سامعاۋ كوكتە، ياعني، كوزكورىم بيىكتە ۇشىپ جۇرگەن بۇركىتتىڭ قانداي ەكەنىن ءھام جاقسى-جامانىن انىقتاۋ ءۇشىن جەردە تۇرىپ سىنايسىز. اۋەلى، ونىڭ ۇشىپ جۇرگەن بيىكتىگىنە ءمان بەرۋ كەرەك. قىران بۇركىت باسقالارعا قاراعاندا، تىم بيىككە كوتەرىلەدى. ءتىپتى، سوناۋ كوكتە سامعاپ بارا جاتقان ۇشاقتارعا سوقتىعىسقان وقيعالاردا بولىپ تۇرادى. ەكىنشى شارت – قۇستىڭ بەتالىسىنا قارايسىز. مىسالى، كوكتەگى قۇس جەلدى جارىپ ورشەلەنە ۇشسا ول – قىران. ءۇشىنشى شارت – قۇستىڭ كوتەرىپ ۇشقان جەمىنىڭ (تۇلكى، قويان، قارساق، قوزى-لاق، قوڭىر اڭداردىڭ ءتولى ت.ب.) ۇلكەن-كىشى مولشەرىنە قاراپ، بۇركىتتىڭ قۋات-قارىمىن شامالاۋعا بولادى.
سول سياقتى، بۇركىتتى جەرگە ءتۇسىپ، قوناقتاپ وتىرعان كەزىندە دە سىنايدى. قازاق قۇسبەگىلەرى تۇعىرعا قوناقتاپ وتىرعان بۇركىتتىڭ سىرت تۇلعاسىنا قاراپ، كەرميىق نەمەسە كەربەز قۇس ەكەنىن اڭعاراتىن بولعان. مۇنداي سيپاتتاعى قۇستار – تۇعىردا وتىرعاندا ەكى توپشىسى ۇشكىلدەنىپ الدىنا قاراي شىعىپ تۇرادى دا، قوس جاۋىرىننىڭ ورتاسى ناۋالانىپ كورىنەدى. كەرميىق قۇس الدىنان قاراعاندا سىيدامشا كەلەدى. بۇنداي كەرميىق-كەربەز قۇستار ىشەگى تارىلعان (ءبىر ىشەك) جىلقى سياقتى السىزدەۋ كەلەدى.
ال، تۇعىرىندا قوناقتاپ وتىرعان قۇس – كورەر كوزگە كۇستىلەۋ كورىنسە، الدىنان قاراعاندا دەنەسى ءسال قۋشىقتاۋ، توپشىسىنىڭ ۇشار باسى دوڭگەلەنىپ تۇرسا، وتىرىسى بۇكىشتەۋ كەلسە، مۇنداي قۇس – العىر، ەرەكشە قۋاتتى، الىسقانىن استىنا باساتىن كۇشتى بولعانى.
*****
جالپى بۇركىتتى سىناعاندا ونىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنا، دەنە بىتىمىنە، سۇيەك قاڭقاسىنا، قانات-قۇيرىعىنا، مامىعىنا، باسىنا، اياق-باقايلارىنا، تۇمسىق-تىرناعىنا، كوز اجارىنا، ۇشىپ-قونۋىنا..، ت.ب. نازار اۋدارىلادى.
بۇركىتتىڭ العىرلىعى دەنەسىنىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىمەن ولشەنبەيدى. دەنەسى ەڭسەلى زور بولعانىمەن كەۋدە سۇيەگى قۋشىق بۇركىت قارىمدى قىران بولا المايدى. قۇستىڭ كەۋدە ءبىتىمى جالپى دەنەسىمەن ۇيلەسىپ تۇرعانى ابزال. مىسالى، دەنەسى قانشا ۇلكەن بولعانىمەن، ءتوسى تار، توبەسى ۇشكىل، تۇمسىق ءتۇبى قۋشىق، سان ەتتەرى بوسالاڭ بولسا ونداي بۇركىتتەن جاقسى قىران شىقپايدى.
ەگەردە، بۇركىتتىڭ ەزۋى كەپسەرلى، قاۋىرسىنى قىلشىقتى، بەتى سۇيەگى جالپاق، تۇمسىعىنىڭ سارىسى دوڭەستەۋ، تۇمسىق ۇشىنداعى يمەك ءمۇيىزى قىسقا، ءارى جۇقا، تاناۋى كەڭ، سۋاعارى جىرىق، شۇڭىرەك كوز، ەكى يىعىنىڭ اراسى الشاق، قوبى جاۋىرىندى، شالقاق ءتوستى، تۇعىردا اياعىن الشاڭ باسىپ نىق وتىرسا، بۇل قىران بولار بۇركىتتىڭ سىنى. مۇنداي بۇركىتكە قازاق قۇسبەگىلەرى:
قىلىش تۇمسىق، قايقى ءتوس،
ۇڭگىر قاباق، قىسىق كوز،
نە بەرسە دە، تابىلماس،
ءوزى قاعىپ، ءوزى الار،
ىرىستىعا بولعان كەز، - دەپ باعا بەرگەن.
*****
تاجىريبەلى قۇسبەگىلەر قىران قۇستىڭ بىرىنشىدەن، قاناتى ۇزىن بولۋىن، ەكىنشىدەن، قۇيرىعى ۇزىن بولۋىن، ۇشىنشىدەن، سيراعى ۇزىن بولۋىن قاداعالايدى. بۇل ۇشەۋى ءبىر قۇستىڭ بويىنان تابىلسا، ول وتە جاقسى قۇس دەپ ەسەپتەلەدى. جالپى قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىتتى سىنىنا قاراي بەس تۇرگە بولگەن:
ءبىرىنشىسى سىنى. باسى ۇلكەن، قاندى كوز، ورقىزىل بالاق، جاۋىرىندى، تەرەك جاپىراق ءجۇندى، قاۋىرسىنى مەلجەمدى، قۇيرىق شالعىسى قىلىش ءتارىزدى ءارى ءتۇزۋ، كەڭ القىمدى، ءتىلى مەن تاڭدايىندا قارا جولاق (قانعا تويماس قارا ءتىل) بولادى.
ەكىنشىسى سىنى. كوك تۇمسىق، كوك اياق، باسى كوكشىل، تۇياعىنىڭ ءتۇبىرى جازىقتاۋ ءبىتىمى نىعىز بۇركىتتى كوك اۋىز دولى قىران دەپ اتاعان. سەبەبى، بۇل قۇس اڭمەن الىسقان سايىن دولدانا تۇسەدى.
ءۇشىنشىسى سىنى. ساڭعىرىعىنان ۋىس-ۋىس قۇرت تۇسەتىن، ءارى ءبيتتى، ەكى تاناۋى كەڭ، سۋاعارى جىرىق ءارى جۇقا بۇركىتتى قۇسبەگىلەر ءبيتتى قىران نەمەسە قۇرتتى قىران دەپ اتايدى.
ءتورتىنشىسى سىنى. ءىرى دەنەلى ساۋساق-تۇياعىعى سالالى بۇركىتتەردى تەمىر ساۋساق، شەگە تۇياق دەپ اتايدى. بۇلار باسقا بۇركىتتەردەي ەمەس، اياعى ەتسىز، تۇياعى جازىق، باسى جالپاق، تۇمسىعى قىسقا، سۇڭقار تۇمسىق كەلەدى. مۇنداي قىراندار وتە سيرەك كەزدەسەدى. تۇلكىمەن كوپ الىسپايدى. سالماعى اۋىر بولعاندىقتان اڭعا ەكپىندەپ تۇسكەندى ۇناتادى. كەيدە ءتىپتى تۇلكىنىڭ ءىشىن جارىپ نەمەسە بەلىن ءۇزىپ جىبەرەدى. مۇنداي بۇركىتتى قۇسبەگىلەر تۇيعىن توقپاق نەمەسە ءىش جارعىش دەپ دە اتايدى.
بەسىنشىسى سىنى. ءبىتىمى زور، كوزى شۇڭگىل، بالاپان كەزىندە ءجۇنى قارا، بالاق ءجۇنى شۋدالى، اق بىلەك، اقيىق، ءجۇنىنىڭ ۇشىندا اق بۇرشاعى بار قۇستى قۇسبەگىلەر التايدىڭ اقيىعى دەپ اتايدى. بۇل قارلى بيىك تاۋلاردا، اسىرەسە، التاي تاۋىندا كوبىرەك كەزدەسەدى. مۇنداي قۇستار، كوبىنەسە، قوڭىر اڭدارعا قۇمار كەلەدى. تاۋ ەشكى، قارا قۇيرىق، ەلىك سياقتى اڭداردى ۇستاپ جەيدى. بۇل ناعىز مۇزبالاق قىران.
****
جوعارىدا ايتىلعان بۇركىتتىڭ سىندارىنان باسقا وتە العىر قىرانداردا عانا كەزدەسەتىن ايىرىقشا سيپاتتارى دا بولادى. بۇل تۋرالى 2009 جىلى شينجان ولكەلىك ىلە حالىق باسپاسىنان جارىق كورگەن «قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇسبەگىلىك ونەرى» اتتى كىتاپتا (قۇراستىرعان بولەش قالي ۇلى) ايتىلعان ءۇش سيپات بار.
ءبىرىنشى سيپاتى. تۇلعاسى شىمىر، قاعىلەز، بۇلشىق ەتتەرى قايىڭنىڭ توشىسىنداي بولەك بىتكەن، ءتوسى كەڭ، شالقاق، توپشىسى قاتتى، توبەسى جالپاق، ماڭدايى كەڭ، تىنىس تەسىگى ۇلكەن، تۇمسىق ءتۇبى ەتەكتى، اۋزى ۇلكەن، جۇتقىنشاعى كەڭ، تەگەۋىرىنى قىسقا، جۋان ساۋساقتى، وتكىر تۇياقتى، كوزى شۇڭىرەك، بيىك قاباقتى، دوعال تۇمسىعى ىشكە يىلىڭكى بىتەدى. مۇنداي قۇس وت جانارلى، جۇرەكتى كەلەدى.
ەكىنشى سيپاتى. دەنەسىندە جالعىز تال ۇزىن ءجۇنى بولادى. ول ءبىر جاق قاپتالدىڭ استىنداعى سەربەك جۇننەن بۇرالا-شيراتىلىپ شىعادى. اسپانداپ ۇشقاندا سول ۇزىن جۇننەن ىسقىرعان دىبىس شىعادى. تاجىريبەلى قۇسبەگىلەر وسى ىسقىرىق-زۋىل ارقىلى ناعىز قىراندى بىلەدى، ءارى اڭعارا الادى. ونى ءقاۋىرسىن-جۇندى قىرجا قىران دەپ اتايدى.
ءۇشىنشى سيپاتى. قوس قاپتالىندا ەكىدەن ۇشكە دەيىن اق قۇيرىق قاۋىرسىن بولادى. قاسقا قاۋىرسىن قۇيرىعى قارا كەلەدى. سول سەبەپتى، ونداي بۇركىتتى قاراقاسقا قىران دەپ اتايدى.
****
بۇركىتتىڭ تۇياعىنىڭ ءتۇبى جىڭىشكە، ۇزىنشاق، دوعالدانىپ بىتسە، جەمباسار مايتابان دەيدى. بۇركىتتىڭ ساۋساعىنداعى استىڭعى باۋىر ەتىن تومار دەيدى. تومارلى قۇس قىران بولادى.
كانىگى قۇسبەگىلەر بۇركىتتىڭ تولارساعىن ۇستاپ كورەدى. ياعني، قۇستىڭ تولارساعى باسبارماقتىڭ العاشقى بۋىنىنا تولسا ونداي بۇركىتتى جاقسى قۇس دەپ ەسەپتەيدى. سول سياقتى، بۇركىتتىڭ اشاماي سۇيەگىنىڭ اراسىنا ەكى ساۋساقتىڭ باسى سىيسا نەمەسە بارماقتىڭ باسى كەڭ اينالىپ تۇرسا، بۇنى ايىر سۇيەك اشامايلى قۇس دەپ اتايدى. اشامايى بىتەۋ، تۇيىق قۇستار كۇيشىل كەلەدى، ونشا جاقسى بولمايدى.
سول سياقتى، قۇستىڭ القىمىنا ءتورت ساۋساقتىڭ باسى سياتىنداي بولسا، ءارى ءتوس سۇيەگىنىڭ ەرنەۋى جىلماعايلانباي قايىرىلىپ بىتسە، ايتۋلى قىران دەپ ەسەپتەلەدى. مۇنداي قۇستارى وندىرگىشتى ءور مىنەز، ايتۋلى القاكەر دەپ ماقتايدى. قىران قۇستىڭ ءتىلى قارا بولادى. قۇس اۋەسكەرلەرى مۇنى قانعا تويماس قارا ءتىل نەمەسە قالىڭ ەزۋ قارا ءتىل دەيدى.
بەكەن قايرات ۇلى
