لينگيۆيست عالىم مارقۇم راحمانقۇل بەردىبايەۆ «كەڭەس داۋىرىندە قازاق ءتىلىنىڭ 18 مىڭ ءسوزى بۇرمالانعان، ياعني ءمان-ماعىناسى وزگەرگەن» دەپتى. وسىنداعى ءمانى وزگەرىپ، ماعىناسى اۋىسقان اتاۋدىڭ ءبىرى – قاتىن ءسوزى. بۇل تەرمين ەرتەدەگى تۇركى قاعاناتى كەزىندە بيلەۋشىدەن كەيىنگى ەكىنشى تۇلعا – ونىڭ سۇيىكتى جارىنا بەرىلەتىن قۇرمەتتى اتاق ەكەن.
ايتالىق، العاشقى تۇركى قاعاناتىنىڭ نەگىزىن قالاعان بۇمىن قاعان ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ايەلىن «قاتىن» دەپ اتاپ، وعان اسا زور قۇقىقتىق مارتەبە بەرگەنى جايلى جۇڭگو دەرەكتەرىندە ايتىلسا، تۇركىتانۋشى عالىم سارتقوجا قارجاۋباي ۇلىنىڭ جۋىقتا جارىق كورگەن «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى» اتتى ەڭبەگىنىڭ 2ء-شى تومىندا: «بىلگە قاعان» ەسكەرتكىش-جازۋىندا قاعاننىڭ جارى ءبۇبۋدى سۇلۋدى «قاتىن» دەپ اسپەتتەگەنى ايتىلادى. مۇنداي اسپەتتەۋلەر كۇلتەگىن جانە تەركىن جازبا مۇرالارىندا دا بار ەكەن.
ەتنوگراف-عالىم احمەت توقتاباي: «قاتىن ءسوزى – قاعاننىڭ جاردەمشىسى، ەلدىڭ ۇيىتقىسى نەمەسە اناعۇرلىم كەڭ ماعىنادا «ەل اناسى» دەگەندى بىلدىرگەن» دەسە، ق.سارتقوجا، ەجەلگى تۇركىلەر قاعاننىڭ باس بايبىشەسىن «قاتىن» دەپ اتاپ، ونىڭ قىزمەتشىلەرىن «قالاش» دەگەن، قازىرگى قولدانىستاعى «قاتىن-قالاش» تىركەسىنىڭ ءتۇبى وسىندا جاتىر، دەيدى.
سول سياقتى، حVءىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن موڭعولتانۋشى كونستانتين د وسسوننىڭ ەڭبەكتەرىندە شىڭعىس حاننىڭ وزىنە قاراستى بەس جۇزگە جۋىق ايەلى مەن كۇڭى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە اسا ىقپالدى قۇرمەتتىلەرىن عانا «قاتىن» دەپ اتاعان. مۇنداي مارتەبەگە قول جەتكىزگەن ايەل تورتەۋ. ولار حاننىڭ العاشقى جارى قوڭىرات داي (Tain) شەشەننىڭ قىزى بورتە، ەكىنشىسى مەركىت نويانىنىڭ قىزى – قۇلىن، ودان كەيىنگىلەر – ءاپالى-سىڭىلى تاتار قىزدارى: ەسۋي مەن ەسۇگەن. بۇل تورتەۋىنە اسا زور مارتەبە بەرىلگەن. جىبەرگەن قاتەلىكتەرى كەشىرىلگەن. ءتىپتى ەسۋي قاتىن 1219 جىلى شىڭعىس حان حورەزمگە جورىققا اتتانعان ساتتەگى كەڭەستە توپتان سۋىرىلىپ شىعىپ: «قۇدىرەتتى حان يەم، ۇزاق جولعا اتتانىپ باراسىز. ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەڭىز، ارتىڭداعى ۇلدارىڭ تاققا تالاسىپ قىرقىسادى. كوزىڭ تىرىسىندە مۇراگەرىڭدى تاڭداپ، بەكىت» دەپ جان بالاسى باتىپ ايتا الماعان تىلەكتى توتە جەتكىزەدى. بۇل ونىڭ باتىرلىعى ەمەس، وسىنداي ءسوزدى ايتۋعا قۇقىق، ەرىك بەرىلگەندىگىندە.
ياكي، جوعارىداعى ەجەلگى تۇركى، ودان كەيىنگى جوشى ۇلىسىنىڭ مۇراگەرى قازاق حاندارى دا قوعامدىق جۇيەنىڭ ىرگەلى تەتىگى «قاتىن ينستيتۋتىن» بەرىك ۇستانعان. مىسالى، شىعىستانۋشى عالىم زيباگۇل يلياسوۆا قارىنداسىمىز شامامەن 1313-1341 جىلدارى التىن ورداعا بيلىك جۇرگىزگەن وزبەك حاننىڭ ورداسىندا بولىپ، ونىڭ قاتىندارىنىڭ كوش كەزىندەگى سالتاناتى جايلى جازعان اراب ساياحاتشىسى باتتۋتانىڭ ەڭبەگىن قازاقشالاپتى. وندا: «ءاربىر قاتىن كۇيمەلى اربامەن جۇرەدى. كۇيمە شاتىرى التىن جالاتقان نەمەسە ويمىشتىلىپ بويالعان اعاشتان جاسالعان. اربانى سۇيرەيتىن اتتار جىبەك جابۋلى. ات ايداۋشىنى «ۇلاقشى» دەيدى... قاتىننىڭ قارسى الدىندا جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەتىن التى سۇلۋ قىز جايعاسقان. ارتقى جاعىندا دا وسىنداي التى قىز ورنالاسقان. قاتىننىڭ باسىندا توبەسىنە تاۋىستىڭ اسەم قاۋىرسىنىن بەكىتىپ، قىمبات تاستارمەن كومكەرگەن ءتاجى. ۇستىندە التىن-كۇمىسى كوز قارىقتىرار جەلبەگەي شاپان...» دەپ سۋرەتتەلىپتى.
جوعارىداعى دەرەكتەر «قاتىن» مارتەبەسىنىڭ قانداي بيىك بولعانىن ايگىلەپ تۇر. سوندا ءبىزدىڭ قازىرگى تاڭدا مادەني تىركەسكە تەڭەپ جۇرگەن «ايەل» اتاۋى قالاي پايدا بولعان.
«بۇگىنگى ادەبي ءتىل اينالىمىنداعى «ايەل» ۇعىمىنىڭ اراب تىلىندەگى ماعىناسى – كۇڭءسى، ياعني باس ەركى جوق، ەڭبەگىنە اقى تولەنبەيتىن، باسىبايلى ءۇي سالماسى دەگەندى بىلدىرەدى. كەڭەستىك تەڭگەرمە ساياسات تۇسىندا بويىنا كونە تاربيە مەن ادەپ سىڭبەگەن بەلسەندى قازاق ايەلدەرى: «ءبىز مەنشىك يەسى – قاتىن ەمەسپىز، مال-مۇلىكسىزبىز، باسىبايلى كرەستيانكالار سياقتى ءبىز دە ايەلدەرمىز» دەپ تاپتىق استار بەرىپ، سودان باستاپ «ايەل» ۇعىمى جازبا ادەبي تىلدىك تەرمين رەتىندە قالىپتاسىپ قالدى» دەيدى الاشتانۋشى عالىم ت.جۇرتباي.
سول سياقتى ۇستاز-جۋرناليست توعايباي نۇرمۇرات ۇلى توڭكەرىسكە دەيىن قازاقتىڭ قيسسا-داستاندارى، باتىرلار جىرى، اۋىز ادەبيەتىندەگى «قاتىن» ءسوزى كەڭەستىك كەزەڭدە «ايەل» دەگەن اتاۋمەن الماستى. شىركىن، باعزى زاماندا جىگىتتەر ءوز ۇلتىنان قالاپ العان جارىن «قاتىن» دەپ اتاپ، ال سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن، ساتىپ العان، جاۋدان تارتىپ العان ۇرعاشىلاردى «ايەل» دەپ اتاعانىن ءبىزدىڭ حانىمدار تۇسىنسە عوي. سوندا وزدەرىن «ايەلمىز» دەپ سونشا تومەندەتپەس ەدى، – دەپ تولعانىپتى.
بەكەن قايرات ۇلى
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنەن الىندى
6alash ۇسىنادى
