جۋىقتا ەلورداداعى تاۋەلسىزدىك سارايىندا «ەسىك» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيىنىڭ «ساق مۇراسى» اتتى كوشپەلى كورمەسى ۇيىمداستىرىلدى. وسىندا قويىلعان ەكسپوناتتار اراسىنان – ايگىلى «پازىرىق كىلەمىنىڭ» قالپىنا كەلتىرىلگەن نۇسقاسىن كوردىك.
پازىرىق قورعاندارى – رەسەي فەدەراسياسى تاۋلى التاي ايماعى، ۇلاگان اۋدانى جەرىندە، تەڭىز دەڭگەيىنەن 1600 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان ساقتار داۋىرىندە تۇرعىزىلىپ، ماڭگى مۇزداقتا بۇلىنبەي ساقتالعان بەس ۇلكەن وبا. قورىمدى عالىمدار ب.ز.ب. 5-3 عاسىر ۇلەسىنە جاتقىزىپ ءجۇر. مۇنداعى توڭ-مۇزداقتىڭ ارقاسىندا تابيعي بالزامدالعان ادام مۇردەسى مەن مەتالل، تەرى، بىلعارى، اعاشتان جاسالعان بۇيىمدار جاقسى ساقتالعان.
سونىڭ ءبىرى – ءبىز كورگەن كىلەم. بۇل بۇيىم قورىمىنىڭ بەسىنشى وباسىنان تابىلعان: كولەمى 4،5 ح 6،5 مەتر، قالىڭدىعى 3 مم. ءتۇپنۇسقاسى ءقازىر پەتەربورداعى كۋنستكامەرا قورىندا ساقتاۋلى. كىلەمگە رەكونسترۋكسيا جاساعان شەبەرلەر ونىڭ تۇلا بويىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قىرعىز باۋىرلارىمىز قالپاق جاساپ كيەتىن جۇقا اق كيىزدى پايدالانىپتى. ودان كەيىن كىلەم بەدەرىندەگى ناقىشتاردى بايىرعى ستيلدىك ۇلگىسى مەن ەسكى بوياۋىن ساقتاي وتىرىپ، اينىتپاي جاساپ شىققان.
زەرتتەۋشى س.ي.رۋدەنكونىڭ پايىمداۋىنشا، كىلەم ساندىك بۇيىم رەتىندە سالتاناتتى سارايدىڭ قابىرعاسىنا ءىلىنىپ، كوسەم قايتىس بولعان سوڭ ونى جەرلەۋ راسىمىنە پايدالانعان، سوڭىندا مۇردەنىڭ قاسىنا قويىلعان اربا مەن ءتورت جىلقىنىڭ ۇستىنە جاپقان دەسە، ەكىنشى ءبىر زەرتتەۋشى م.پ.گريازنوۆ، كىلەم كوسەمدى جەرلەۋگە دەيىن ونىڭ مۇردەسىن ۋاقىتشا ساقتايتىن عۇرىپتىق ساحنا-شاتىردىڭ ىشىنە قويلىعان ءمايىتتىڭ جابىنتىعى دەگەندى العا تارتادى.
راسىندا التايدىڭ قاقاعان قارلى قىسىندا توڭدى قازىپ ساحنا-زيرات تۇرعىزۋ قيىن. سول سەبەپتى، قىستا ءومىرى ۇزىلگەن ادامدى كۇن جىلىعانعا دەيىن ۋاقىتشا جەرلەۋ ءراسىمىن اتقاراتىن جاساندى-زيرات كوپ ولكەلەردە بەرتىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەنىن بىلەمىز. ەكىنشى وقىمىستى وسىنى مەڭزەپ وتىر.
1970ء-شى جىلدارى «ەسكى» قورعانىنا جۇرگىزىلگەن قازبا-زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا «التىن ادامنىڭ» استىنداعى اعاش ەدەنگە توسەلگەن كىلەم بولعان. الايدا، كىلەم ءشىرىپ كەتىپ، العاشقى قالپى ساقتالماعان. ودان باسقا تاعى ءبىر ەسكەرەر دۇنيە، پازىرىق كىلەمىندەگى ويۋ-ورنەك اتريبۋتتارى «ەسىك» قورعانىنان تابىلعان قولدانبالى زاتتىق بۇيىمدار ستيلىمەن ۇقساستىعى.
وسى ورايدا ەسكە تۇسەدى، باسقا جاقتى بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ ەلدە ءالى كۇنگە دەيىن ءمايىتتى كىلەم نەمەسە سىرماققا وراپ شىعارادى. بۇل ءراسىم سوناۋ ساق داۋىرىنەن بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ءۇردىس ەمەس پە ەكەن؟!
بەكەن قايرات ۇلى،
سۋرەتتى تۇسىرگەن ورىنباي بالمۇرات
