ءشوپدارىنىڭ ادام اعىزاسىنا كەرى اسەرى از، حيميالىق دارىلەرمەن سالىستىرعاندا، باۋىردى زاقىمدامايدى، وزىندىك قۇنى تومەن، باعاسى ارزان. قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق دالاسىندا ءدارى ءشوپ قاينارى وتە مول. وسى ءبىر جاراتىلىستىق بايلىق ابزالدىلىعىن ەكونوميكالىق بايلىققا اينالدىراتىن مەزگىل كەلدى. ماسەلەن، شىعىس قازاقستاندا وسەتىن «ءقۇرتشوپ» دەپ اتالاتىن ءدارى ءشوپتىڭ باعاسى قازاقستاندا ارزان. ادامنىڭ يمۋنيتەتتىك قۋاتىن كوتەرىپ، كوپ سىرقاتتىڭ الدىن الاتىن بۇل ءدارى ءشوپتىڭ ءجۇز گرامى قىتايدا 250 مىڭ تەڭگە تۇرادى. جەرى قۇنارسىزدانىپ، ەكولوگيالىق ورتاسى بۇلىنگەن جۇڭگو سوڭعى كەزدەرى قازاقستاننان اقجۇرەك، ءقۇرتشوپ سياقتى ءدارى شوپتەردى ساتىپ الا باستادى.
قازاق مەديسيناسىنىڭ تامىرى تەرەڭ
قازاق مەديسيناسىن زەرتتەۋشى ماماندار ونىڭ ءتۇپ - تاريحىن ساقتاردان ساباقتايدى. ساقتار جارالىلاردى ەمدەيتىن ەمكوستەردى «جارىقشى، قارىقشى، تاڭعىشى» دەپ اتاعان. مەديسينا عىلىمدارىنىڭ بىلگىرى گيپپوكرات ساق تايپالارىنىڭ اراسىندا ۇزاق جىل تۇرىپ، ساق ەلىنىڭ ەمدەۋ تاجىريبەلەرىن ۇيرەنگەن. ونىڭ «دەنەسىنىڭ قاندايدا ءبىر جەرى كۇيدىرىلمەگەن ساقتى تابۋ قيىن» دەگەن دەرەگىن دايەككە العان عالىمدار «ساقتار كەزىندە كۇيدىرۋ-قارۋ ءادىسى ارقىلى ەمدەۋدى باستى ورىنعا قويعان» دەپ قارايدى. كەڭەس وداعىنىڭ مەديسينا اكادەمياسى باسپادان شىعارعان «مەديسينا تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىنداعى «گرەك شيپاگەرى گيپوگرات پەن ونىڭ اكەسى ساقتاردىڭ اراسىندا ءبىر مەزگىل تۇرىپ، سولاردىڭ اسەرىندە دۇنيەنىڭ جاراتىلىسى وت، سۋ، اۋا جانە توپىراق دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرعان ءارى «شيپاگەرلىك عاقىليالار» اتتى شىعارما جازعان» دەگەن دەرەك تە گيپپوكراتتىڭ ساق تايپالارىنىڭ اراسىندا بولعانىن راستاي تۇسەدى.
اريستوتەلدەن كەيىنگى عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان عۇلاما ءابۋ ءناسىر ءال-فارابي بابامىز ۇلاعاتتى عالىم عانا ەمەس، قارا ۇزگەن شيپاگەر بولىپتى. عالىمنىڭ زامانداسى، بەلگىلى اراب جازۋشىسى يبن ابي ۋسايبا ءوز شىعارمالارىنىڭ بىرىندە ءال-فارابيدىڭ مەديسينا سالاسىنداعى ەرەن ەڭبەكتەرىن ەسكەرتە كەلىپ: «ول مەديسينا سالاسىنىڭ، اسىرەسە، بۇيرەك اۋرۋىن ەمدەۋدىڭ بىلگىرى ەدى» («ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى، 1984 جىلعى 12 سان) دەپ جازادى. كوپ ونەردى مەڭگەرگەن بابامىز ارتىنا «ادام اعزالارى جونىندەگى اريستوتەلمەن الشاقتىعى جونىندە گالەنگە جازىلعان تراكتانت»، «تەمپەرامەنت تۋرالى» سياقتى قۇندى مەديسينالىق ەڭبەكتەر قالدىرسا، ونىڭ شاكىرتى ءابۋ ءالي يبن سينانىڭ «دارىگەرلىك عىلىمنىڭ كانونى» ءوز تۇسىندا عانا ەمەس، بىرنەشە عاسىر بويى ادامزات مەديسينا سالاسىنداعى ماڭىزدى وقۋلىققا اينالعان.
قازاق ءداستۇرلى مەديسيناسىنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن ارحەولوگيالىق قازبالار دا راستايدى. ايتالىق: 6 عاسىرعا تاۋەلدى قارابيە قورعانىنان تابىلعان ادامنىڭ قاڭقا سۇيەگىنە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمدار كەزىندە بۇل ادامنىڭ شەكەسىنە وتا جاسالعاندىعىن، وتادان كەيىن دە ونىڭ تالاي جىل ءومىر سۇرگەندىگىن انىقتاسا، 7 عاسىرداعى ءبىر قورعاننان تابىلعان قاڭقا سۇيەكتىڭ اياعى تىزەدەن تومەن كەسىلگەنى، كەيىن اعاش اياق پايدالانعانى ەرتەدەگى ەمشىلەردىڭ كەلتە كەسۋ وتاسىن دا شەبەر ورىنداعانىن دالەلدەدى.
وسىدان 20 جىل بۇرىن، 15 عاسىردا جاساعان قازاقتىڭ قارا ۇزگەن شيپاگەرى وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» اتتى كەسەك مەديسينالىق ەڭبەگى تابىلدى. ءاز جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا جازىلعان بۇل كەسەك تۋىندىعا 1106 ءتۇرلى ءدارى، 4577 شيپاشاق(رەسەپت) ەنگىزىلگەن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديسيناسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، اۋرۋدى ەمدەۋدىڭ ءادىس - امالدارىن تاپتىشتەي تۇسىندىرلگەن بۇل ەڭبەك ءقازىر قازاق مەديسينا سالاسىنداعى قۇندى مۇراعا اينالدى...
قازاق مەديسيناسىن جۇڭگو زەرتتەيدى
وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنا دەيىن قازاق مەديسيناسىنا حالىق اراسىنداعى ەمكوستىك دەڭگەيىندە قارالىپ، ونى دامىتۋعا، عىلمي تۇرعىدان زەرتتەۋگە ءمان بەرىلگەن جوق. اسىرەسە، باتىسشا ەمدەۋدىڭ كەڭ تارالۋى بىرەۋدەن بىرەۋ ۇيرەنۋ جولىمەن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديسينا ونەرىنىڭ ورنىن شايقالتتى. جازبا مادەنيەتىمىزدىڭ كەنجەلىگى، شيپاگەرلىك جايىنداعى تۇجىرىمداردىڭ عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلى جيناقتالماۋى، قازاق مەديسيناسىمەن شۇعىلداناتىن شيپاگەرلەردىڭ، تاۋىپتەردىڭ، وتاشىلاردىڭ ەل اراسىنان بارعان سايىن سيرەۋى ۇلتتىق مەديسينامىزدىڭ شيپاسىن بىتىرۋگە شاق قالعانى دا شىن.
قىتايداعى تۇڭعىش قازاق ەمحاناسى 1985 جىلى «التاي ايماقتىق قازاق شيپاحاناسى» دەگەن اتپەن شاڭىراق كوتەردى. التاي ايماعىنىڭ سول كەزدەگى ءۋاليى قادىس ءجانابىل ۇلىنىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن اشىلعان بۇل ەمحانا قازاق مەديسيناسىنىڭ جۇيەلى زەرتتەلۋىنىڭ باستاماسى بولدى. 1992 جىلى «ىلە وبلىستىق قازاق شيپاگەرلىك، دارىگەرلىك قوعامى» قۇرىلدى. «ىلە مەديسيناسى»، «قازاق شيپاگەرلىگى» سىندى 2 مەديسينالىق جۋرنال شىعارىلا باستادى.
قىتايداعى قازاق باسشىلاردىڭ ءبىرى تىلەبالدى ابدىرەشيت ۇلىنىڭ كۇش سالۋىمەن، 2011 جىلى جۇڭگو وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ماقۇلداۋىمەن شىنجاڭ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتى قازاق مەديسيناسىمەن شۇعىلداناتىن جاس مامانداردى تاربيەلەۋ ماقساتىندا تۇڭعىش رەت باكلاۆرلىققا تالاپكەر قابىلدادى. وسى جىلى ءۇرىمجى قالاسىنان «شىنجاڭ قازاق شيپاگەرلىك-دارىگەرلىك زەرتتەۋ ورتالىعى» قۇرىلىپ، قازاق ءدارىسىن زەرتتەۋ جۇمىسىنا 3 ميلليون يۋان (160 ميلليون تەڭگە مولشەرى) قارجى ءبولىندى. قازاق ۇلتى جۇڭگو مەملەكەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى جاعىنان مويىندالعان، قىتايداعى ءداستۇرلى مەديسيناسى بار 6 ۇلتتىڭ (جۇڭگو، ۇيعىر، تيبەت، موڭعۇل، كورەي، قازاق) بىرىنە اينالدى. 40 قا جۋىق قازاقى ءدارى شىنجاڭداعى ەمحانالاردا قولدانىلا باستادى، 4 ءتۇرلى ءدارى جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ تەحنيكالىق ساراپتاۋىنان ءوتتى.
قازاق مەديسيناسى قازاقستانعا دا كەرەك
قىتايدا قازاق مەديسيناسى زەرتتەلگەلى 30 جىلدان اسقانىمەن، قازاقستاندا دارىپتەلۋى، زەرتتەلۋى كوڭىل كونشىتەرلىك دەڭگەيدە ەمەس. ءتىپتى، جوقتىڭ قاسى. «قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديسيناسى» دەسەڭ، ۇركە قارايتىندار كوپ. وسى زامانعى مەديسينا دامىعان بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ نە كەرەگى بار دەپ كەرى تولعايتىندار دا بارشىلىق. الايدا، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديسيناسىنا باسا نازار اۋدارىپ، ونى دامىتۋ حالقىمىزدىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، ۇلتتىق قۇندىلىقتى ۇلىقتاپ، بابالار مۇراسىن بۇگىنگە جالعاۋ تۇرعىسىنان دا كەلەلى ماڭىزى بار. سوندىقتان، بۇل ماسەلەگە ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى بەيجاي قاراماي، قازاق مەديسيناسىن قازاقستاندا وركەندەتۋگە كۇش سالعانى وڭ. بۇعان مۇمكىندىك تە مول.
بايتاق قازاقستاندا جوعارىدا ايتىلعان ءقۇرتشوپ، اقجۇرەك، مەرگيا سياقتى باعالى دارىشوپتەر كوپ وسەدى. ءبىز وسى ارتىقشىلىعىمىزدى پايدالانۋمەن قاتار، ءدارىشوپ ەگۋ، شوپدارىلەردى ءوندىرۋ جۇمىسىن دا ەرتەرەك ەسكەرسەك، «ەكى الىپ، بيگە شىعۋ»-عا مۇمكىندىك بار. ويتكەنى ءداستۇرلى مەديسيناسى دامىعان، شوپپەن ەمدەۋ ادەتكە اينالعان جۇڭگو قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن بازار.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
(سۋرەتتەر اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان)
6alash ۇسىنادى
