندەتى – سوعىسىپ، ەرلىك كورسەتۋ ەمەس، كەرىسىنشە، ەلىن قاقتىعىسقا ۇرىندىرماي، بالانى جەتىم، انانى جەسىر قالدىرماي، قاراۋىنداعى حالقىنىڭ بەيبىت ومىردە باقىتتى عۇمىر كەشۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ال ەرىكتەن تىس سوعىسۋعا ءماجبۇر بولعان جاعدايدا، مايدانعا شىعىپ باتىرلىق تانىتۋ ەمەس، كەرىسىنشە، اقىلمەن قارسىلاسىنىڭ الدىن وراپ، كورەگەندىك جوسپار جاساپ، ۇتىمدى ايلا-تاسىلمەن جاۋىنگەرلەرىن جەڭىسكە ۇيىمداستىرا ءبىلۋ. تاريح اتاسى گەرودوتتىڭ «تاريحىندا» ءتوميريستى پاتشا رەتىندە، انا رەتىندە جارقىراتىپ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەكى وقيعا بار ەدى. ءفيلمدى تۇسىرۋشىلەر وسىنىڭ ەكەۋىن دە نازاردان تىس قالدىرعان.
ونىڭ ءبىرىنشىسى – كير باسقىنشىلىق جورىقپەن ماسساگەت جەرىنە جەتىپ، اراكس وزەنىنەن ءوتۋ ءۇشىن كوپىر سالىپ جاتقاندا توميريس وعان ارنايى ەلشى جىبەرىپ، جالپى مازمۇنى مىناداي تالاپ قويادى: «ەي، پارسى پاتشاسى! ءبىز سەنى شاقىرعان جوقپىز. سوعىسىپ، جازىقسىز ادام قانىن توگۋگە قۇمارلانبا. بىرەۋدىڭ جەرىن، بايلىعىن قىزعانبا. ونسىز دا جاۋلاپ العان جەرىڭ جەتەدى. ماڭگى جاسامايسىڭ، سونىڭ قىزىعىن كور. بىزگە تيىسپە، ەلىڭە قايت. ەگەر جوق، بولمايدى، سوعىسامىن دەسەڭ، ادامدارىڭدى اۋرەگە سالماي، قالاۋىڭدى ايت. وزەننىڭ ءبىز جاق بەتىندە سوعىسامىن دەسەڭ، ءبىز ءۇش كۇندىك جەرگە شەگىنەيىك. اسىقپاي ءوتىپ ال! جوق، وزدەرىڭ جاق بەتىندە سوعىسامىز دەسەڭدەر، سەندەر ءۇش كۇندىك جەرگە شەگىنىڭدەر» دەپ ۇسىنىس جاسايدى.
ەكىنشىسى – كير العاشقى اشىق ايقاستا جەڭىسكە جەتكەن ءتوميريستىڭ بالاسى سپارگاپيستى بۇرىنعى ليديانىڭ پاتشاسى كرەزدىڭ اقىلىمەن ايلا جاساپ، قولعا ءتۇسىرىپ، ولتىرەدى. سوندا توميريس تاعى ەلشى جىبەرىپ: «ءاي، جاۋىز، جالعىزىمنان ايىرىپ، سەن مەنى تىرىدەي ءولتىردىڭ. ءبىراق سوعان قاراماستان، ءالى دە ايتام، جازىقسىز جانداردىڭ قانىن توگۋگە ماجبۇرلەمە، امان تۇرعاندا ەلىڭە قايت. ەگەر بۇل جولى توقتاماساڭ، قۇداي اتىمەن انت ەتەم، ىزدەپ كەلگەنىڭ قان بولسا – قانعا تويدىرام» دەيدى. وسى ەكى مىسالدا قانشاما ەل بيلەۋشىسىنە ءتان ەستىلىك، اشۋعا ەرىك بەرمەس بايسالدىلىق، جالعىز بالاسىنان ايىرىلىپ، قابىرعاسى قايىسىپ تۇرسا دا، وزگە انالاردىڭ ءوزى سياقتى قايعىرىپ، قان جۇتپاۋىن كوزدەپ، قاس دۇشپانىنان كەك الۋ ورنىنا، ونى ىمىراعا شاقىرعان ەرەسەن ەرىك-جىگەر جاتىر. وكىنىشكە قاراي، فيلمدە وسى ەكى دەرەك تە پايدالانىلماعان. سانامالاي بەرسەك، ءىرىلى-ۇساقتى كەمشىلىكتەر بۇل فيلمدە بارشىلىق. ءبىراق ونىڭ ءبارىن ءقازىر تىزبەكتەپ ايتقاننان نە پايدا؟
– «توميريس» تۋرالى اڭگىمەمىزدى باستاعانىمىزدا: «ەۋروپالىق تانىم-تۇسىنىكپەن جازىلعان تاريح ارقىلى تاريحي ساناسى قالىپتاسقان ءبىزدىڭ كينوگەرلەردىڭ ساناسىندا ءالى كۇنگە «ءبىزدىڭ ارعى ءتۇپ تەگىمىز جابايى بولعان» دەگەن ۇعىم تۇرادى» دەدىڭىز. مۇنى قالاي تۇسىنگەن ءجون؟
– دالالىقتار، ەۋروسەنتريستەر تۇجىرىمداعانداي، ەشقاشان جابايى بولعان ەمەس. ولاردىڭ دا وزگە حالىقتار سەكىلدى وزىنە ءتان وركەنيەتى، مادەنيەتى، سالتاناتى بولعان. كەشەگى وت قارۋى مەن كەمە قولدانىسقا ەنگەنگە دەيىن الەمگە ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلگەن، سان عاسىرلار بويى اتاقتى «جىبەك جولىن» باقىلاۋىندا ۇستاعان تۇرىك حالىقتارى قالايشا جابايى بولماق؟!. بۇعان تاريح قوپارىپ ايعاق ىزدەپ جاتپاي-اق العاشقى تابىلعان التىن كيىمدى ساق حانزاداسىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. توميريس تە وسى حانزادانىڭ زامانداسى عوي. وسىنى نەگىز ەتكەن بولار، كيردى جەڭگەننەن كەيىنگى ەپيزودتا توميريس «التىن ادامنىڭ» كيىمىن كيىپ، ءماجىلىس تورىندە جارقىراپ وتىرادى عوي. سوندا جەڭىس تويىنا جينالعانداردى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى. توميريستەن باسقالارىنىڭ بىرىندە ونداي كيىم جوق. ءبارى دالادا مال باعىپ جۇرگەن مالشىلار سەكىلدى. دالالىق سالتاناتتىڭ ءىزى دە جوق. ويلاڭىزشى، پاتشايىمى اناداي التىنعا ورانىپ وتىرعان زاماندا، ونىڭ ۋازىرلەرى مەن وردا اقسۇيەكتەرىنىڭ تەمىر-تەرسەك كيىپ جۇرمەگەنىن سەزىنۋ ءۇشىن دە دانىشپاندىق كەرەك پە؟! بولماسا جالپى ءبىزدىڭ كينوگەرلەردىڭ بەينە قازاقتا جازدىق كيىم بولماعانداي، قۇدايدىڭ شىلدەسىندە بوراننىڭ ماساعىنا باراتىنداي باسىنا تىماق، اياعىنا ساپتاما ەتىك كيگىزىپ قوياتىنىن الىڭىز. نەمەسە «توميريس» فيلمىندەگى تۇراقتارىن الىڭىز، بەينە بۇدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن قيراعان ءبىزدىڭ سىعاناق قالاسىنىڭ ورنى سياقتى. وسىنىڭ ءبارى – وتارلاۋشىلار ورنىقتىرعان قۇلدىق سانانىڭ كورىنىسى. ساناعا ءسىڭىپ قالعان «جابايى» دەگەن ۇعىم كوشكىنشىلەردىڭ دالالىق سالتاناتىن ءوز بولمىسىندا كورسەتۋگە جول بەرمەيدى. ايتىلعاندى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن وسى توميريس تاقىرىبىن زەرتتەپ جازعان حVI عاسىردا ءومىر سۇرگەن نيدەرلاند سۋرەتشىسى پيتەر پاۋل رۋبەنستىڭ «توميريس پەرەد گولوۆوي كيرا» اتتى پولوتنوسىنداعى توميريس پەن وردا شونجارلارىنىڭ كيىمدەرى مەن وزدەرىن ۇستاۋ مانەرىن فيلمدەگى كورىنىستەرمەن سالىستىرىپ قاراپ كورىڭىزشى. ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان توميريس، ءدال سونداي ءساندى كيىنگەن وردا اقسۇيەكتەرى. جۇزدەرى جارقىن، ايبارلارى اسقاق، رۋحتارى بيىك. وسىنى كورگەن ۇرپاقتىڭ قانداي سەزىمدە بولارىن ەندى ءوزىڭىز شامالاي بەرىڭىز.
– ءبىراق وسى تەكتەس كينولارعا سىن ايتىلمايتىن سەكىلدى…
– بىزدە تاريحي تانىم دا، ۇلتتىق تانىم دا ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان تاۋەلدىلىكتىڭ سالدارىنان تىم كەنجەلەپ قالعان. ءالى كۇنگە دەيىن ءتول تاريحىمىزدى ءتول بولمىسىندا تاني الماي كەلەمىز. ونىڭ ۇستىنە جەمقورلىق دەگەن دەرت تە دەندەپ، جاڭا ورىسكە شىعۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. ءلايىم، مەن قاتەلەسەيىن، ماعان قازىرگى كينوگەرلەر كينونى ەلدى تانىتۋ، ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءۇشىن ەمەس، اقشا تابۋ ءۇشىن تۇسىرەتىن سەكىلدى. كورەرمەندەرىنە ايتار ويى، بەرەر تاعىلىمى جوق، اقشا تابۋ ماقساتىندا تۇسىرىلگەن فيلمدەرگە كەرەمەت تۇساۋكەسەرلەر ۇيىمداستىرىلىپ، تانىستىق ارقىلى جابىلا ماقتاپ، ءتۇرلى ماقالالار جازىلادى دا، كەيىن الگى فيلم ءبىرجولا ۇمىت قالادى. شەتەلدەن جۇلدە الدىق دەپ ءماز بولادى. ءوز حالقىنىڭ رۋحاني قاجەتىن وتەۋگە جاراماي جاتقانىندا شارۋاسى جوق. بار كىنارات وسىدان با دەپ ويلايمىن. مەن كينو سىنشىسى ەمەسپىن. سوندىقتان بۇل ايتىلعانداردىڭ ءبارى – مەنىڭ كورەرمەن رەتىندەگى جەكە پىكىرىم.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
جادىرا شامۇراتوۆا
استانا اقشامىنان الىندى
6الاش
