ءۇندى جايراسى (Hystrix indica) كەمىرۋشىلەر توبىنىڭ جايراتەكتەستەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن دەنە تۇرقى قوماقتى ءىرى اڭ. ونىڭ دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى 80-90 سم، ورتاشا سالماعى 13-20 كەلىنى قۇرايدى. كۇزدىڭ سوڭىندا سەمىرگەن كەزدە سالماعى 25 كەلىگە دەيىن تارتادى. قۇيرىعى قىسقا، ونىڭ ۇزىندىعى 12-14 سانتيمەتردەي.
جايرانىڭ سىرتقى ءتۇر-تۇرپاتىن ەشبىر جانۋارمەن شاتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ونىڭ دەنەسىنىڭ جون ارقاسى مەن ەكى ءبۇيىرىن ءتۇرى وزگەرگەن ءارى مۇيىزدەنگەن وتە جەڭىل، ءىرى ءىشى قۋىستى سوياۋلى ينەلەر قاپتاپ جاتادى. ونداعى مۇيىزدەنگەن ينەلەردىڭ ۇزىندىعى ءارتۇرلى، ياعني 3 سانتيمەتردەن 30 سانتيمەترگە دەيىن جەتەدى. دەنەسىندەگى 30 مىڭداي ينەسىنىڭ سالماعى 100 گراممداي عانا. بۇل ينەلەر جولاقتانىپ اق جانە قارا ءتۇستى بولىپ كەلەدى. ءىرى ينەلەردىڭ ۇشى اق ءتۇستى ءارى ۇشكىرلەنىپ تۇرادى. ونداي ينەلەردىڭ سىرتىندا قارماقتىڭ ۇشىنا ۇقساس ۇشى ۇشكىر ۇساق وسكىندەر كەرى باعىتتالعان. ال قۇيرىق تۇسىنداعى قۋىستى ينەلەرىنىڭ ۇشى جالپاقتاۋ بولىپ، ءقاۋىپ تونگەندە بۇل ينەلى تۇكتەرىن بىر-بىرىمەن ۇيكەلەپ سىلدىرماقتىڭ سىلدىرىنداي دىبىس شىعارىپ جاۋىنان قورعانادى. ينەلەرىندەگى اق ءتۇستى جولاقتار تۇندە جاۋلارىنان ساقتاندىرۋ قىزمەتىن اتقارادى. قۇيرىق تۇسىنداعى ينەلەرىنىڭ اق ءتۇستى بولۋىنا سايكەس جايرانى كەيدە «اققۇيرىقتى جايرا» دەپ تە اتايدى. جايرانىڭ مەكەندەيتىن جەرىن ونىڭ تۇلەپ تۇسكەن سوياۋلى ينەلەرى ارقىلى ىندەرىنىڭ ماڭىنان جانە سۋاتتى جەرلەردەن بايقاۋعا بولادى.
كورنەكتى جازۋشى جانە مەملەكەت قايراتكەرى بالعابەك قىدىربەك ۇلى (1929-1995) «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر» اتتى وتە قۇندى ەڭبەگىندە (1993) جايرانىڭ ەكىنشى اتاۋى «تاعىلان» دەپ اتالاتىنىن ايتادى. ءتىپتى قازاقتار جايرانى ۇلكەن كىرپىكشەشەن دەيدى. جارتاستاردىڭ قۋىسىن مەكەندەيدى. ۇستىندە 20-30 سانتيمەترلىك ينەسى بولادى. ونىمەن جاۋىنان قورعانادى. قازاق جىگىتتەرى ونىڭ تاۋدا توگىلىپ قالعان ينەسىن شاشىن اۋىستىرماي جارۋ ءۇشىن سۇلۋلارعا سىيلايتىن بولعان» دەپ جازعان. ول تاعىلان اتاۋى جازۋشى سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ شىعارمالارىندا كەزدەسەتىنىن دە اتاپ كورسەتكەن. جازۋشى مۇحامەدجان ەتەكبايەۆتىڭ «تاعىلان» اتتى اڭگىمەسى بار ەكەندىگىن دە ەسكەرتىپ كەتكەن.
قالامى قارىمدى اتاقتى جازۋشى ءى.ەسەنبەرلين «قاھار» اتتى كىتابىندا جايرانىڭ، ت.ب. جابايى جانۋارلاردىڭ قازاق دالاسىندا سيرەك كەزدەسەتىندىگىن جازعاندىعى دا بەلگىلى.
جايرانىڭ ەكىنشى اتاۋى «تاعىلان» دەپ اتالاتىندىعىن جۇڭگو ەلىندە تۇراتىن قانداس باۋىرلارىمىز دا قولداناتىندىعىن «دەرتى ونىڭ كەۋدەسىنە قادالدى، تاۋداعى تاعىلاننىڭ ينەسىندەي» دەگەن تەڭەۋ ءسوز تىركەستەرىنەن دە بايقالادى.
«قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى» (1999 ج.) جانە «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى» (2007 ج.) اتتى كىتاپتاردا جايرانى – «كىرپىنىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ ورەسكەل قاتە جازىلعان. جايرانىڭ كىرپىگە ەشقانداي تۋىستىق قاتىسى جوق. ونى «ۇلكەن كىرپىكشەشەن» دەپ اتاۋ دا مۇلدە دۇرىس ەمەس. ويتكەنى كىرپىكشەشەن جاندىكقورەكتىلەر توبىنا جاتسا، ال جايرا – كەمىرۋشىلەر توبىنىڭ وكىلى، ياعني ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە ەشقانداي تۋىستىق قاتىسى جوق اڭدار ەكەندىگىن اتاپ ايتقان ءجون.
جايرانىڭ قۇرساق تۇسىنىڭ تۇكتەرى ءىرى قىلشىقتى بولىپ كەلەدى. ونىڭ دەنەسىندەگى جالپى ۇساق تۇكتەرى قارا، قارا قوڭىرقاي ءتۇستى.
جايرانىڭ اياقتارى قىسقا بولعانىمەن وتە جاقسى جەتىلگەن، ساۋساقتارىنداعى تىرناقتارى ۇلكەن ءارى وتكىر بولىپ ءىن قازۋعا بەيىمدەلگەن. ول وتە ساق اڭ، تۇنگى قاراڭعىلىقتا بەلسەندى تىرشىلىك ەتىپ، قورەك ىزدەۋگە شىعادى. سوندىقتان دا كۇندىز كوزگە كورىنبەيدى. ىننەن شىعار كەزدە ءىننىڭ اينالاسىن مۇقيات تەكسەرىپ، ءقاۋىپتىڭ بار-جوقتىعىن الدىن الا بايقايدى. تۇندە ىنىنەن ۇزاپ كەتپەي، 300-400 مەتر قاشىقتىقتا قورەگىن ىزدەپ تابادى.
جايرانىڭ كورۋ جانە ەستۋ مۇشەلەرى ناشار دامىعان، ونىڭ ەسەسىنە ءيىس سەزۋ مۇشەسى وتە جاقسى دامىعان. مۇرىن قۋىسى كەڭەيىپ كەلىپ، ءىن قازعان كەزدە وعان تۇسكەن شاڭ-توزاڭداردان تازارتىپ وتىرادى. بۇل جانۋار ءبىر ورىندا تۇراقتى تىرشىلىك ەتەدى. قىستا ۇيقىعا كەتپەيدى، تەك قىس مەزگىلىندە تىرشىلىك بەلسەندىلىگى باياۋلايدى. جايرانىڭ جاق سۇيەكتەرىندەگى ازۋ تىستەرىنىڭ ۇستىڭگى بەتى بىرتەگىس بولىپ كەلەدى. ونىڭ باسسۇيەگىنىڭ ءپىشىنى جۇمىرلانىپ كەلگەن.
جايرا ىندەرىن تاستىڭ قۋىستى تاسا جەرلەرىنەن قازادى. ءبىر ۇيالاسىنىڭ 2-3 ىندەرى بولادى. اۋزى كەڭ، بيىكتىگى 50-60 سانتيمەتر، ونىڭ ىشىنە ادام ەركىن سىيىپ كەتەدى. ءىنىنىڭ ۇزىندىعى 20-30 مەترگە دەيىن سوزىلادى. ءىنىنىڭ ەكى-ۇش كەڭەيگەن جەرلەرى بولادى، وندا وزدەرى كۇندىز تىعىلىپ جاتادى. ىشىندەگى تەمپەراتۋرا 25 گرادۋستان اسپايدى، سوندىقتان ىندەگى ىلعالدىلىق ۇنەمى ءبىر قالىپتى بولىپ تۇرادى.
جايرا نەگىزىنەن وسىمدىكتەكتەستەرمەن قورەكتەنەدى. ول وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارىن، پيازشىقتارىن جانە تۇينەكتەرىن قورەك ەتەدى. قىستا بۇتالاردىڭ، اعاشتاردىڭ ساباقتارىمەن جانە قابىقتارىمەن، كەيدە قۇرلىقتاعى ۇلۋلارمەن دە قورەكتەنەدى.
جايرا ءقاۋىپ تونگەن كەزدە قۇيرىق تۇسىن جاۋىنا قاراي باعىتتاپ، دەنەسىن قاتتى جيىرىپ، ءىرى ينەلەرىن جاۋىنا قاراي 30-40 سانتيمەتر قاشىقتىققا دەيىن اتقىلايدى جانە قۇيرىق تۇسىنداعى ينەلەرىن بىر-بىرىمەن ۇيكەلەپ دىبىس شىعارىپ قورعانادى. ونىڭ جاۋلارى – ايۋ، قاسقىر، تۇلكى. ولار جايرانى كوبىنە ينەسى بولمايتىن تۇمسىعىنان تىستەۋگە ۇمتىلادى. ءىرى جىرتقىش قۇستار دا جايرا ءۇشىن ءقاۋىپتى.
جايرا ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ وڭتۇستىگىندە، قاراتاۋدىڭ سىرداريالىق القابىندا، كىشى قاراتاۋدا، وگەم تاۋ جوتاسىندا، تالاس الاتاۋىندا، ىلە الاتاۋىندا جانە شۋ-ىلە تاۋلارىنىڭ قار از تۇسەتىن ءارى وسىمدىگى مول وڭتۇستىك بەتكەيلەرى مەن تاۋ ەتەگىندەگى وزەن اڭعارلارىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000 مەترگە دەيىنگى بيىكتىك القاپتارداعى بۇلاق، قاينار جانە وزەن ماڭدارىن مەكەن ەتەدى. تۇندە تىرشىلىك ەتەتىندىكتەن، ونىڭ بيولوگيالىق جانە ەكولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى از زەرتتەلگەن. سوندىقتان دا كەلەشەكتە ونى زەرتتەۋگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋ قاجەت. تىرشىلىگىنە قىس مەزگىلىندەگى قار قالىڭ تۇسكەن ايازدى كۇندەر قاتتى اسەر ەتەدى. مىسالى، 1968-1969 جانە 1993-1994 جىلدارعى قاتتى قىستا جايرانىڭ قىرىلعاندىعى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بار. جايرا مايىنىڭ شيپالىق قاسيەتى (بورسىق مايى سياقتى) ءۇشىن ەرتەدە كوپتەپ اۋلانىپ، سانى ءتىپتى ازايىپ كەتكەن. قازىرگى كەزدە دە ونى جەۋگە جارامدى ەتى ءۇشىن زاڭسىز اۋلاۋ بايقالادى. جايرا حايۋاناتتار باعىندا قولعا تەز كوندىگىپ ۇرپاق بەرەدى جانە وندا جيىرما جىلداي تىرشىلىگىن جالعاستىرا الادى. الماتى حايۋاناتتار باعىندا جايرا 1983 جىلدان بەرى مەكەن ەتەدى.
قازىرگى كەزدە جايرا قاراتاۋ، اقسۋ-جاباعىلى تابيعي قورىقتارىندا، سايرام-وگەم ۇلتتىق تابيعي ساياباعىندا، كەندىرلى-قاياسان تابيعي قورىقتىق بەلدەمىندە قورعاۋعا الىنعان. ول قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا (2010ج.) تىرشىلىگى از زەرتتەلگەن ءارى سيرەك كەزدەسەتىن ءتورتىنشى سانات رەتىندە ءتىركەلگەن. سوندىقتان دا جايرا قاتاڭ قورعاۋدى قاجەت ەتەتىن ءتۇز تاعىسى بولىپ سانالادى.
رىسباي ساتىمبەكوۆ
قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
"انا ءتىلى" گازەتىنەن الىندى
6alash ۇسىنادى
