وتكەن جىلى ءبىر پروگرامميست باۋىرىمىزعا كومەك رەتىندە تويىندا اۆتو كولىك سىيلادىم. ونداعى ماقساتىم تالپىنعان جاسقا ازدا بولسا دا، ەكونوميكالىق جاقتان دەم بەرۋ ەدى. ءبىراق وسىدان كەيىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە «كومپيۋتەر شۇقىعاننان باسقا ەشتەڭە بىلمەيتىن بىرەۋگە كولىك مىنگىزگەنشە، كەدەي-كەمباعالدارعا كومەكتەسسەڭ بولماي ما» دەپ مەنى جازعىرعاندار كوبەيدى. جۇرتتىڭ بۇل ءسوزى ماعان ءبىراز وي سالدى.
الەمدىك الپاۋىت Google كامپانياسىنىڭ باسشىسى «ەگەر مەن دۇنيەدەن وتەر بولسام قولىمداعى قارجىمدى كەدەيلەرگە ەمەس، قايتا ادامزاتتىڭ تاعدىرىن ويلايتىن كاسىپكەرلەرگە اتايمىن» دەگەن ەكەن. الەمنىڭ ءبىرىنشى بايى اتانعان بيلل گەيتستىڭ دە 80 پايىز كومەگىن كەدەيلەرگە اتاعانىن بىلەمىز. ءبىر قىزىعى سونشاما مول قارجى بولىنسە دە، سول كەدەيلەردىڭ تۇرمىسى وزگەرىپ كەتپەپتى. بيلل گەيتستىڭ بەرگەنىنە بولا كەدەيلەردىڭ قابىرعاسى جابىلىپ، قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق ومىرگە جەتە الماپتى.
نەگە؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وتكەن جىلى ساتىلىمى ەڭ جوعارى بولعان، Abhijit V مەن Esther Duflo بىرلەسىپ جازعان «كەدەيلىك كەسەلى» اتتى كىتاپتى وقۋدان قورىتقان ويلارىممەن ورتاقتاسقانىم ورىندى سەكىلدى.
ەندەشە، كەدەيلىك دەگەن نە؟ ماماندار بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن ءبىر قانشا ءتۇيىن تۇرعىسىنان تۇسىندىرەدى.
كەدەيلىك دەگەنىمىز اقشانىڭ از بولۋى ەمەس، كەرىسىنشە بارلىق نارسەنى اقشاعا عانا تىرەپ الۋ، كوز الدىن عانا ويلاۋ. تاكسي جۇرگىزۋشىسىمەن اڭگىمەلەسكەنىم بار. ول «كۇنىنە 15 مىڭ تەڭگە تابامىن دا قايتىپ بارىپ دەمەلمىن، ەگەر تۇسكە دەيىن تاۋىپ السام، تۇستەن كەيىن ۇيىقتايمىن» دەپ ماقتاندى. جالاقىعا جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتاردىڭ دا كوزقاراسى وسى توڭىرەكتە. دەمەك، بايىمايتىن ادام ەشقاشان الىستى ويلاپ جوسپار جاسامايدى. كوز الدىن عانا ويلايدى.
كەدەيلىك دەگەنىمىز ادامنىڭ جاستىق شاقتاعى ۋاقىتىن ارزانعا ساتۋدان تۋىندايدى. ءبىر بويجەتكەن ماعان: «قازىرگى جۇمىس ورنىمدا تاڭەرتەڭنەن ءتۇن قاراڭعىسىنا دەيىن جۇمىس ىستەپ 100 مىڭ تەڭگە الامىن. دەمالىسىم دا ماردىمسىز، ەشتەڭە ۇيرەنۋگە ۋاقىتىم جوق، ال ءوزىم الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى جۇمىس ىستەسەم باستاپقىدا ايىنا 30 مىڭ تەڭگە تابۋىم مۇمكىن. قايسىسىن تاڭداۋدى بىلمەي تۇرمىن، جول كورسەتسەڭىز؟» دەگەن مازمۇندا حات جولداپتى. ارينە، ەكىنشىسىن تاڭداۋعا كەڭەس بەردىم. ۇيتكەنى باستاپقى تابىسى ازداۋ بولسا دا، ەكىنشىسىندە كومەسكى بايلىق بار. دامۋ مۇمكىندىگى بار جۇمىستىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى وزىڭىزدە ۋاقىت كەڭىستىگى بولادى. ال ءبىر ايلىق ۋاقىتىڭىزدى 100 مىڭ تەڭگەگە ساتا بەرسەڭىز، ءوزىڭىزدى دامىتۋعا، ۇيرەنۋگە، ورلەۋگە وراي تاپپاساڭىز، وندا سول دەڭگەيدە قالاتىنىڭىز ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەگەن اقيقات.
كەدەيلىكتىڭ باستى سەبەبى – مويىنداۋ، ءوزىن كەدەي ساناۋ. كوپتەگەن ستۋدەنتتەردەن بايقايتىنىم: وزدەرىن قوعامنىڭ «مادەنيەتتى قايىرشىسى» سانايدى. «مەن ستۋدەنتپىن عوي ارزاندات» دەپ مىندەتسيدى. ءومىر ەشقاشان ستۋدەنتتەرگە جارتى باعا بويىنشا جەڭىلدىك جاسايتىن پويىز ەمەس! ستۋدەنت كۇنىنەن باستاپ، باسقادان ارزان نارسە دامەتۋدى، تەگىنگە تەلمىرۋدى، سوسىن قولىنداعى قارجىنى تۇتىنۋدى ۇيرەنىپ العان جاستارىمىز قوعامعا شىققاننان سوڭ دا سول ويلاۋ تاسىلىمەن ءومىر سۇرۋمەن كەتەدى.
باي مەن كەدەيدىڭ ايىرماشىلىعى: ويلاۋ فورماسى مەن تاۋەكەلگە بەل بۋۋىندا جاتىر. باي بولاتىن ادامنىڭ قوراسىنا مال بىتسە نەمەسە قولىنا اقشا تۇسسە، قايتىپ بىرەۋدى ەكەۋ قىلام، قايتىپ كىرىسىمدى ارتتىرام دەپ ويلاسا، «كەدەيدىڭ ءبىر تويعانى شالا بايعانى» دەگەندەي، كەدەي بولاتىن ادام قوراسىنا بىتكەن بىرەر مالدى، قولىنا تۇسكەن تيىن-تەبەندى تۇگەمەس بايلىق، سارقىلماس قازىنا كورەدى دە، بارىندا شاشىپ ىستەتەدىدە، ەرتەسى جوق دەپ قاراپ وتىرۋعا ادەتتەنەدى. اتامىز قازاق ايتقانداي، «قويا جەسەڭ، قوي قالادى. تارتا جەسەڭ،تاي قالادى. قويماي جەسەڭ نە قالادى» دەگەن ءسوزدى دە وسىندايعا قاراتىپ ايتسا كەرەك.
كەدەي بولاتىن ادامنىڭ تاعى ءبىر كىناراتى – اقتالۋ، وزىنەن دە ناشار ادامداردى تابۋ، مىقتىلاردان وسالدىق ىزدەۋ. كەدەيلەردىڭ كوبى كەمشىلىكتى وزىنەن، ءوزىنىڭ جالقاۋلىعى، ەڭبەككە قىرسىزدىعى، قولىنا اقشا تۇسسە، سۋسىعان قۇمداي شاشىپ تىناتىن ۇقىپسىزدىعىنان ەمەس، قوعامنان نەمەسە توڭىرەگى ادامداردان كورەدى دە، اۋىزبەن وراق ورۋعا قۇمار، كۇنشىل كەلەدى. «پالەنباي نەگە سۇيتپەيدى، ەگەر مەندە سونىڭ بايلىعى بولسا، ولاي وپىرار ەدىم، بىلاي جاپىرار ەدىم» دەپ سوعادى. كەرىسىنشە، «مەن نەگە كەدەي بولىپ قالدىم» دەپ ويلانبايدى.
كەزىندە ابايدىڭ ءىنىسى وسپان وزىنەن كەيىنگى ءىنىسى ىسقاقتى باي قىلام دەپ ەكى رەت ەنشى بەرسە دە، ىسقاقتىڭ قوراسىندا مال تۇرماعان كورىنەدى. سوندا اباي «اللا بەرىپ باي قىلماسا، پەندەنىڭ بەرگەنى بىرەۋگە بايلىق بولمايدى» دەيتىن كورىنەدى. مىنە مۇنىڭ سوڭى دا، جوعارىداعى مىسالداردىڭ ءتۇيىنى دە «اشتى باعامىن دەسەڭ بالىق بەر، اش قالماسىن دەسەڭ بالىق اۋلاۋدى ۇيرەت» دەگەن قازاقتىڭ كونە كوسەمسوزىنە كەلىپ تىرەلەدى.
ىقىلاس ورازباي
6alash ۇسىنادى
