التاي تاۋىنىڭ بوكتەرىندە تىرشىلىك ەتەتىن قازاق حالقىنىڭ بايىرعى ونەرىنىڭ ءبىرى − قارشاڭعى ۇزاق تاريحقا يە. ۇزاق تاريحقا يە بولاتىنى التايدىڭ قارـمۇز جاستانعان ۇلىتاۋلارىندا قىس بويى قالىڭ قار جاۋىپ، قيا باسۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىنى كونە كوز قارتتارىمىزعا تاڭ ەمەس.
التاي تاۋلارىنىڭ بيىك، قارىنىڭ قالىڭدىعى ات بويى، كىسى بويى جاۋۋى قارشاڭعىنىڭ شىعۋىنا ەڭ باستى سەبەپ. قار قالىڭ بولسا ونى جىلقىنىڭ بۇزۋى، جول سالۋى مۇمكىن ەمەس. الايدا، شاڭعى تاققان، اياعىنا شاڭعى بايلاعان ادامنىڭ قالىڭ قاردا ءجۇرۋى، ەكى اۋىلدىڭ اراسىنا قاتىناۋى، ازىقـتۇلىگىن قامداۋىنا دا وتە وڭتايلى بولسا كەرەك. بايىرعى قارشاڭعى كىسى بويىنان ءبىر قارىستاي ۇزىن، ەنى جالپاق بولعاندىقتان قالىڭ قارعا كومىلمەي العا جۇرۋگە وڭتايلى، ەڭىسكە ءوزىـاق زىمىراي جونەلۋگە دايىن تۇراتىندىقتان قاشقان اڭدى ۇستاۋعا تاپتىرمايتىن تەز كولىك ەدى.
وسى تۇستا شاڭعى اتاۋىنا تۇسىنىك جاساۋدى دا ءجون كوردىم. «شاڭعى − زات ەسىم، ادام اياعىنا ءىلىپ قار ۇستىندە سىرعانايتىن، شانا تابانى سياقتى جالپاقتاۋ كەلگەن، باسى قايقى جۇقا اعاش» («قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى، 10-توم، 187 بەت) دەسە، ەندى بىردە: «شاڭعى − ەكى اياققا تاعاتىن، ەكى ۇزىن جالپاق اعاشتان جاسالعان، قوسىمشا ۇزىن سىرىق تاياقتىڭ كومەگىمەن تاۋلى جەردە قاردان سىرعانايتىن كولىك قۇرالى» («قازاقتىڭ كولىك مادەنيەتى»، ياسين قۇمار ۇلى، 14 بەت) دەپ ىشكەرىلەي وزەكتەي تۇسەدى دە: «كونە تۇركى تىلىندە ‹شاڭعى›، ‹شانا› اتاۋىنا ەڭ جۋىق − (xandan چاندان) دەگەن ءسوز بار. ول قازاقشاداعى ساندال. ساندال − جازعى جەڭىل اياق كيىم. تەرىستىكتە قىستاۇزىن قونىش، جىلى، اۋىر اياق كيىم كيەدى. سوندىقتان جازدا اياقتىڭ باسىنا عانا كيەتىن (تاڭاتىن)، قونىشسىز اياق كيىم جازعى جەڭىل اياق كيىم سانالادى. ساندالدىڭ تابانى ەرتە كەزدە اعاشتان، قايىڭتوزدان جاسالادى. دەمەك، چاندان (ساندال) دا ءبىرتۇرلى اعاش اياق كيىم» («قازاقتىڭ كولىك مادەنيەتى»، ياسين قۇمار ۇلى، 25 بەت) دەپ تۇسىنىك جاسايدى. دەمەك، چاندان(ساندال) جاسالۋ شەبەرلىگىنە قاراعاندا شاڭعىدان كوپ كەيىن. ال، قار شاڭعىنىڭ جاسالۋى قازاق حالقىنىڭ دالا سەرىسى جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدەن بۇرىن بولعانى شىن. ال، جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدەن بۇرىن بولسا جىلقىعا شەگەتىن اربادان دا بۇرىن جاسالعانىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.
قازاقتىڭ جىلقى تەرىسىنەن قاپتاعان بايىرعى قار شاڭعىسى سامىرسىن مەن قايىڭنان جاسالادى. قارشاڭعىنىڭ مىقتى، قايىمايتىن، وڭايلىققا سىنبايتىن اعاشتان جاسالۋى شاڭعىشىنىڭ ومىرىنە جاساعان ەڭ ۇلكەن قامقورلىق، جاۋاپكەرلىك. سامىرسىن اياققا جەڭىل، سۋعا اۋمايدى، سۋ سىمىرگىشتىگى باياۋ، مىقتى. ال، قايىڭ بولسا سۋعا اۋۋى سامىرسىننان تەز، سۋ سىمىرگىشتىگى ءبىرشاما جوعارى بولادى دا، شاڭعىشى قار بۇزىپ جۇرگەن سايىن سالماعى اۋىرلاپ اياققا كۇش تۇسەدى. ءبىراق، شىدامدىلىعى سامىرسىننان نەشە ەسە جوعارى بولادى. بۇتاعى از، وقتاۋداي ءتۇزۋ اعاشتى كىسى بويىنان ەكى قارىس ۇزىن كەلتەلەپ كەسىپ الادى. كەسكەن اعاشتىڭ جۋاندىعى ءبىر سۇيەم بولادى. كىسى بويى اعاشتى ءدال ورتاسىنان سىنالاپ وتىرىپ جارىپ ەكىگە ايىرىپ، ەكى اياققا بايلايتىن شاڭعىنىڭ ماتەريالى ياعني تابانى ەتەدى. ودان ونى بالتا نەمەسە شوتپەن جۇقالاپ شاۋىپ، شاڭعىنىڭ ۇلى تۇلعاسىن شىعارادى، بەيىمدەيدى. شاڭعىنىڭ ۇشىن جۇقارتىپ، ءسال دوعالاپ ۇشكىلدەپ العاننان كەيىن قولامتاعا تىعىپ، نە بولماسا ىستىق سۋعا بوكتىرىپ جۇمسارتىپ العاننان كەيىن ارناۋلى تەزگە سالىپ ۇشار باسىن جوعارى قايقايتىپ اقىرىنـاقىرىن قايىرىپ يگەن سوڭ، تاس قىپ تاڭىپ تاستاپ كۇن كوزىنە كەپتىرەدى. كەپكەننەن كەيىن جانە دە ارتىقـكەمىن قىرىپـجونىپ تابانىن مايدالاپ، جوتاسىن دوڭەستەۋ ەتىپ شاۋىپ، اياق باساتىن جەرىن اياققا وڭتايلى ەتىپ تەگىستەپ شابادى. اياقتىڭ ۇشىمەن وكشەسىن ىلىنەتىندەي ارالىق قالدىرىپ 4 تەسىك تەسىپ، الدىڭعى 2 تەسىككە تۇمىلدىرىق، ارتقى 2 تەسىككە قايىستان باۋ تاعىپ، تابانىنا جىلقىنىڭ پۇشپاق تەرىسىنەن ءجۇنىن ارتىنا قاراي جىعىلعانىن باعىت ەتىپ قايىسپەن كوكتەيدى. بەرتىن كەلە ۇساق شەگەلەرمەن شەگەلەيتىن دە بولعان. جىلقى تەرىسى ءجۇنىنىڭ جىعىلۋى ارتىنا قاراتىلۋى شاڭعى تابانى مايدا بولىپ الدىعا تەز سىرعانايتىندىعى. ال، قايقايىس، ورگە اياقتاعى شاڭعى كەيىن كەتىپ تايمايتىندىعىن ولشەم ەتكەن. قارشاڭعىنىڭ بايىرعى ولشەمى كىسى بويىنان ءبىر قارىس ۇزىن ياعني 10 قارىس، ەنىنىڭ ارتقى دوعال ۇشى بىرسۇيەم، الدىڭعى ۇشى سىنىق سۇيەم. شەت قالىڭدىعى ءبىر ەلى، جالىنىڭ قالىڭدىعى ەكى ەلى بولىپ كەلەدى. جىلقى تەرىسىن شاڭعىعا شىلعي تۇرىندە پايدالانادى. جىلقى تەرىسى يلەنەتىن بولسا ورىمگە پايدالانعانى سيىر تەرىسىنەن دە شىدامدى ءارى تەگىس، بىركەلكى بولادى. ال، تەرى شاڭعىنىڭ بۇگىنگى ناقتى جاسالۋىنا كەلسەك: «شاڭعىنىڭ ۇزىندىعى ادامنىڭ بويى مەن دەنە سالماعىنا قاراي 1.80 سانتيمەتر دە 2 مەترارالىعىندا بولادى. قالىڭدىعى 4-5 سانتيمەتر. تابانى ءتۇزۋ، تەگىس كەلەدى. ۇستىنگى بەتى باۋلىقتىڭ الدى ـ ارتى ورتاسىنان جال بولىپ كەلەدى دە، ەكى شەتى قىرناپ جۇقارتىلىپ شابىلادى. جالپاقتىعىنىڭ ەنى ارتى 10 سانتيمەتر، الدى سۇيىرلەنە كەلىپ 6،9 سانتيمەتر اينالاسىندا بولادى» («قازاقتىڭ اتا مۇراسى − بايىرعى تەرى شاڭعى»، «مۇرا» جۋرنالى، 2009 جىلعى 2 سان، تاسقىن ىسقاق ۇلى، 46 بەت).
جازبا جانە تاريحي ماتەريالدارعا سۇيەنەر بولساق: «20 عاسىردىڭ 60 جىلدارى، ورىس ارحەولوگتارى ورال سىلەمىندەگى باتپاقتى سازدان وسىدان 8000 جىل بۇرىن جاسالعان دەلىنگەن شاڭعى قالدىعىن بايقاسا» («قازاق كولىك مادەنيەتى»، ياسين قۇمار ۇلى، 16 بەت)، 2005 جىلى التاي قالاسىنىڭ قاندىعاتى اۋىلىنا قاراستى «ءدوڭدى بۇلاق» دەگەن جەردەگى تاس ۇڭگىردەن تابىلعان جارتاس سۋرەتىندەگى قارشاڭعى تاققان ادامنىڭ بەينەسى تۇسىرىلگەن تىرشىلىك تاڭباسىن جۇڭگو شاڭعىشىلار قوعامىنىڭ تەحنيكالىق اقىلشىسى شان جاۋجيان مىرزا قاتىستى ارحەولوگيالىق ساراپتاۋلاردان وتكىزىپ، ونىڭ 12 مىڭ جىلدىڭ الدىنداعى «كونە تاس قۇرالدار» داۋىرىنە جاتاتىندىعىن تۇراقتاندىرۋ ارقىلى، تاس ۇڭگىردەگى جارتاس سۋرەتىنىڭ تىرشىلىك كوزى التاي وڭىرىندە تىرشىلىك ەتكەن ادامزاتتىڭ تىم ەرتەدە ەڭ العاش قار شاڭعى پايدالانعانىن تۇراقتاندىرادى. 2006 جىلى 16 قاڭتار كۇنى شان جاۋجيان باتىس تەرىستىك ۋنيۆەرسيتەتسىنىڭ مامانى ۋاڭ جيانشىنمەن بىرگە بۇكىل دۇنيە جۇزىنە: «جۇڭگو شينجياڭ التاي − ادامزاتتىڭ بايىرعى قارشاڭعى مەكەنى»، ـ دەپ جاريالادى، سونىمەن بىرگە، التاي قالالىق پارتكوم مەن ۇكىمەت ءار جىلعى 16 قاڭتار كۇنىن: «ادامزاتتىڭ بايىرعى قار شاڭعى مەكەنىن» ەسكە الۋ كۇنى ەتىپ بەلگىلەدى. 2007 جىلى 16 قاڭتاردا دۇنيە جۇزىلىك گەننيس رەكوردى جيناعىنا: «التاي − ادامزاتتىڭ ەڭ بايىرعى قار شاڭعى مەكەنى» دەپ التىن ارىپپەن جازىلۋى ەڭ ۇلكەن تاريحي قۇندىلىق بولدى.
اقش-تىڭ بايىرعى قار شاڭعى مادەنيەتى مەن تاريحىن زەرتتەۋ مامانى نيلس لارسەن التايدىڭ كوركەم كورىنىسىن، قار جامىلعان ۇلىتاۋىنىڭ كىرەۋكەلى شىڭىن كورگەننەن كەيىن: «دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق جەرىندە تاۋ دا، قار دا بار. الايدا، سول جەرلەردىڭ بىردە ءبىرى التايدىڭ وسى ءبىر ۇشان تەڭىز تاريحي قاينار كوزى بايىرعى قارشاڭعى مەكەنىنىڭ ورنىن باسا المايدى. وسى ولكەدەن باستالعان بۇل تاماشا باستاما وسىزامان قار شاڭعىسىنىڭ التىن مەكەنى. بۇگىنگى قارشاڭعى بايىرعى قارشاڭعىنىڭ جالعاسى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. بۇل رەتتە قوعامدىق تەكسەرۋگە قاتىناسقان قارشاڭعى اۋەسكەرلەرىنىڭ قورجىندارى قوماقتى. ويتكەنى، بۇل دۇنيەدەگى شوقتىعى بيىك بايىرعى مادەنيەت سانالادى»، ـ دەپ باعالاعان.
ديداربەك زاكىرجان
6alash ۇسىنادى
