ءبىز ءقازىر 12 جىلدىڭ باسى تىشقان دەپ ەسەپتەلىنەدى. الايدا ناقتى عىلىمي تۇجىرىم بويىنشا 22-ناۋرىزداعى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلىس كەزىندە كۇن قانداي مۇشەل جۇلدىز توبىنىڭ باسىندا بولسا، سول مۇشەل جىل باسى بولادى.
الايدا جىل باسىنىڭ وزگەرۋى – وتە باياۋ قۇبىلىس. شامامەن جىل باسى 2150 جىلدا ءبىر جىلدان ەكىنشى جىلعا، باسقاشا ايتقاندا، كۇن ءبىر جۇلدىزدان ەكىنشى جۇلدىزعا اۋىسادى ەكەن. استرونوميا عىلىمىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى جەتىستىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، عالىمدار قازىرگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا كۇن بالىق - (ارابشا حۋد) جۇلدىزدار توبىنىڭ ۇياسىندا، (تۇسىندا.) بالىق جۇلدىزدار توبى دوڭىز جىلىنا ءدوپ كەلەدى. ويتسە، ءقازىر عىلىمي نەگىز بويىنشا 12 جىلدىڭ ىشىندە جىل باسى – دوڭىز.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلىس نوقاتى وتە باياۋ تۇردە ىلگەرى جىلجىپ، ىعىسىپ وتىرادى. تەڭەلىس نوقاتى سول باياۋ جىلجۋمەن قۇس جولى شەڭبەرىن 25725 جىلدا ءبىر اينالىپ شىعاتىنى تولىق دالەلدەنگەن. وسى ۋاقىتتى 12 مۇشەل جىلعا بولسەڭىز، جىل باسىنىڭ اۋىسۋ ۋاقىتى شىعادى.
(25725:12 =2143،75 شامامەن 2144.)
مۇنى العاش ءبىلىپ، ومىرگە قولدانعان حالىق تەك ءبىزدىڭ زامانىمىزدا تابىلعان تاس كىتاپتارى ارقىلى بەلگىلى بولعان قوس وزەن ولكەسىندە وسىدان 5000-7000 جىلدىڭ الدىندا ءومىر سۇرگەن شۋمەرلەر. شۋمەرلەر تەڭەلىس نوقاتى ءاربىر مۇشەل جۇلدىز توبىندا (ۇياسىندا) 2000 جىل شاماسىندا بولادى دەپ تاس كىتاپقا جازىپ كەتكەن. جوعارىدا كۇننىڭ قازىرگى ورنى بالىق دەدىك. ول – 12-مۇشەل جىل. ەندى بارىس جىلى قاشان جىل باسى بولعانىن ەسەپتەپ كورەلىك. دوڭىز بەن بارىستىڭ اراسى – 3 مۇشەل جىل. (ورتاسىندا تىشقان مەن سيىر تۇر) سوندىقتان كۇننىڭ ءبىر جۇلدىز توبىندا تۇراقتايتىن ۋاقىتى 2144 جىلدى ۇشپەن كوبەيتسەك، 6432 جىل بولادى. (2144ح3=6432 جىل.) دەمەك، وسىدان شامامان 6500-7000 جىلدىڭ الدىندا جىل باسى بارىس جىلى بولعان. (ەگىز جۇلدىزدار توبى). ال وسى ەسەپپەن بارىستان كەيىنگى جىل باسى سيىر جىلى 4500-5000 جىلدىڭ الدىندا (وگىز (تورپاق) جۇلدىزى)، تىشقان جىلى 3500 جىلدىڭ الدى شاماسىندا. ول قوشقار (توقتى) جۇلدىزىنا ءدوپ كەلەدى.
شۋمەرلەردىڭ تاس كىتابىندا «ءقازىر جىل باسى – سيىر، وتكەن زاماندا جىل باسى بارىس بولعان دەپ جازىلعان. ويتسە، شۋمەرلەردىڭ جىل باسىنىڭ ءبىر جۇلدىزدان ەكىنشى جۇلدىزعا اۋىسۋى – 2000 جىلدا ءبىر بولادى دەگەن ەسەبى تەڭەلىس نوقاتى.
قۇس جولى شەڭبەرىن 25725 جىلدا ءبىر اينالىپ شىعادى دەگەن بۇگىنگى عىلىمي ەسەپكە ءدوپ كەلۋى، سول سياقتى «ءقازىر جىل باسى سيىر، وتكەن زاماندا جىل باسى بارىس بولعان» دەۋى (ولاردىڭ ەسەبى بويىنشا دا 6000 جىل شاماسى)، شۋمەرلەردىڭ تاريحى بۇدان 6000 جىلدىڭ الدىنان باستالاتىنىن بۇگىنگى ارحەولوگيا عىلىمى ايقىنداعان شىندىقپەن سايكەسۋى شۋمەرلەردىڭ اقىل-پاراساتىن، كۇن تىزبەسىنىڭ دالدىگىن كورسەتەدى.
بىر-بىرىنە توقايلاسقان بۇگىنگى عىلىمي دالدىك پەن شۋمەرلەردى ەسەبىنىڭ قايسىسى بويىنشا ەسپتەسەك تە، قازاق ۇعىمىنداعى تۇراقتى جىل باسى تىشقان (جۇلدىز بويىنشا حامال-توقتى (قوشقار دەپ تە ايتادى، ورىسشا وۆەن) وسىدان 3500 جىل شاماسىنداي بۇرىن بولعان. سول زاماندا تۋعان الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ قوشقار ءمۇيىزدى ءتاج كيۋى دە جىل باسى قوشقار بولۋىنا بايلانىستى دەگەن بولجام بار. مىنە، عىلىمي ەسەپ بويىنشا دا شۋمەرلىك كۇنتىزبە بويىنشا دا ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بۇگىنگى داۋىردە جىل باسى تىشقان ەمەس، دوڭىز بولىپ شىعادى.
بۇل – مەنىڭ جاڭالىعىم ەمەس، ءال-فارابي بابامىزدى قازاق توپىراعىنا ورالتقان ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى، ءبىرتۋار ازاماتىمىز اتاقتى عالىم اقجان ماشانيدىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىسى ارقىلى دالەلدەنگەن عىلىمي شىندىق.
بوداۋحان توقان ۇلى
جۋرناليست
6alash ۇسىنادى
