20-عاسىردىڭ باسىندا التاي حالقى نەگىزىنەن وقۋ-جازۋدان نادان بولدى، سول كەزدە ەل باسقاراتىن زاڭگى – زالىڭدەردىڭ كوبى ساۋاتسىز ەدى.
التايداعى اتاقىتى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى كۇكەن بي. كۇكەن ءبيدىڭ مۇراگەرى جۇرتباي مىرزا التاي قازاقتارىنىڭ نادانىعىن ەسكە الىپ، ناداندىقتى ۇلكەن ءمىن دەپ ءبىلىپ، ەلدى وقۋ-بىلىمگە جەتەكتەۋ ءۇشىن، جەرگىلىكتى كوزى اشىق كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارمەن ورتا ازيادان ءتۇرلى سەبەپتەرمەن اۋىپ كەلگەن ءبىر ءبولىم وقىمىستىلاردى ورداسىنا الدىرىپ، ءوز اۋىلى - «بىتەۋكەرەدە»-شاعىن كولەمدە مەدىرەسە اشىپ، ءوز بالالارى مامي، نۇرتازالارعا وزگە اۋىلدىڭ بالالارىن قوسىپ وقۋ وقىتادى.
جۇرتباي مىرزا قايتىس بولىپ، مامي بي تۇسىنا كەلگەندە بۇل مەدىرەسە جالعاستى اشىلىپ، 1904 جىلى «اباقىيا» دەگەن اتقا وزگەرتىلەدى دە، كولەمى كەڭەيىپ ءار ءتۇرلى پاندەر قوسىپ وقىتىلا باستايدى!
اباقىيا مەكتەبىندە ءارتۇرلى ءپاندى ارالاس وقۋى، ءوز انا تىلىمىزدە ەمەس تاتار تىلىندە بولۋى، سول كەزدەگى قازاق جاستارىنىڭ ءوقۋ-بىلىم قاجەتىن قاناعاتتاندىرا المادى، سونىمەن قازاق تىلىندە مەكتەپ اشۋى قاجەت بولادى. وسى ارمان تىلەكتى ارقالاپ، ماميدىڭ بالالارى زيا تايجى، قاناپيا بەيسى، مانكەي بەيسى قاتارلى ازاماتتار سوناۋ شالعايداعى ۇرىمجىگە اتپەن بارىپ، بايموللا شارىپحاندارمەن كەزدەسىپ اقىلداسادى، سول كەزدىڭ وزىندە جەرگىلىكتى ۇكىمەت از-ۇلىت ءتىل جازۋىنا اسا دەن قويىپ، قولداپ-قۋاتتاۋىنا يە بولادى. باسشىلار اقىلداسا كەلە نۇريديىن دەگەن قازاق ءتىل-جازۋىنا جەتىك ءمۇعالىمدى تاۋىپ، وزىمەن قوسا ەكى ءىنىسىن قوسا التايعا ۇسىنىسپەن مۇعالىمدىككە اكەلەدى.
بۇرىنعى بىتەۋكەرەدەگى مامي اۋىلىنىڭ قىستاۋلىعىنداعى 3 بولمەلى ۇيگە 2 بولمە قوسىپ، بەس بولمەلى قۇرىلىس بولىپ سالىنىپ، بۇرىنعى مەدىرەسە اتاۋى ەندىگى جەردە «اباقىيا مەكتەبى» - دەپ اتالدى.
مەكتەپ باسشىلارى قاناپيا بەيسى، سەيىتقازى يمام، زيا تايجى، مانكەيلەر بولدى، مۇعالىمدەرى نۇريدين، بادىرەديىندەر بولىپ، 1926 جىلدىڭ قىسىنان باستاپ 100 ءدىڭ ۇستىندە بالا وقىتتى.
«اباقىيا مەكتەبى» وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن ەدى، «اباقىيا مەكتەبى» سول كەزدە التايدىڭ كۇن بەتىندەگى جارقىراعان جالعىز تال شام – شىراق ەدى.
ءشارىپحان كۇگەداي ۇلى – مىڭ حا شۋەتاڭ مەكتەبىن ءبىتىرىپ، 1927 جىلى بۋرىلتوعاي اۋداننىڭ اكىمى بولىپ كەلۋ ورايىمەن، اباقىيا مەكتەبىن ارناۋلى كەلىپ كوزدەن كەشىرەدى. مەكتەپكە كەلىپ، مەكتەپ اشۋعا ەرەكشە كوڭىل بولگەن، باستاماشىلىق ىستەگەن قاناپيا بەيسى، سەيىتقازى ءمۇعالىم، نۇرەدديىن ءمۇعالىم قاتارلى ازاماتتاردىڭ اتتارىن اتاپ العىس ايتتى. جانە بىلاي دەدى؛ ءبىز ااباقىيا مەكتەبىمەن شەكتەلمەي، حالىقتى ناداندىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن، التايدان تاعى كوپتەگەن مەكتەپ اشۋىمىز كەرەك، بالالاردى تۇگەل وقىتۋمىز كەرەك، بولاشاق ءۇمىت سەندەردە دەپ بولاشاقتان زور ءۇمىت كۇتتى.
سودان سوڭ جەرگىلىكتى باسشىلارمەن زيالىلار بولىپ، التاي ەلىنىڭ ءاربىر اۋدان اۋىلدارىنان جاپپاي مەكتەپ اشۋ جۇمىسىن باستاپ كەتتى. ويان - جارىق جۇلدىز، جاڭا كۇش مەكتەپتەرى ارت-ارتىنان بوي كوتەردى، وسىمەن قوسا ۇيعۇر، ورىس ،مۇڭعۇل مەكتەپتەرى دە اشىلا باستادى. وسىلاي مەكتەپتەر جاۋىننان كەيىنگى جاۋقازىنداي قاپتاپ، نادان حالىققا شام-شىراق بولىپ جاندى.
6alash ۇسىندى
