قازاق حالقى ءتۇپ اتاسى كوك تۇرىكتەن ەن-تاڭباسىن ايقىنداپ، ەنىشسىن بولمەگەن شاعىندا بىرگە تويلاعان، جىل باسى- ناۋرىز مەرەكەسىن زامانالار بويى تۇعىردان تۇسىرگەن جوق. بىلايشا ايتقاندا، ۇلتىمىز ناۋرىزدى تۇركى تەكتەس حالىقتار ىشىندە بولەكشە بوگەنايىمەن ساقتاپ قالدى. دەي تۇرعانمەن، قازىرگى تاڭدا ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ كونسەرت كورۋ، ءتۇرلى شارالار وتكىزۋ دەڭگەيىندە عانا تويلانۋى، ناۋرىزدىڭ حالىق ۇعىمىنداعى بيىگىن الاسارتىپ بارا جاتقان سياقتى. سول سەبەپتى ءبىز بۇگىن بابادان بالاعا قالعان ءاز ناۋرىزدىڭ ءداستۇرلى ءبىتىمىن تۇگەندەپ كورەيىك.
«ءاز بولماي، ءماز بولمايدى»
حالقىمىز ساناسىندا ناۋرىزدىڭ 21-22 ءسى ارالىعىندا ءاز كىرەدى دەگەن ۇعىم بار. ءازدىڭ كىرۋىمەن تىرشىلىك اتاۋلىعا جان ءبىتىپ، جاڭا ءومىر باستالماق. ول اۋەدە بولار- بولماس ءدىرىل مەن گۇرىلدىڭ پايدا بولۋى ارقىلى بىلىنەدى. ونىڭ وتكەنىن ورىستە جۇرگەن قوي عانا سەزەدى. كوككە قاراپ جامىراي ماڭىراپ تۇرىپ قالعان قويلارىن كورگەن مالشى دا ارقانى كەڭگە سالىپ بەل بوساتار شاقتىڭ تۋعانىن ءبىلىپ قۋانادى. «ءاز بولماي، ءماز بولمايدى» دەگەن ماقال دا وسىدان قالسا كەرەك.
«قىدىر ءتۇن» كۇزەتۋ
بايىرعى كوشپەندى ۇلتتاردىڭ تىرشىلىك ەتۋى ۇلى تابيعاتتىڭ مەيىرىمىنە باعىنىشتى بولعاندىقتان، ولار اسپانداعى كۇنگە، ايعا، تاعى باسقا كۇشتەرگە تابىنىپ، ىرىمداعان. اۋليە-انبيەلەردى قۇرمەت تۇتىپ سىيىنعان. سول سياقتى قىدىر اۋليە دە حالىق نازارىنداعى ميفتىك كەيىپكەر. «قىدىرىڭ قيالاسىن، پەرىشتەڭ ۇيالاسىن» دەپ باتا بەرەۋ دە سودان قالسا كەرەك. حالىق تانىمى بويىنشا، سول قاسيەتتى اۋليە، باقىت يەسى قىدىر ناۋرىز تاڭىندا ەل ارالايدى.
«قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر-دى،
«قىدىر ءتۇن» - باقىت كەلەلى.
نەسىبە، ىرىس ارقالاپ،
ناۋرىزدان بۇرىن كەلەدى» دەپ كەلەتىن ولەڭ تارماقتارىندا ايتىلعانىنداي، 21 ناۋرىز كەش قىدىر ءتۇنى ەسەپتەلەدى. اتا-با بابالارىمىز ناۋرىز مەرەكەسىن داۋلەت دارىپ، ب ا ق قوناتىن قاسيەتتى كۇن دەپ ىرىمداعان.
وسى كۇنى تۇندە اللا تاعالا قىدىر اۋليەنى جىبەرىپ كەڭ دالانى ارالاتادى. نازارى تۇسكەن جەرگە ب ا ق ۇيالايدى دەپ سەنگەن. سوندىقتان، وسى ءتۇندى تازا پاك، كەڭ پەيىل، جومارتتىقپەن قارسى العان. كەشتە جاستار التىباقان قۇرىپ، ءان سالىپ، بيگە باسادى. «ۇيقى اشار» دايىندالادى.
«اڭىز ءتۇبى اقيقات». ناۋرىز كوجەنىڭ دايىندالۋىنا جانە قىدىر ءتۇنىن كۇزەتۋ سالتىنا كەلسەك، حالىق اراسىندا مىناداي اڭىز بار. ەرتەدە ۇلىتاۋدى مەكەن ەتكەن ەلدە ءبىر ارداقتى انا بولعان ەكەن. ونى ەل قۇرمەتتەپ «ءاۋ اپا» دەپ اتاپتى. ونىڭ قىدىر دەگەن جار دەگەندە جالعىز ۇلى بولىپتى. قىدىر ءاۋ اپانىڭ اقىلمەن كوپشىل، ەڭبەكشىل جىگىت بوپ ەرجەتەدى. قىدىر قايدا بارسا جولى اق بولعان سوڭ ەل-جۇرتى ونى «اقجولتاي ارىس» دەپ اتايدى. اناسى ءار جىلى وتارعا كەتكەن ۇلىنىڭ اماندىعىن تىلەپ، ناۋرىز كەلگەن كۇنى اس دايىندايدى ەكەن. «قيانداعى قىدىرىما، ەرتاۋداعى ۇلىسقا جار بول، جاساعان!» دەپ قازان اسىپ، «قارا قازان، سارى بالانىڭ ىرىسى» دەپ جەتى اياق سۋ قۇيادى. ءدام-تۇزى تاۋسىلماسىن، قازاننان قاسپاق كەتپەسىن» دەپ بيداي مەن تۇز سالادى. «اق تىلەۋىمنىڭ ايعاعى» دەپ قاتىق پەن جارما قوسادى. «قىدىرىم اتا-باباسىنىڭ جولىن قۋىپ، ساداعى سارتىلداپ، سەمسەرى جارقىلداپ، ساۋىت كيىپ كەتكەن ەدى» دەپ، سوعىمنىڭشەكەسىن، كارى جىلىگىن سالادى. «قىدىرىمنىڭ بەس قارۋى تولىق بولسىن، ەلىمنىڭ ءتورت تۇلىگى ساي، توڭىرەگى تۇگەل، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولسىن» دەپ ءتورت كەسەك ماي قوسىپ، سابىرمەن قايناتادى ەكەن. مىنە ناۋرىز اسى وسىلاي پايدا بولعان-مىس.
ناۋرىز جىل باسى ءارى پاكتىك كۇنى
«قىس پەن كوكتەم قاۋىشادى،
سۋىق پەن جىلىلىق اۋىسادى.
قاتىپ قالعان توڭ ءجىبيدى،
توڭىپ جۇرگەن ءوڭ جىليدى. . .
رەنىشتەر ەسكەرىلمەيدى،
جابىرلەۋگە دەس بەرىلمەيدى». بۇل حالىق جىرىندا ايتىلعان ناۋرىزدىڭ العى ءبىتىمى. بۇل كۇن-جەر بەتىنە جاقسىلىق ۇيالاعان، جىل باسى جىلقىشى تورعاي كەلگەن كۇن. كوك قۇت كوزىن اشىپ، جەر انانىڭ كەۋدەسى ءجىبىپ، سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىگەن كۇن سانالادى. حالىق ۇعىمىندا ناۋرىز جىل باسى بولعاندىقتان، ەسكى جىلداعى رەنىش، جاڭا جىلعا جالعاسپاۋى ءتيىس. اعايىندار وسى كۇنى ءبىر داستارقاندا باس قوسىپ، كوپ كوجەدەن (ناۋرىز كوجە) ىشە وتىرىپ، بۇرىنعى وكپە-نازدارىن كەشىرىسىپ، دوستاسىپ قول الىسادى.
ناۋرىز – تەڭدىك كۇنى
«كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى،
ۇل مەن قۇل تەڭەلەدى.
قىز بەن كۇڭ تەڭەلەدى،
ۇلىلىق پەن كىشىلىك جاناسادى.
باي مەن جارلى جاراسادى،
حان قاراشانىڭ حالىن ۇعادى.
قاراشا حاننىڭ تورىنە شىعادى».
بايىرعى ناۋرىزدىڭ حالىقتىق سيپاتى وسىنداي. ال قازىرگى كەزدە وسىنىڭ قانشاسى اتقارىلىپ ءجۇر؟
ناۋرىز – تازالىق كۇنى
«كيىمنىڭ كىرى ارىلادى،
بۇيىمنىڭ شاڭى قاعىلادى.
قورالاردىڭ قاقپاسى اشىلادى،
كوڭ- قوقىر اتىزعا تاسىلادى.
اۋلا، ۇيلەر تازارتىلادى،
اينالا جاڭارتىلادى».
بۇل كۇنى اۋىل تىرلىگى كۇندەگىدەن وزگەشە باستالادى. تابيعاتتا، ادام تىرشىلىگى دە قىستاي بارلىق لاس دۇنيەدەن تازارۋى ءتيىس. بارلىق ادام قاربالاستىققا تۇسەدى. بالالار ءۇي ماڭىن سىپىرىپ، قىستايعى جيىلعان كوڭ-قوقىستى تازالاسا، قىز-كەلىنشەكتەر سىرماقتاردى قاعىپ، كىر جۋىپ، ءۇي تازالاپ، ىدىس-اياقتاردى جارقىراتا ءسۇرتىپ، وتپەن الاستايدى.
ناۋرىز – ەڭبەك كۇنى
«بۇلاق بىتكەننىڭ كوزى اشىلادى،
ۇستا بىتكەننىڭ كورىگى باسىلادى.
اينالاعا تال ەگىلەدى،
كوكىرەكتەرگە نۇر سەبىلەدى» .
ناۋرىز كۇنى ەرلەر قولدارىنا كەتپەن-كۇرەك، قىز-كەلىنشەكتەر بال-باۋىرساق، قۇرت-ىرىمشىك، پىسقان ەت الىپ دالاعا شىعىپ، توڭىرەكتەگى باستاۋ، بۇلاقتاردىڭ كوزىن اشىپ، وزەن، بۇلاق بويلارىنا اعاش ەگەدى. اجەلەر شىققان كۇنگە تاۋاپ ەتىپ، ارشىلعان بۇلاق كوزدەرىنە ماي قۇيىپ، جاس كەلىن جاڭا ەگىلگەن اعاشتارعا اق بۇركەدى. كەشەگى بابادان، ميراس بوپ قالعان اينىماس جوسىندى قىتايدىڭ گانسۋ ولكەسىندەگى اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنداعى قانداستار ءالى كۇنگە دەيىن جالعاستىرىپ كەلەدى.
ناۋرىز – توقشىلىق كۇنى
«ابدىرانىڭ اۋزى اشىلادى،
ءسۇرىنىڭ سوڭى اسىلادى.
قازان وتتان تۇسپەيدى،
ءارۇي ارنايى كوجە ىستەيدى.
العاشقى ۋىز قاتىرىلادى،
سوڭعى سورپا ساپىرىلادى».
ناۋرىز كۇنى قام-قايعى ۇمىتىلىپ، بارلىق ادام شات-شادىمان بولادى. ءار ءبىر شاڭىراق جىلى-جۇمساعىن قازانعا سالىپ، كوپ كوجەسىن شىمىر-شىمىر قايناتىپ، قالىڭ قاۋىمعا ءدام تاتقىزادى. بالالار مەن جاستار جاعى ۇلكەندەرگە ەرەكشە سىي-قۇرمەت كورسەتىپ، اق باتاسىن الۋعا تىرسادى. ۇلكەندەر ەل مەن جەرگە يگىلىك تىلەپ، اعىنان اقتارىلا باتا بەرىپ، بارلىق ادام مەرەكە شاتتىعىنا بىرگە شومادى. بۇل كۇنى بالالاردان قارتتارعا دەيىن ءبىر داستارقاندا قاتارلاسا وتىرىپ، «جاقسى اس قالعانشا، جامان قارىن جارىلسىن» دەپ ناۋرىز كوجەدەن تويا ىشەدى. شەجىرە، قيسا-داستان ايتىپ، كوڭىل كوتەرەدى. اق ساقالدى اتالار مەن اق سامايلى اجەلەر بەرەكەنىڭ ءسوزىن سويلەپ، جوق-جىتىك، قيىنشىلعى بار جاندارعا كومەكتەسۋگە ناسيحاتتايدى.
ناۋرىز – تىلەك كۇنى
ناۋرىزدا دالانىڭ تەرىسكەيى مەن كۇنگەيىنەن مايقارا جۋساننىڭ ءيىسى اڭقيدى. تابيعات جادىراماي، جانى جاي تاپپايتىن حالىق جىلاي اققان قار سۋلارىنان مول ريزىق تىلەيدى.
ناۋرىز تويىنىڭ سالتى بويىنشا، ۇلكەن-كىشى دەمەي ونەرلەرىن ورتاعا سالىپ، ۇلىس كۇنىن مارە-سارە قارسى الادى. دارقان تابيعاتپەن ەتەنە حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىنەن تۋىنداپ، قايماعى بۇزىلماي ساقتالىپ كەلگەن اسەم ءان، كۇمبىرلى كۇي، الۋان بي ساعىنىسىپ كورىسكەن اۋىلداستاردى ءبىر جاساتىپ، ناۋرىز تويىنىڭ قىزىعىنا باتىرادى. ايتىس، كوكپار، قىز قۋۋ، تەڭگە ءىلۋ، نىسانا اتۋ سىندى قازاقى سپورت ويىندارى دا جۇرت جۇرەگىنە شۋاق سىيلايدى.
قۋانىش ءىلياس
6alash ۇسىنادى
