وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلى – قازاق حالقىنىڭ عۇلاما عالىمى، قارا ۇزگەن شيپاگەرى، 15-عاسىردىڭ ۇلى دانىشپانى، مەديسينا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. 1388-1478 جىلدار ارالىعىندا عۇمىر كەشكەن، ونىڭ ءومىر كەشىرمەلەرىن ايتۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزى جازاعان «شيپاگەرلىك بايانعا» توقتالۋعا تۋرا كەلەدى.
«شيپاگەرلىك بايان» - قازاق مادەنيەتىنىڭ اسىل مۇراسى، ۇلتىمىز تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن، ۇلى عىلىمناما، ول تەك شيپاگەرلىك جاعىنان ەمەس، دارىگەرلىك، بيولوگيا، ءتىل عىلىمى، مادەنيەت، تاريح، مىنەزدەمە عىلىمى (پسيحولوگيا)، كەڭەستىك عىلىمى (استىرونوميا)، سالت-سانا عىلىمى، تاعى باسقا جاقتان قىرۋار ءبىلىم، قۇندى مالىمەت بەرەتىن اسىل قازىنا.
«شيپاگەرلىك باياندى» وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلى شامامەن 1458 جىلداردان باستاپ 1472 جىلدار ارالىعىندا از-جانىبەك حاننىڭ جارلىعىمەن حاننىڭ اقورداسىندا ارناۋلى سارايدا جازعان ەكەن. ءبىراق ول ءوز داۋىرىندەگى ءدىننىڭ شەكتەمەسى، ناداندىق پەن قارا تۇنەك قوعامنىڭ كەدەرگى بولۋى، ءارى از-جانىبەك حاننىڭ ءولىمى سەبەبىنەن باسپا بەتىندە جارىق كورە الماي 5 عاسىردان ارتىق ۋاقىت قۇپيا ساقتالعان.
جاسى 85 تەن اسقان بولسادا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن، «شيپاگەرلىك باياننىڭ» باسپا بەتىندە جارىق كورە الماۋى، قولجازبا بويىندا قالعانىنا قاتتى وكىنگەن عالىم:
وي، دۇنيە-اي! ىسكە اسپادى،
ارمانىم قاران قالدى،
شىڭ باسىنا شىعاردا اراندالدى.
وتەيبويداق قويىپتى اتىمدى اكەم،
جامان ات، جامان ىرىم مازامدى الدى،
قالمادى ۇرپاق وتەيبويداق اياندالدى،
مەنى وشىرمەس شيپالىق بايان قالدى.
بۇدا مەنىڭ ۇرپاعىم ءجون بىلگەنگە،
تىلكىممەنەن جالعاسقان بايان قالدى. - دەپ ول مەنەن ۇرپاق قالماسادا كۇندەردىڭ كۇنىندە، مەنى الەمگە ايگىلەيتىن «شيپاگەرلىك بايانىم» ارتىمدا قالماق، بۇل سۇڭعىلىقتار قادىرىن ءبىلىپ ۇستانسا قانعىسىز بۇلاق، قادىرىن بىلمەسە وت باسى اياقپەن توزاتىن تۋلاق دەگەن ەكەن.
حالقىمىز وسى اسىل قازىنانى 1994 جىلى جەلتوقساندا تۇڭعىش رەت شينجياڭ عىلىم-تەحنيكا باسپاسى جاعىنان باسىپ تاراتىلىپ، وتەيبويداق اتامىزدىڭ اسىل ارمانى ورىندالدى. قازاق مادەنيەتىنىڭ بيىك شىڭى بولعان «شيپاگەرلىك بايان» دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جانعانداي بۇكىل ەل حالقىن قۋانىشقا بولەدى، 1997 جىلى ۇلىتتىق ىستەر كوميتەتى جاعىنان 3-كەزەكتى جۇڭگو ۇلىتتىق كىتاپتاردى باعالاۋدا 1-دارەجەلى سىيلىق ەنشىلەدى.
ال وزىمىزگە بۇزىلماس زاڭ بولىپ قالىپتاسقان، وسى كۇنگە دەيىن جالعاسقان 7 اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرىمىزدى وتەيبويداق اتامىز تاپقىرلاپ، عۇلاما عالىم از-جانىبەك حانعا بۇلتارتپاس زاڭ عىلىم بەكىتىپ، بىلاي دەپ عىلىمي تۇسىنىكتەمە جاساپتى: 7 اتادان اسپاعان ادامداردا ءوز رۋلارىنان قىز الىسقاندا قان ۋىلمالىق كوپ كۇرىلەدى، تۋعان بالا زەرەك بولمايدى، تۇقىم قۋالايتىن اۋىرۋ ەكەنىن، ءتىپتى ۇرپاقتىڭ ساۋ دەنەلى بولماۋىدا مۇمكىن. سوندىقتان قول، كوز، مۇرىن، 7 (سەگىزىنشى) اتادان اسقان ادامدار عانا ءوزارا قىز الىسىپ قۇدالاسپاعى شارىت. وتىز-قىرىق اتا ارالاسا ۇرپاق اقىلدى بولماق، سىرت ەلدەن قىز السا ۇرپاعى ونەرپاز، زەيىندى، اڭعارىمدى بولماق، سوندىقتان قانىمىزدى تازا ساقتاپ، ساپالى ۇرپاق قالدىرۋ ءۇشىن 7 اتاعا دەيىن قىز الىسۋعا بولمايدى – دەگەن، ەگەردە زاڭ-جارلىققا بويسىنباعاندار بولسا اتقا سۇيرەپ نەمەسە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ باسىن الىپ، سول كەزدەن باستاپ قاتاڭ اتقارىلعان، سول 7 اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ اسىل زاڭىمىزدىڭ ارقاسىندا وسى كۇنگە دەيىن تازا قاندى جاقسى ۇرپاق بولىپ قالۋدامىز.
وتەيبويداق اتامىز بۇدان باسقا شەشەك اۋىرۋىنىڭ ەكپەسىن (ۆاكسيناسىن) ەڭ العاش ويلاپ تاۋىپ حالىقتى، قىزىلشادان، شەشەكتەن امان الىپ قالعان، سۋىق جۇرىسكە قاتاڭ تىيىم سالعان، تۇڭعىش رەت ادام مۇردەسىن بورشالاپ، سىرتقى جانە ىشكى 12 مۇشەسىنە ات قويىپ شىققان، دەنەنىڭ سۋسىزدانۋى قاننىڭ قويۋلانۋىن تۋدىراتىنىن، سۋ جەتىسپەگەندە ادام ومىرىنە قاۋىپ تونەتىنىن، سۋدىڭ ادام دەنەسىنە كەم بولسا بولمايتىن انىقتاپ كورسەتىپ بەرگەن. ءبىر جىلدى ءدال 12 ايعا ءبولىپ سول ايدا تۋىلعاندارعا مىنەزدەمەلىك سيپات بەرىپ وتىرعان. تاعى باسقا كوپتەگەن ءعىلىم-بىلىم زەرتتەپ ارتقى ۇرپاققا قالدىرىپ كەتكەن.
6alash ۇسىندى
