قازاق حالقىنىڭ باعزىدان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان «ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا – قازان» دەيتىن تامسىل-تىركەسى بار. مۇنداعى 50 جىل ۋاقىت، ياعني جارتى عاسىردا ەل جاڭالانادى، جاس وسەدى، جارلى باييدى، ءبۇتىن ءبىر ۇرپاق الماسادى. ال ءجۇز جىلدا، كۇللى قوعام جاڭالانادى. «شىننان وزگە – ءتاڭىر جوق» دەپ شاكەرىم بابامىز ايتقانداي، قوعام جاڭالانعاندا ساياسي تۇرعىدان بۇركەمەلەنگەن شىندىق، ياعني اقيقاتتار اشىلادى. مىسالى، بۇگىن كۇللى ادامزات تاريحىندا ءىز قالدىرعان، الەمدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا قوعامدىق قۇرىلىم، تىڭ فورماسيا كوممۋنيستىك يدەولوگيا ارقىلى باسقارۋعا نەگىزدەلىپ، سوسياليستىك جۇيەنى ومىرگە اكەلگەن «قازاق توڭكەرىسىنە» ءجۇز جىل تولىپ وتىر.
ىرگەسى قاندى قاساپپەن قالانىپ، مىزعىماي 74 جىل ءومىر سۇرگەن اتالمىش جۇيە جايلى كەزىندە ءجۇز مىڭداعان زەرتتەۋلەر جازىلدى، ميلليونداعان ەڭبەكتەر قورعالدى. ەندى مىنە، توڭكەرىسكە 100 جىل تولعاندا، قازاق اتامىز ايتقانداي «قازان جاڭارىپ»، اقيقات اشىلىپ، اق پەن قارا اجىراتىلۋدا.
دەسە دە، وسى ءبىر 100 جىلدىق تاريحتىڭ تولقىنىندا شايقالعان قازاق قازان توڭكەرىسكە دەيىن قانداي كۇيدە ەدى؟ بۇل سۇراققا باسى اشىق جاۋاپ: قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق حالقى رەسەيلىك وتارلاۋ ساياساتىنىڭ بۇعاۋىندا بولاتىن. 1917ء-نىڭ قىزىل قۋىپ، اق قاشقان بۇلعاق جىلدارى اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ايتقانداي «قازاق ءۇشىن شام قىلعان جۇرەك مايىن» الاش ارىستارى تاۋەلسىزدىك اڭسارى ءۇشىن جان اياماي كۇرەستى. ءبىراق، م.شوقاي جازعانداي «قازاقتىڭ مۇددەسىنە كەلگەندە اق ورىس پەن قىزىل ورىس بىرىگىپ كەتىپ، بۇرىنعى وتارشىلىق ءىستى جالعاستىرا بەردى».
بۇگىنگى تاڭدا قازاق توڭكەرىسى ومىرگە اكەلگەن سوسياليستىك قۇرىلىمدى سىناۋشىلار – بۇل جۇيە جەكە ادامنىڭ تۇلعالىق قابىلەتىن اشپادى، تەك از عانا توپتىڭ ساياسي مۇددەسىن كوزدەدى، باستى بيلەۋشى كوممۋنيستىك پارتيا تاراپىنان پايدا بولعان شەكتەۋلەر قوعامدى اقىرىندا پوليسيالىق باسقارۋعا الىپ كەلدى، دەيدى. ونىڭ سىرتىندا تاپتىق كوزقاراس يدەولوگياعا اينالىپ: «فابريكا-زاۋىتتار – جۇمىسشىلارعا»، «جەر – شارۋالارعا»، «ەزىلگەن حالىقتارعا – تەڭدىك» دەيتىن ۇراندار كوتەرىلدى. بۇعان قارسىلاردىڭ كوزى جويىلدى. حح عاسىر باسىندا جۇرگىزىلگەن وسى قاندى قاساپقا قازاقتىڭ وقىعان، كوزى اشىق ارىستارى دا تۋرالىپ كەتتى.
ونىڭ سىرتىندا بايتالاۋ (كامپەسكە) ناۋقانى مەن مەشىن جىلعى اشتىقتى سانالى قازاق قالاي ۇمىتسىن. 1928-1930 جىلدارى بايتالاۋ ناۋقانى قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان تۇستا، ءبىر قاريا شولاق بەلسەندىدەن سۇراپتى: «وسى سەندەر جايىنا جۇرگەن بايلاردى نەگە توناپ جاتىرسىڭدار؟». شولاق بەلسەندى: «بايدى كەدەيگە تەڭەپ جاتىرمىز» دەپتى. سوندا الگى اقساقال: «ە، ەسى دۇرىس ۇكىمەت كەدەيدى بايعا تەڭەۋشى ەدى، سەندەر كەرىسىنشە ىستەپ جاتىرسىڭدار، ياعني ادامنىڭ باسىن اياعىنا، اياعىن باسىنا قاراتىپ توڭكەرىپ قويدىڭدار دا، ونى «توڭكەرىس» دەپ اتادىڭدار»، دەگەن ەكەن.
شىندىعىندا قانداي دا ءبىر توڭكەرىس-ريەۆوليۋسيا ادامزاتقا جاقسىلىق اكەلگەن ەمەس. وتكەندە عانا جاريالانعان ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ جونىندەگى باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «ءبىز تاريحتىڭ ساباعىن ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ريەۆوليۋسيالار ءداۋىرى ءالى بىتكەن جوق. تەك ونىڭ فورماسى مەن مازمۇنى تۇبەگەيلى وزگەردى. ءبىزدىڭ كەشەگى تاريحىمىز بۇلتارتپاس ءبىر اقيقاتقا – ەۆوليۋسيالىق دامۋ عانا ۇلتتىڭ ءوركەندەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنىنە كوزىمىزدى جەتكىزدى» دەپ ريەۆوليۋسيالىق ەمەس، ەۆوليۋسيالىق دامۋدىڭ پايداسىن ايقىنداپ بەرۋى تاريحى شىندىق.
وسى ورايدا، مىناداي سۇراق تۋىندايدى: «قازان توڭكەرىسى قازاققا قانداي پايدا اكەلدى؟». بۇل ماسەلە بويىنشا ءبىرشاما ۋاقىت زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ادام رەتىندە اڭعارعانىمىز – پاتشالىق رەسەي كەزىندە قازاق حالقى ءۇشىن جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلگەن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كەيبىر تۇستارىنا شەكتەۋ قويىلعانىن بايقادىق.
سونىڭ ءبىرى – قازاقتى جاپپاي شوقىندىرۋ ساياساتى. بۇل ءىس پاتشا اعزام زامانىندا جوسپارلانىپ، ءتىپتى اسكەري كۇش-قۇرىلىمدارىن پايدالانۋ كوزدەلگەن-تىن. اتاپ ايتقاندا، 1868 جىلدان باستاپ رەسمي تۇردە قازاق حالقىن شوقىندىرۋ، سول ارقىلى بىرتىندەپ ورىستاندىرۋ ساياساتى قولعا الىندى. بۇل ءىستى 1892، 1898، 1902، 1916 جىلدارى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسىراتىن باعدارلاما قابىلداندى. اتالمىش قۇجاتتا: «بۇراتانالارعا بۇدان كەيىن ءومىر سۇرەتىن جول قالماۋى كەرەك. جەر ءبولىسى بارىسىندا ولاردىڭ ءبىرازى كورگە كىرەدى، ەكىنشى توبى حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، ورىسقا اينالادى، كونبەگەندەرى تۇقىمى قالماي قۇريدى...» دەپ، اتاپ كورسەتكەن.
زەرتتەۋشى ت.جۇرتباي پايىمداعانداي، ومبى وبلىستىق باقىلاۋ پالاتاسىنىڭ اعا ريەۆيزورى ي.مەلنيكوۆ قازاق ۇلتىن بۇتىندەي باسىبايلى ەتىپ، شوقىندىرۋدىڭ جوعارىداعى شەشۋشى جوسپارىن تاعى دا ءبىر تەكسەرۋدەن وتكىزىپ، ول تۋرالى تۇجىرىمىن مارتەبەلى اعزامنىڭ كەڭسەسىنە بىلاي دەپ جولدايدى: «قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى ءبىزدىڭ جەر شارىن مەكەندەگەن وزگە ەلدەر سياقتى ادامزات قوعامىنىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋىنداعى تاريحتىڭ جازىلماعان زاڭىنا باعىنىشتى جانە سولاي اياقتالادى. ول زاڭ بويىنشا: جەر بەتىندەگىلەردىڭ بارلىعى، ونىڭ ىشىندە ادامدار دا قورشاعان ورتا مەن قالىپتاسقان جاعدايعا بەيىمدەلسە جانە وعان باعىنسا عانا ءومىر سۇرە الادى. ال، وعان مويىنۇسىنعىلارى كەلمەگەندەر جەر بەتىنەن اياۋسىز تۇردە جويىلۋى كەرەك» دەسە، كەلەسى ءبىر قۇجاتتا: «قازاقتاردىڭ بەتىن بۇرىپ العان سوڭ باسقاشا ۇسىنىس جاساۋ كەرەك. بۇنىڭ بارلىعىن قازاقتاردىڭ ءوزى سۇراپ جاساتتىرىپ ەدى، ول ءۇشىن ميلليونداعان سوم اقشا كەتتى، قازاقتاردىڭ ءوزى ۋاعىزشى سۇراپ ەدى، ول دا قاناعاتتاندىرىلدى، سونىڭ بارىنە قاراماستان قازاقتار ۇكىمەتتى الدادى، جەدەل شوقىنۋدان باس تارتۋدا، سول ءۇشىن ولار جازاعا تارتىلۋى ءتيىس..، دەگەن ماتىندە جارلىق جاسالسىن. قازاقتاردى جازاعا تارتۋ تۋرالى مارتەبەلى اعزامنان پارمەن سۇرالسىن. پارمەن بەرىلگەننەن كەيىن قازاقتاردى جازالاۋ ءۇشىن اسكەر جابدىقتالادى جانە ولار كرەستى العا ۇستاپ جورىققا اتتانادى. قازاقتاردىڭ ءبارىن دە شوقىندىرۋعا جانە پراۆوسلاۆيە دىنىنە كىرگىزۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ال بۇل تالاپتى ءوز ەركىمەن ورىنداماعانداردى قىرىپ سالۋ كەرەك» - دەپ كەسىمدى ۇكىم شىعارىلىپ قويعان.
ءسويتىپ، پاتشا اعزامنىڭ تىكەلەي جارلىعىمەن تۇركىستان ولكەسىندەگى مۇسىلمانداردى شوقىندىرۋعا ارنالعان ارحيەرەي كافەدراسى قۇرىلىپ، ونىڭ ورتالىعى ۆەرنىي (الماتى) قالاسىنا ورىن تەۋىپ، ونداعى كافەدرالىق سوبوردا قازاقتاردى سالتاناتتى تۇردە شوقىندىرۋ ءراسىمى وتكىزىلەتىن بولىپ جوسپارلاندى. شوقىنۋدان باس تارتقانداردى جازالايتىن «كرەست جورىعىنىڭ» اسكەري-جازالاۋ شارالارى دا كۇنى بۇرىن قاراستىرىلىپ، قاراجاتى ءبولىنىپ، جاساقتار دايىندالىپ قويدى. جوسپار بويىنشا قازاقتاردى اسكەري كۇش قولدانۋ ارقىلى شوقىندىرۋ 1902-1916 جىلداردىڭ اراسىندا جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس ەدى. رەسەيدىڭ جاۋىز پيعىلىن اللانىڭ قالاۋىمەن 1905 جىلعى ورىس-جاپون سوعىسى، 1914 جىلعى I دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1917 جىلى جەڭىسكە جەتكەن قازان توڭكەرىسى جۇزەگە اسىرتپاي تاستادى.
بۇدان باسقا قازاق تاريحى ءۇشىن تاعى ءبىر ايتۋعا تۇرارلىق ماسەلە: قازىرگى قازاقستان اۋماعىنىڭ نەگىزى قازان توڭكەرىسى ناتيجەسىندە قۇرىلدى. ايتالىق، پاتشالىق رەسەي كەزىندە جۇرگىزىلگەن 1867-1868 جىلعى رەفورمالارعا سايكەس بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسى ءۇش گەنەرال-گۋبەرناتورلىققا (تۇركىستان، ورىنبور، باتىس ءسىبىر) ءبولىنىپ كەتكەن بولاتىن.
ودان كەيىن 1886 جىلى ماۋسىمدا «تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ تۋرالى» ەرەجە، 1891 جىلى 25 ناۋرىزدا «اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، ورال جانە تورعاي وبلىستارىن باسقارۋ جايلى» ەرەجە قابىلداندى. ناتيجەسىندە، قازاقتار تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى مەن دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قاق ءبولىنىپ قالدى.
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن جاڭادان پايدا بولعان كسرو ءوز قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ اۋماعىن بەكىتۋدى قولعا الدى. وسى تۇستا پاتشالىق رەسەي بۇعاۋىندا بولعان حالىقتار اراسىندا جەرگە تالاس تۋىندادى. وسى كەزدە بۇرىنعى يمپەريالىق رەسەي قۇرامىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ قونىستانۋ، ياعني، ورنالاسۋ تەرريتورياسى 2960 مىڭ شارشى شاقىرىمعا جەتىپ، قۇرامىندا 6 گۋبەرنيا، اداي ۋەزى، قاراقالپاق وبلىسى سىيىپ جاتتى. ياعني، قازىرگى تەرريتوريادان (2 724 مىڭ شارشى شاقىرىم) 236 مىڭ شارشى شاقىرىم كوپ بولعان. بۇل ركفسر بويىنشا اۋماعى بويىنشا ياكۋتيادان كەيىنگى ەكىنشى ورىن ەدى (1928 جىلعى كسرو اتلاسى قۇجاتتاماسىنان).
جوعارىداعى ۇلان-بايتاق جەردى قازاقتارعا بەرۋگە باسقالار قارسىلىق ءبىلدىردى. 1920 جىلعى 9-10 تامىزدا لەنيننىڭ ءتوراعالىق ەتۋىمەن بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتورالقاسى جانىنان قىرعىز (قازاق) اكسر-نىڭ شەكاراسىن ناقتىلاۋ تۋرالى ماسەلە تالقىلاندى. جيىنعا قازاق اكسر اتىنان: س.پەستكوۆسكيي، ءا.جانگەلدين، ا.كۋلاكوۆ، ا.مىرزاعالييەۆ، ءا.الىبەكوۆ، پ.پەتروۆسكيي، قازاقستاننىڭ وبلىس ورتالىقتارىنان: س.پ.ميليۋتين، د.تەمىرالييەۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ورازايەۆ، ركفسر ۇلت ىستەرى حالىق كوميسسارياتىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ كومەكشىسى، تۇركوميسسيانىڭ ورتالىق كوميتەتى مۇشەلەرى گ.سافاروۆ، ت.رىسقۇلوۆ، بواك مەن ركفسر حكك ءتوراعالارى، جەر حالىق كوميسسارياتىنان، سىبىريەۆكوم، ومبى، استراحان، چەليابينسك وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باسشىلارى جانە باسقا دا جاۋاپتى ادامدار قاتىستى.
جيىندى باسقارۋشى لەنين: «جەر قاي حالىق كوپ بولسا، سوعان بەرىلسىن!» دەگەن ءۋاجدى ۇستانادى. ءسويتىپ، بۇكىلرەسەيلىك واك-تىڭ 1920 جىلى 22 قىركۇيەكتەگى دەكرەتىمەن جاڭادان ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان قازاق اكسر-ىنا قوسىمشا ورىنبور گۋبەرنياسى مەن ورىنبور قالاسى بەرىلىپ، وندا 4-12 قازان ارالىعىندا قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتاي سەزى ءوتتى. ورىنبور قالاسى (1920 -1925) – قازاقستاننىڭ العاشقى استاناسى بولدى. قازاق ازاماتتارى مەن قىرعىز (قازاق) اكسر-دى باسقارۋعا تاعايىندالعان وكىلدەردىڭ تاباندىلىق تانىتۋىنىڭ ارقاسىندا، بۇلاردى لەنين قولداۋ ناتيجەسىندە قازىرگى قازاقستان جەرى ساقتالىپ قالدى.
بەكەن قايرات ۇلى
