قيىندىققا تولى قيىر جول

بەردىقوجانىڭ بالالىق شاعى جايلى ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز جوققا ءتان. تەك بايولكەلىك جۋرناليست بوداۋ­حان توقان ۇلى ب.جولتايەۆ تۋرالى جازىپ، شى­عىس قازاقستان وبلىستىق «ديدار» گازە­تىندە 2009 جىلى 29 ءساۋىر كۇنى جاريا­لاعان «تاعدىردىڭ جەلى ايداعان تارلان اعا» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا: «بەر­ءدىقوجانىڭ بالالىق شاعى وسكەمەن قالاسى ماڭىنداعى ارعاناتى مەن ايىر­تاۋ اراسىندا قوي مەن قوزى سوڭىندا ءوت­كەن»، – دەگەن ءبىراۋىز دەرەك بار.

1930 جىلى سەمەيدەگى مۇعالىمدەر تەح­نيكۋمىنىڭ سوڭعى باسپالداعىن ءبىتى­رەتىن تۇستا كۋرستاس دوسى قايىرباي تىلەۋ­بەردينمەن بىرگە موڭعولياعا، قوبدا بەتىنە كەلەدى.

بۇل ەكى ازاماتتى موڭعول قازاعىن وقىتسىن، جاس بۋىنعا جاڭا ءداۋىر ءىلى­ءمىن ۇيرەتسىن دەپ سوناۋ يتارقاسى سەمەي­دەن جەتەلەپ الىپ كەلگەن ادام – ءشارىپ وتەپوۆ. شاكەڭ بۇل كەزدە كجي (كوم­مۋنيستىك جاستار ينتەرناسيونالى) جول­داماسىمەن قوبدا بەتىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن.

وسى وقيعا جايلى ءشارىپ عايسا ۇلى 1981 جىلى الماتى قالاسىندا جارىق كورگەن «جالىنداعان جاستىعىم – كومسومولىم» اتتى عۇمىرنامالىق ەستەلىك كىتابىندا: «1930 جىلى مەن كسسر-گە دەمالىسقا كەلىپ، قازاقستاننان ەكى مۇعا­ءلىمدى موڭعولياعا الىپ باردىم. ولار – بەردىقوجا جولتايەۆ پەن قايىرباي تىلەۋ­­بەردين ەدى. بەردىقوجا وسكەمەننىڭ اح­مەر اۋىلىنىڭ، قايىرباي سەمەيدىڭ بەس­قاراعاي اۋىلىنىڭ ازاماتى ەدى»، دەپ جازىپتى.

وسىلايشا، زاتى قازاق دەگەنى بولماسا، جات جەرگە تابانى تيگەن قوس ازامات ەل ارالاپ، تەڭىزدەن مارجان سۇزگەن­دەي مەكتەپكە وقۋشىلار جينايدى. ونىڭ ۇستىنە ءدىني جاھيلدىككە شىرمالعان قاۋىم جاڭا زامان وقۋىن جاتىرقايدى-اي كەلىپ. ايتاتىن ۋاجدەرى: «بالامىز كاپىر بولىپ كەتەدى».

قالامگەر بوداۋ­حان توقان ۇلى ءوزىنىڭ جوعارىداعى ماقالاسىندا: «قازاقستاننان كەلگەن ەكى ۇستاز اي بويى اۋىل ارالاپ، ۇگىت اي­تىپ، جيىرما شاقتى بالا جيناپ، كىش­كەنتاي بالشىق تامدا العاشقى ساباق­تى باستادى. كىتاپ-قۇرال اتىمەن جوق. ەڭ باستىسى، بالالاردىڭ وقۋعا دەگەن ىنتا-جىگەرى قىزىقتىردى، ءوز ىسىنە دەگەن سەنىمدىلىك تۋعىزدى. كەشىكپەي بەردى­قوجا ۇستازدى اقبالشىق اۋىلىنان 150 شاقىرىمداي الىس وڭتۇستىكتەگى شى­بارايعىر قوشۋىنىندا ۇمبەت دەگەن تۇلعانىڭ باستاماسىمەن اشىلعان جاڭا مەكتەپكە مۇعالىمدىككە شاقىردى. اقبالشىقتاعى مەكتەپتە قايىرباي عانا قالدى»، دەپ جازىپتى.

سول سياقتى وسى ولكەنىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن، 2008 جىلى ۇلان-باتىر قالاسىندا جارىق كورگەن «مەڭدىكولىم – مەرەيلى ولكەم» اتتى جيناقتا: «مەكتەپ 1931-1932 جىلدارى ۇلكەن كوكتوبەدەگى لامالار تامىنا ورنالاسىپ، ءبىر كلاستا 20-30-داي بالا ساباق وقىدى»، دەسە، 1971 جىلى موڭعوليا كاسىپوداعىنىڭ رەسمي ءۇنى «ءحودولمور» («ەڭبەك») گازەتىنە مون­عول ءجۋرناليسى د.جيگجيدسۇرەن جاريا­لاعان «بەردىقوجا جانە ونىڭ تاعدىرىنان ءبىر پاراق» اتتى ماقالادا: «1931 جىلى حالىق ريەۆوليۋسياسىنىڭ 10 جىلدىق مە­رەكەسى قارساڭىندا تۇلبا سۇمىنعا مەكتەپ اشۋ باستاماسىن جولتايەۆ كوتەرىپ، ءبىر­قانشا بەلسەندىلەردىڭ باسىن قوسىپ، قابىرعاسىن جاس تالدان توقىپ جاساپ، توبەسىن شوپپەن جاپقان شاعىن ءۇي­شىكتىڭ ماڭدايشاسىنا «مەكتەپ» دەپ جا­زىپ قويدى. كەيبىر كەرىاۋىز كەرتارتپا­لار: «مىنا قازاقستاندىق قىستىڭ سۋ­ىعىن كورمەگەن-اۋ شاماسى...»، دەپ كۇل­سە، بايان­دى باستامانى قولداۋشىلار قۋا­نىشىن جولداپ، قۇتتىقتاپتى. وسى جىلى ۇلانقۇس مەكتەبى 17، تۇلبا مەكتەبى دە وسى شامادا وقۋشى جيناپ وقۋدى باستاپ­تى. العاشىندا بەردىقوجا ءارى ديرەكتور، ءارى ۇستاز، ءارى وت جاعۋشى جۇمىسىن اتقا­رىپتى.  ول كەزدە وقۋعا بالا جيناۋ دەگەن قيامەتتىڭ قيىنى، دەپ ەسكە الدى جولتايەۆ ۇستاز. – ەشكىم وقۋعا بالاسىن بەرگىسى كەلمەيدى. ويدان-قىردان قۇراپ وقىتقان ون شاقتى شاكىرتتەرىمنىڭ ىشىنەن ىكەي ميزام ۇلى حالقىن – گول شايقاسىنىڭ باتىرى اتانسا، جالشىلىقتا جۇرگەن جە­رىنەن اكەسىنە 25 توگروگ ۇستاتىپ، ساتىپ العان تاعى ءبىر وقۋشىم قاشقىنباي مالىك ۇلى قوعام قايراتكەرى بولدى. تاعى ءبىر شاكىرتىم شولتاي موڭعولياعا ەڭبەك سىڭىرگەن ۇستاز اتاندى. كەلەسى وقۋ جىلى باستالعاندا ۇكىمەت جاڭادان تاس تۇعىرلى مەكتەپ سالىپ بەردى. جازدا ەل جايلاۋعا شىققاندا بالالاردى جيناپ اكەلىپ ۇيىرمە جۇرگىزدىم. كەشىكپەي مەكتەپتىڭ جانىنان ارتەل اشىلدى»، دەگەن سوزدەردى موڭعول ءجۋرناليسى جولتايەۆتىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان ەكەن.

1934 جىلى كوكتەمدە بەردىقوجا جول­تايەۆقا: «جەدەل ۇلان-باتىرعا جەت­ءسىن!»  دەگەن شاقىرۋ قاعازى كەلەدى.

ۇلان-باتىردا باستىرعان العاشقى وقۋلىق

شۇعىل شاقىرعان حابار قولىنا تيگەن ۇستاز: «قوبدا بەتىندە 4 جىل عۇمىرىم ءوتىپ، شارتتى مەرزىم اياقتالدى، ەندى ەلىمە قاي­تاراتىن شىعار»، دەگەن ۇمىتپەن استانانى بەتكە الىپ اتتانادى.

ەل استاناسى ۇلان-باتىرعا كەلگەن سوڭ بەردىقوجا ۇستاز اعارتۋ ءمينيسترى گون­جون دەگەن اداممەن جولىعىپ، وعان: «قالاداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن تەحنيكۋم جانىنان قازاقشا وقىتاتىن كادر دايىنداۋ قاجەت»، دەگەن ۇسىنىس ايتادى. ونىسى دەرەۋ قابىلدانىپ، تەحنيكۋم جانىنان قازاقشا وقىتاتىن ءبولىم اشىلىپ، 10 ستۋدەنت قابىلدانادى. جولتايەۆ وسى بالالارعا ءوزى ساباق بەرۋمەن قاتار، كۇنى-تۇنى وتىرىپ، توتە جازۋمەن قازاقشا ساۋات اشاتىن «الىپپە» وقۋلىعىن، تابي­عات­تانۋ جانە گەوگرافيا پاندەرىن وقىتۋعا ارنالعان كىتاپتى قورعاسىنعا قۇيدىرادى. جولتايەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «بۇل ىسكە موڭعول اعارتۋشىلارى يشدورج مەن ەردەمبيلەگ دەگەن ادامدار كوپ كومەك كورسەتتى»، دەپ اتاپ وتكەن ەكەن. وسى كىتاپ­­تاردىڭ قورعاسىنعا قۇيمالانعان ءاربىر بەتىن باسپاحاناعا اپارىپ، جانكەشتى ەڭبەك­تەنۋدىڭ ارقاسىندا 300 دانا كىتاپ شىعارعان. كىتاپتىڭ مۇقاباسىنا موڭ­عوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ كارتاسىن شاپتايدى.

بۇل وقۋلىق قوبدا بەتى قازاقتارىنىڭ اعارتۋشىلىق تاريحىندا جاڭا زامان اعىمىنا ساي جارىق كورگەن تۇڭعىش قۇندى قۇرال ەكەنى انىق.

بەردىقوجا – ساپار مولدا

وسىلاي استاناعا ايالداعان از عانا ۋاقىت ىشىندە بەردىقوجا جولتايەۆ قالاعا قولجازبا كۇيىندە دايىنداپ اكەلگەن وقۋ­لىعىن باسپاحاناعا وتكىزىپ ەندى ءۇھ دەي بەرگەندە موڭعوليا ىشكى ىستەر مي­نيسترلىگىنەن شاقىرۋ تۇسەدى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، بەكەڭە: «ءسىز ستالين جولداستىڭ نۇسقاۋى بويىنشا شىڭجاڭعا تىڭشىلىققا باراسىز. موڭعول، قازاق، ورىس ءتىلىن بىلەتىن جانە كونە ۇيعىرشا، جاڭا جاديتشە، ءارى كيريلل ارىپتەرىن تانيتىن قابىلەتىڭىز بار. ايتقانعا كونەسىز. باسقا جول جوق»، دەگەندى ايتادى ۇكىمەت ادامدارى.

ءسويتىپ، قوبدا بەتىنىڭ قازاعىن ءبىلىم­مەن اعارتۋعا كەلگەن ۇستاز ەندى ءبىر­دەن قۇ­پيا اگەنتكە اينالىپ شىعا كەلدى. ۇلان-باتىر قالاسىندا ارنايى دايىن­دىقتان ءوتتى. رەسەيدەن ارنايى كەلگەن ورىس پول­­كوۆنيك حالىقارالىق ساياسات جايلى لەك­سيا وقىپ، شىڭجاڭداعى احۋالمەن ەگ­جەي-تەگجەيلى تانىستىرادى. ونىمەن قوي­ماي، قالانىڭ شىعىس جاق شەتىندەگى «امعالىن» مۇسىلمان مەشىتىندەگى ۇيعىر مولدادان جۇيەلى ساباق الدى. اتا-اناسى ازان شاقىرىپ قويعان «بەردىقوجا» اتى ءوشىرىلىپ، جاڭادان «ساپار مولدا» دەگەن ەسىمگە يە بولادى.

ساياسي ءھام ءدىني ساۋاتى تۇرعىسىندا ارنايى دايىندىقتان وتكەن ساپار مولدا 1935 جىلدىڭ قىسىندا اككى بارلاۋشى قامقاشتىڭ باستاۋىمەن شەكاراداعى قۇپيا وتكەل شاتىرتاستان اسىپ، شىڭجاڭ توپىراعىنا اياق باسادى.

بارلاۋشى ساپار مولداعا قانداي تاپسىرما جۇكتەلدى، ول جايلى ءبىزدىڭ بىلەرىمىز از. دەي تۇرعانمەن وسى جىلدارى شىڭجاڭ بيلىگىنە قول جەتكىزگەن شىڭ شىساي كەڭەس وداعىمەن دوستىق قاتى­ناس ورناتىپ: «ولسەم ءبىر شۇڭقىردا، تىرىلسەم ءبىر توبەدە بولام»، دەپ انت-سۋ ىشكەندىكتەن، ستالين وعان كومەكتەسۋ ءۇشىن مامان كادرلار جىبەرىپ، ءتىپتى ولكەگە اسكەري قۇرام كىرگىزگەنى بەلگىلى. ءدال وسى ءىستىڭ ءبىر قىرى – ولكەدەگى كەيبىر ىستەردى باقى­لاۋ ءۇشىن كەڭەستىك كادرلاردان تىس موڭ­عوليا ارقىلى ەلەۋسىز تىڭشىلار جىبە­ءرىلىپ، قوسىمشا باقىلاۋ شارالارى جۇرگىزىلگەن سىڭايلى.

وسىنىڭ ىشىندە ساپار مولداعا جۇك­تەلگەن مىندەت – التاي ايماعىنىڭ ورتا­لىعى سارىسۇمبە قالاسىنا بارىپ، ول جەردەگى باستى تۇلعا ءشارىپحان كوگەدايەۆ­تىڭ ىس-ارەكەتىن باقىلاۋ بولعان ءتارىزدى. ويتكەنى التاي ايماعى دۋتىڭى (باسشىسى) كوگەدايەۆتىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە ساپار مولدا دەگەن ادامنىڭ بىرنەشە جىل قىزمەت اتقارعانى جايلى دەرەك بار.

قىزىق بولعاندا، سەمەيدە بىرگە وقىپ، قوب­دا بەتىنە بىرگە كەلگەن بەسقاراعايلىق دوسى، اقبالشىق مەكتەبىندە مۇعالىمدىك مىندەتىن اتقارىپ جۇرگەن قايىرباي تىلەۋ­بەردين دە جولتايەۆ سياقتى ارنايى تاپسىرمامەن قۇمىل ايماعىنداعى ۇي­عىر-دۇڭگەن كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى قوجا­نيازدىڭ قاسىنان تابىلادى. بۇل ادام دا ەسىم-سويىن وزگەرتىپ، «قاسىم اپەندى» دەگەن اتپەن كوتەرىلىسشىلەرگە كەڭەسشى بولعان. 1943 جىلى شىڭ شىساي كەڭەس ەلىنەن بەتىن تەرىس بۇرعان تۇستا تىلەۋبەرديننىڭ قايتار ەسىگى جابىلىپ، اقىرى 1944 جىلى قۇلجادا دۇنيەدەن وتكەن.

بىزگە بەلگىلى ءبىر دەرەك: 1937 جىلى ءۇرىم­ءجى قالاسىندا وتكەن «قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ» كەزەكتى جينالىسىنا ساپار مولدا التاي ايماعىنان، قاسىم اپەندى قۇمىلدان وكىل رەتىندە قاتىسىپ، كوپشىلىكپەن بىرگە فوتوعا تۇسكەنى ساقتالعان.

وسىلايشا، التاي ايماعىندا قۇپيا قىزمەت اتقارعان ساپار مولدا جەرگىلىكتى جەردىڭ ادامى قانيپا مۇقاشقىزىمەن شاڭىراق كوتەرەدى. كەشىكپەي ۇرپاق سۇيە­ءدى. ءبىر قىزىعى، قايىن جۇرتى دا، سۇيىكتى جارى قانيپانىڭ ءوزى دە ساپار مولدانىڭ تىڭشى ەكەنىنەن بەيحابار بولعان.

دەسە دە شىڭجاڭداعى جاعدايدى اڭد­ا­عان ساپار مولدا ءبىر كۇنى قايىن جۇر­تىنىڭ دا اڭىسىن بايقاپ: «سىزدەرگە مىنا جەر ءتۇبى ەل بولمايتىن ءتۇرى بار، سىرتقى موڭعولياعا كوشىڭىزدەر»، دەيدى. توسىن ۇسىنىسقا تاڭىرقاعان اعايىندارى: «ەكى ەل اراسىندا شەكارا بار، ودان قالاي وتە­ءمىز؟» دەيدى. «قورىقپاڭىزدار، مەن تۇر­عاندا شەكارا بۇيىم ەمەس»، دەپ سەنىمدى تۇردە ايتادى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن اعايىندار بىردەن كەلىسەدى. ءسويتىپ، ءبىر تۇندە قاتىن-بالا، قايىن-جۇرتىن شەكارا اسىرىپ جىبەرىپ، تار كەزەڭنىڭ ۇستىندە جارىنا شىندىقتى ايتىپ: «كەشىكپەي مەن دە بارام، الاڭداماڭدار، سەندەرگە ۇكىمەت ءوزى كومەكتەسەدى»، دەپ قول بۇلعاپ قالا بەرەدى.

قىسقاسى، «قايتسىن!» دەگەن بۇيرىق­تى كۇتىپ، وتباسىمەن قاۋىشۋعا اسىققان ەلەڭ-الاڭ كۇندەردىڭ بىرىندە، ناقتىراق ايتقاندا 1945 جىلدىڭ كۇزىندە ارتىنان جانسىز كەلىپ جەتەدى. ءبىراق ول «ەلگە قايت»، دەگەن قۋانىشتى حابار اكەل­مەيدى. كەرىسىنشە، «وسپان باستاعان كوتە­رىلىسشىلەر گوميندانمەن وداقتاسۋعا بەت بۇرعان سەكىلدى، وسىعان كوز جەتكىزسىن»، دەگەن تاپسىرما جۇكتەيدى. ول كەزدە سا­پار مولدا ءۇرىمجى قالاسىندا گوميندان ساپىندا جۇمىس اتقارىپ جۇرگەن بولاتىن. «قۇداي كوكتەن سۇراعانىن جەر­دەن بەردى»، دەگەندەي گوميندان باسشىلارى وسپانمەن كەزىگىپ، وداقتاس بولۋعا شاقىرعان ۇسىنىستى ايتۋعا بەردىقوجانى وسپانعا جۇمسايدى. ءاب­دەن اككىلەنگەن وسپان باتىر ونى تۋرا قابىلداماي، كەشىكتىرىپ ۇستايدى. ءوزى تىكەلەي تىلدەسپەي، حاتشىسى باعدات قام­زاۇلىمەن جولىقتىرىپ، توقەتەرى – وداق­تاس بولۋعا كەلىسكەن سىڭاي تانىتادى.

تاپسىرمانى ورىنداعان سوڭ، اينالىپ سارىسۇمبە قالاسىنا كەلەدى. مالىمەتتى قۇپيا شيفرگە ءتۇسىرىپ، حابار الۋعا كەلە­ءتىن اداممەن جولىعاتىن ءساتتى كۇتىپ، تو­قايلاسقان اسحاناعا جانسىزبەن كەزىگۋگە كەلەدى. باسىنداعى مالاقايىن ۇستەلدىڭ وڭ بۇرىشىنا شالقاسىنان تاستاپ، كۇپىسىنىڭ ءۇزىلىپ تۇسكەلى سالاقتاپ تۇرعان ءبىرىنشى كۇمىس تۇيمەسىن اعىتىپ قويادى. بۇل ونىڭ سول كەشتە وزىنە جولىعۋعا كەلەتىن جان­سىزدىڭ جازباي تانۋىنا ارنالعان بەلگى، بوگەناي-تىن. كەش باتتى، ءتۇن بولدى. كەلەتىن ادام جوق. ءىلبي باسىپ ۇيىنە قايتادى.

ءۇرىمجى تۇرمەسىندە

جولتايەۆتىڭ ءومىر-تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ، كوپتەگەن قۇجاتپەن تانىسقان جۋرناليست بوداۋ­حان توقان ۇلىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، كەيىپ­كەرىمىز تاڭعا جاقىن قاتتى قاعىلعان ەسىك دىبىسىنان شوشىپ ويانادى. جامان لاشىقتىڭ ەسىگى ايقارا اشىلادى دا گوميندان ساقشىلارى ساۋ ەتىپ كىرەدى. ولار ءۇيدىڭ تۇگىن قالدىرماي تىنتەدى. اقىرى ءتوس قالتاسىنداعى قۇپيا حاتتى تاۋىپ الادى. نەگىزى بۇلار ساپار مولدانىڭ ىزىنە ارنايى تۇسپەگەن. وتكەن تۇندە مولدا بارعان اسحانا ماڭىندا توبەلەس بولىپ، ءبىر ادام ولگەن. تۇندە جاۋعان اقشا قار مولدەكەڭنىڭ اسحانادان قايتقان ءىزىن جاسىرىپ ۇلگەرمەپتى. بەيساۋات ىزگە ءتۇس­كەن ساقشىلار ادام ولتىرگەن قان­دىقولدىڭ ەمەس، ساياسي قىلمىسكەردىڭ ءۇس­تىنەن تۇسكەنىن جىل جارىمنان سوڭ ساپار مولدانىڭ قالتاسىنان تابىلعان حاتتىڭ سىرى بەيجىڭدە اشىلعاندا عانا ءبىر-اق بىلەدى.

ءسويتىپ، تىڭشىلىق ارەكەتى ءاش­كەرە­لەن­گەن ساپار مولدا تۇرمەگە ءتۇ­سەدى. جازىقتىنى ادەيى باسكەسەر بۇزاقىلار­دىڭ ورتاسىنا جىبەرەدى. ناعىز ايقاس وسىندا باستالادى. كۇندە جەكپە-جەك. بىردە جەڭىپ، بىردە جەڭىلسە دە قايىس­پاي­تىن قايسارلىعىنىڭ ارقاسىندا قاماۋ­دا «قوجايىن» دارەجەسىنە جەتەدى. مولدانىڭ مىقتىلىعى مەن تاقۋالىعىنا ءتانتى بولعان تۇرمە كۇزەتشىسى، ۇيعىر قوجاقىن وعان ءىش تارتىپ: «اعا، تەگىمىز ءبىر مۇسىلمان بالاسىمىز. سونىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ قايسارلىعىڭىزدى، تايسالمايتىن ەرجۇرەكتىگىڭىزدى قۇرمەتتەيمىن. امال جوق، مىنا كاپىر حانزۋلاردىڭ ايى وڭىنان تۋعان كەزىنە تاپ بولىپ، ءمۇريت بولىپ ءجۇرمىز عوي! ورايلى ءسات تۋىپ، قولىمنان كەلسە، كومەكتەسەر ەدىم»، دەيتىن ۇنەمى.

بىردە وسى جىگىت ءتۇن جامىلىپ كامەراعا كەلىپ: «اعا، ءسىزدى ەرتەڭ اتادى، بۇگىن ءتۇن­نەن قالماي قاشىڭىز»، دەيدى. «قالاي قا­شامىن؟» جان-جاعىنا ساقتىقپەن قاراعان قوجاقىن: «كامەراڭىزدىڭ قابىرعاسىنان كىرپىش پەشتىڭ مۇرجاسى وتەدى، سونى بۇ­زىپ، توبەدەن شىعىڭىز. سىرتتاعى قاراۋىل­دى مەن ىڭعايلايمىن»، دەپ، تۇت­قىننىڭ قولىنا تەمىر سۇيمەن ۇستاتىپ، جوق بولادى. مولدا مۇرجا كىرپىشىن بىر-بىردەن سۋىرىپ، تار قۋىستان كۇيە-كۇيە بولىپ توبەگە شىقسا، الدىندا قوجاقىن تۇر.

– ەكى قاراۋىلدىڭ كوزىن جويدىم. تەز جونەلىڭىز. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اۋلاسىندا ەرتتەۋلى ات تۇر. كيىم-كەشەك، ءازىق-تۇ­ءلى­گىڭىز دە بوكتەرۋلى – دەپ ۇيىنە بارا­تىن جولدى نۇسقاپ، قوش ايتادى. استىنا ات تيگەن اككى تىڭشى قالاي ءىز جاسىرىپ، شەكارادان قالاي ءوتۋدى ەشكىمنەن سۇرامايتىنى انىق. ۇرىمجىدەن توتەلەي تارتىپ، موڭعوليا شەكاراسىن بۇزىپ وتەدى. بۇل 1948 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى.

اجالدان اراشالاعان شاكىرت

شەكاراشىلار قولعا تۇسكەن تۇتقىندى قوبدا ايماقتىق ىشكى ىستەر بولىمىنە اكە­لەدى. ءسويتىپ مۇندا ءوزىنىڭ بايىرعى ەسىمى بەردىقوجامەن قايتا قاۋىشىپ، اتقار­عان قىزمەتى ساراپتان وتكەنگە دەيىن بوستان­دىققا شىعادى. وتباسىمەن تابىسادى. كەشىكپەي ب.جولتايەۆتى موڭعوليا ۇكىمەتى تۇتقىندايدى. سەبەپ: «وتانىن ساتقان». بۇل – وتە اۋىر جازا. ءبىز ناقتى دەرەككە قول جەتكىزە المادىق. دەسە دە ءبىر بولجام: بەردىقوجانىڭ جۇڭگو تۇرمەسىنەن قاشىپ شىعۋ كورىنىسى دە ادەيى ۇيىمداستىرىلعان سەناريي ىسپەتتى. شىندىعىندا، بەكەڭ جۇڭگو مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ىستەۋگە كە­ءلى­ءسىپ، تۇرمەدەن امان شىققان ءتارىزدى. ونى­سى – مۇندا كەلگەن سوڭ اشكەرەلەنگەن. بۇل شىندىققا سايادى.

ول زاماندا ەلدەگى اتۋ جازاسىنا ۇكىم ەتىلگەن ىستەر موڭعوليا حالىق ۇلى قۇ­رىل­تاي حاتشىلىعىنا تانىستىرىلاتىن ءداستۇر بار ەكەن. قۇداي وڭداعاندا، ءدال وسى حاتشىلىق قىزمەتتى بۇدان جيىرما جىل بۇرىن اكەسىنە 25 توگروگ بەرىپ، وقۋعا ساتىپ العان شاكىرتى، قازاق ازاماتى قاشقىنباي مالىك ۇلى اتقارىپ وتىرماسى بار ما!

اقىن قىزاي باقتىباي ۇلى: «كەڭ قول­تىق كەرەي اتاڭ ۇلگىسىندەي، جان ەدى ماڭعاز تۇلعا شىڭ مۇسىندەي»، دەپ جىرلاعان قوعام قايراتكەرى قاشقىنباي مالىك ۇلى – محر حالىق ۇلى قۇرىلتايى حاتشىلىعى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعان كەزدە ۇلى قۇرىلتاي اپپاراتىندا ساقتاۋلى تۇرعان ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ، اۆتونوميالىق موڭ­عوليا ەلىنىڭ باسشىسى Vءىى بوعدا جاۆزۋندامبا حانىڭ جانە 1924 جىلدان 1940 جىلدارعا دەيىن پايدالانعان موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ مورلەرىن، ودان كەيىنگى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا ءمورىن ۇستاۋ مارتەبەسىنە يە بولعان، ءاربىر كەزەڭگە قاتىستى ماڭىزدى تاريحي-ساياسي قۇجاتتاردى مورلەپ كەپىلدەندىرىپ وتىرعان قازاق بالاسى.

قولىنا ءتورت پاتشانىڭ ءمورىن ۇستاعان قازاق ازاماتى ءوزىن العاش ءبىلىم جولىنا سالعان ۇستازىن قالاي وققا بايلاسىن. دەرەۋ ىسكە ارالاسىپ، اقىرى ءولىم جازاسىن 15 جىلدىق جازاعا وزگەرتتىرىپ، امان الىپ قالادى. ارادا ءبىر جىل وتكەندە قاشەكەڭ 15 جىل مەرزىمدى 10 جىلعا جەڭىلدەتتىرەدى. بۇل كەزدە ءوزى دە قىزمەتىنەن بوسايدى. موڭعوليانىڭ قاتاڭ رەجىمدەگى ەروو تۇرمەسىندە 10 جىل جازاسىن وتەگەن بەردى­قوجا جولتايەۆ 1960 جىلى وتىز جىل بۇ­رىن تابانى تيگەن بايولكە توپىراعىنا قاي­تا ورالادى.

بۇرىنعى قاڭباق جوڭكىگەن قۋ دالادا اپ-ادەمى قالا بوي كوتەرىپتى. ەل وزگەرگەن. تاعدىردىڭ تاعى ءبىر تارتۋىن قارامايسىز با، بەكەڭ العاش قوبدا بەتىنە كەلگەندە قاماتجان دەگەن قاريانىڭ شاڭىراعىن پانالاعان ەدى. ءوزى جۇدەۋ-جاداۋ تۇراتىن وتباسىنا كومەك قولىن سوزىپ، اقساقالدىڭ مۇساحان دەگەن ۇلىن ارقاسىنا مىنگىزىپ كوپ ەركەلەتىپتى. بەردەكەڭ تاعدىردىڭ جازۋىمەن جارتى الەمدى شارلاپ، موڭعول مەن جۇڭگو تۇرمەلەرىنىڭ ءدامىن تاتىپ ارىپ-اشىپ ورالاسا، سول ارقاسىنا كوتە­ءرىپ جۇرەتىن كىشكەنتاي بالا مۇساحان سول كۇندەرى بايولكە ايماعىنىڭ اكىمى ەكەن.

مۇسەكەڭ بەردىقوجا اعاسىمەن جىلاپ كورىسكەن سىڭايلى. ءسويتىپ دەرەۋ ايماققا قۇرىلىس سالۋعا كەلگەن جۇڭگو­لىق ماماندارعا اۋدارماشى ەتىپ قىز­مەتكە تاعايىندايدى. كەشىكپەي بەكەڭنىڭ العاشقى اعارتۋشىلىق ەڭبەگى ەلەنىپ، مەملەكەتتىك جوعارى ناگرادا «التىن جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالادى. ارتى­نان ايماق ورتالىعىنا راديو تورابىن ورنا­تۋعا كەلگەن چەحوسلوۆاك ماماندارىنا اۋدارماشى بولادى.

بەكەڭ بەيبىت ءومىرىن باستاپ، جالعىز ۇلى توقتىقتى قاتارىنان قالدىرماي وقى­تىپ-توقىتادى. توقاڭ دا ۇزدىك وقىپ، ماسكەۋ­دەن اسكەري اكادەميا بىتىرگەن باي­ولكەلىك از قازاقتىڭ ءبىرى بولدى. ۇزاق جىلدار شەكارا اسكەرىندە قوسىن باسقار­دى. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتا­سىندا قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ، الماتى ماڭىنداعى ۇزىناعاش اۋى­لىندا دۇنيەدەن ءوتتى. توقتىقتان باسقا نۇرجامال، گۇلجامال، بيجامال، ساقىپجامال اتتى ءتورت قىز وسىرەدى. بۇل ەسىمدەر – بەردىقوجانىڭ جيىرما جاسىندا جىراقتاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تابىسا الماي ارماندا كەتكەن ءتورت اپايىنىڭ اتى ەكەن.

دۇنيە-اي دەگەن، بەردىقوجا جولتايەۆ 1975 جىلى وزگە ەل، جات ولكە موڭعوليادا دۇنيەدەن ءوتتى. تۋعان ەلىنە، وسكەن جەرىنە دەگەن ماڭگىلىك ساعىنىشى، كوڭىل شەرى تارقاماي، وزىمەن بىرگە كورگە كومىلدى.

بەكەن قايرات ۇلى

"ەگەمەن گازەتىنەن" الىندى

6alash ۇسىنادى