– ورازاق سماعۇل ۇلى، وتاندىق انتروپولوگيانى ۇزاق جىل زەرتتەدىڭىز. سىزگە سۇراعىم: قازىرگى قازاقستان جەرىندە ادام بالاسى قاي داۋىردەن باستاپ ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى؟
– قازىرگى قازاقستان جەرىن ادام بالاسىنىڭ مەكەن ەتۋى تاس داۋىرىنەن باستالادى. ياعني ءبىر ميلليون جىل بۇرىن مۇندا ادامدار ءومىر سۇرگەن. سودان باستاپ بۇگىنگە دەيىن ۇلى دالادا ادامداردىڭ – ەڭبەگى، تىرشىلىگى، ءومىرى ۇزىلمەگەن. ءوز باسىم وسى ۋاقىت بەدەرىنەن قازاق حالقىنىڭ جەكە-دارا ەتنوس رەتىندە قالىپتاسىپ، پايدا بولعان كەزەڭىن ىزدەدىم. ول ءۇشىن اۋەلى، قازاقتىڭ شىعۋ تەگى جايلى گۋمانيتارلىق عىلىمدار سونىڭ ىشىندە تاريحشىلار نە ايتادى. سوعان نازار اۋداردىم. سويتسەم، گۋمانيتارلىق عىلىمدار قازاقتىڭ شىعۋ تەگىن «قازاق» دەگەن ەتنوستىق اتاۋدىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىنە تىرەپ زەرتتەيدى ەكەن. بۇل قاتە!
– نەلىكتەن قاتە؟
– انتروپولوگيا ەتنيكالىق حالىقتىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىن ونىڭ عىلىمي ۇلگىسى مەن ارتيفاكتىسىنە سۇيەنىپ ايتادى. ەتنوس اتاۋىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىنە سۇيەنىپ دالەل ايتۋدىڭ قاتەلىگى – كەيبىر حالىقتىڭ اتاۋى ەرتە شىعادى، كەيبىرى جاي شىعادى. مىسالى، «قىرعىز» اتاۋى ءتىپتى ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ العاشقى جىلدارىنا ءتان جۇڭگو جازبالارىندا كەزدەسەدى. سول سياقتى «موڭعول» اتاۋى ءحىى عاسىردا شىڭعىسحان قۇرعان تايپالىق وداق نەگىزىندە پايدا بولدى. ءبىراق بۇل حالىقتار وعان دەيىن دە بولدى ەمەس پە؟! مۇمكىن باسقا اتاۋمەن جۇرگەن شىعار... دەمەك، قوعامدىق عىلىم ەتنوستاردىڭ پايدا بولۋ تاريحىن ناقتى ايتا المايدى، ءسويتىپ تاريح بۇرمالانادى.
تاريحتى بۇرمالاۋ پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەستىك داۋىردە قاتتى جۇرگىزىلدى. اسىرەسە، تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىن سلاۆيان جۇرتىنان تومەن ەتىپ كورسەتۋ، مادەنيەتسىز، شىققان تەگى كۇماندى جابايى دەپ باعا بەرۋ جالپىلاستى. ءتىپتى 1986 جىلى الماتىدا بولعان جەلتوقسان وقيعاسىن باس حاتشى گورباچيەۆ «تۇزەمدىكتەردىڭ كوتەرىلىسى» دەگەن جوق پا؟! قىسقاسى، بىزگە كۇنى كەشەگە دەيىن وسى بۇرمالانعان تاريح وقىتىلىپ كەلدى.
– تۇسىنىكتى. بۇرمالانعان تاريحتى قالاي قالپىنا كەلتىرەمىز؟
– بۇرمالانعان تاريحتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بۇلجىتپايتىن عىلىمي دالەل-دايەك كەرەك. ونى اتقاراتىن فيزيكالىق انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر. وسى سالادا ۇزاق جىل ەڭبەك ەتكەن ادام رەتىندە ورىس تىلىندە «قازاق حالقى جانە ونىڭ شىعۋ تەگى» دەيتىن كولەمدى كىتاپ جازىپ شىقتىم. ول ءالى جارىق كورگەن جوق. قولجازبا كۇيىندە قولىمدا تۇر.
بۇل ەڭبەگىڭىزدە قازاققا قاتىستى قانداي جاڭا زەرتتەۋلەر بار؟
بۇل ەڭبەكتە قازاق ەتنوسىنا قاتىستى ونىڭ – بەت-بەينەسى، قان جۇيەسى، ءتىس قۇرىلىسى، سەزىمى، تەرى بەدەرلەرى مەن قاڭقا سۇيەكتەرىنە ۇزاق جىل جۇرگىزىلگەن كەشەندى سالىستىرمالى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى توپتاستىرىلعان. ياعني، قازاق حالقى ەۋرازيا قۇرلىعىندا وزىمەن بىرگە تۇرىپ جاتقان جۇزدەگەن ەتنيكالىق توپتارمەن سالىستىرىلىپ تولىق زەرتتەلدى. ناتيجەسىندە، قازاق حالقى ەشكىمگە ۇقسامايتىن جەكە-دارا، قۇداي ايىرىقشا بولەك ەتىپ جاراتقان وزىندىك مورفوفيزيولوگيالىق انىقتامالارى مەن انتروپولوگيالىق مارتەبەسى بار ەتنوس ەكەنى دالەلدەندى. وسى زەرتتەۋدىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ بيولوگيالىق، انتروپولوگيالىق تاريحى جاڭادان جازىلىپ، ەشكىمگە ۇقسامايتىن جەكە-دارا ەتنوس رەتىندە وسىدان 40 عاسىر بۇرىن پايدا بولعاندىعى تولىق دالەلدەندى.
– سالىستىرمالى زەرتتەۋدىڭ باستى ماقساتى قازاقتىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن جەكە-دارا ەتنوس ەكەنىن دالەلدەۋ بولىپ وتىر عوي...
– ءدال ايتتىڭىز. انتروپولوگيا – الەمدەگى حالىقتاردىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەيتىن جالعىز عىلىم. بۇل عىلىم – ادامنىڭ مورفولوگيالىق، گەنەتيكالىق دەرەكتەرىنە قاتىستى تەك دالەلدى اڭگىمە قوزعايدى. وسى ورايدا، ءبىز قازاقتىڭ كۇللى ەۋرازيانى مەكەندەپ وتىرعان باسقا حالىقتاردان قانداي ايىرماشىلىعى بار، وسىنى اجىراتۋعا نيەت قويدىق. مىسالى، بۇدان 5-7 مىڭ جىل بۇرىن قازىرگى قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن اتالارىمىز كونە ەۆروپويد تيپتەس بولعان. ول قازىرگى ورىستار نەمەسە باسقا دا سلاۆيان تەكتەستەر ەمەس. قازىرگى قازاقتاردا ەجەلگى ەۆروپويد اتالارىمىزدىڭ ۇلەسى – قان قۇرامىندا، بەت-الپەتىندە، الاقان تەرى بەدەرلەرى، ءتىس مورفولوگياسى سياقتى پروپورسيالارىندا جانە بيولوگيالىق، مورفولوگيالىق، فيزيولوگيالىق گەندەرىنىڭ ۇشتەن بىرىندە ساقتاۋلى. وسىنىڭ ارقاسىندا قازاق اينالىسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان توپتاردىڭ بىردە بىرەۋىنە قوسىلمايتىن دارالىعىن ساقتاپ كەلگەن.
– بۇنى قالاي دالەلدەدىڭىزدەر؟
– اۋەلى قازاقتىڭ ءتىس قۇرىلىسىنا ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. تۇراقتى تىستەردە حالىقتىڭ مورفولوگيالىق زاڭدىلىعى مەن كادىمگى تاريحى ساقتالادى. بۇل عىلىم سالاسىندا الدەقاشان دالەلدەنگەن دۇنيە. ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ ءتىس قۇرىلىسى جاعىنان ەۋرازيالىق ەتنوستاردىڭ ەشقايسىنا ۇقسامايتىن ودونتولوگيالىق ەرەكشەلىگى بارىن انىقتادىق. وتكەن 40 عاسىردا قازاقتىڭ مورفولوگيالىق ءتىس قۇرىلىمىنا ەنگەن وزگەشەلىك – استىڭعى ءبىرىنشى ازۋ ءتىس 60 پايىزعا وزگەرسە، ەكىنشى ازۋ ءتىس 7-8 پايىزعا عانا وزگەرگەن. بۇل زەرتتەۋگە 12-17 جاس ارالىعىنداعى 7 مىڭ ءجاسوسپىرىم قاتىستى.
كەلەسى زەرتتەۋ وبەكتىسى قان جۇيەلەرىنە قاتىستى ايتار بولساق: الەمدەگى بۇگىنگى ادام بالاسىنىڭ قانى 30 ءتۇرلى جۇيەدەن تۇرادى. مەديسينا وسىلاردان 1ء-شى، 2ء-شى، 3ء-شى، 4ء-شى دەيتىن ءتورت جۇيەسىن عانا كادەگە جاراتىپ ءجۇر. قان جۇيەسىنىڭ باسقا زەرتتەۋلەردەن ەرەكشەلىگى، عىلىمي ساراپتامالىق ەسەپتەردى جىلدام شىعارىپ الۋعا قولايلى. ءوز باسىم 40 مىڭنان استام قان جۇيەسىن جيناپ، ونى يتاليان عالىمدارىمەن بىرلەسىپ زەرتتەدىم. بۇعان بارلىق ولكەنىڭ قازاقتارى قامتىلدى. بۇدان بايقاعانىم – قازاقتىڭ قانىندا ولكەلىك نەمەسە رۋ-جۇزدىك ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق. ءبىر قىزىعى، دۇنيە جۇزىندە قازاققا قان جۇيەسى جاعىنان ەڭ جاقىن حالىق قالماقتار بولىپ شىقتى.
سول سياقتى قازاق حالقىن وڭىرلىك-جەرلىك-مەكەندىك تۇرعىدان گەوگرافيالىق بەس ايماققا جانە جۇزدىك-رۋلىق قۇرامعا ءبولىپ ولاردىڭ بەت-الپەتىنە ارنايى ەسەپتىك فورمۋلا ارقىلى انتروپولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. ناتيجەسىندە، بارلىق قازاق ءبىر تەكتەن، ءبىر ساپتان تاراعان ءتۇپ اتاسى ءبىر حالىق ەكەنى دالەلدەندى. الەمدە بەت-الپەتى جاعىنان قازاققا ەڭ جاقىن حالىق – قىرعىزدار ەكەن. ەكىنشى ورىندا التايلىقتار تۇر.
سوندا جۇزدىك-رۋلىق قۇرىلىمداردىڭ قازاققا تۋىستىق نەمەسە گەندىك ەشقانداي قاتىسى جوق بولعانى ما؟
تۋىستىق قاتىسى بولۋى مۇمكىن، قاندىق-تەكتىك قاتىسى جوق. ءرۋ-جۇز دەگەنىمىز – كوشپەندىلەردىڭ شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق ءبولىنىسى مەن جاۋىنگەرلىك-اسكەري وداعى عانا. ودان كەيىن الاقان تەرى بەدەرلەرى ارقىلى زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. الەمدە 7 ملرد ادام بار. وسىلاردىڭ الاقان تەرىلەرىنىڭ بەدەرى بىر-بىرىنە ۇقسامايدى. سول سياقتى ءاربىر حالىقتىڭ وزىنە ءتان باسقا حالىقتان اجىراتىپ تانۋعا بولاتىن الاقان بەدەرى بولادى. بۇل ءبىر تىلسىمنىڭ عالاماتى.
الاقان تەرى بەدەرلەرى ارقىلى زەرتتەۋدىڭ تەك ماماندار عانا بىلەتىن ەسەپ-قيساپتارى بولادى. بۇنى دا وڭتۇستىك، سولتۇستىك، شىعىس، باتىس دەپ ءتورت وڭىرلىك تيپكە ءبولىپ قاراستىردىق. ياعني، قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى قازاق پەن شىعىس شەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتىڭ تەرى بەدەرلەرى 100 پايىز بىردەي. بۇل تاعى دا جۇزدىك-رۋلىق تۇرعىدان زەرتتەلدى. ءوز باسىم الەمدەگى بارلىق ۇلتتاردىڭ ىشىنەن قازاقتىڭ الاقان بەدەرىن اجىراتىپ تاني الامىن.
– قازاقتىڭ الاقان تەرى بەدەرىنىڭ باسقا جۇرتتان نەگىزگى ايىرماسى قانداي؟
– قازاقتىڭ الاقان تەرى بەدەرى دوعالى (اركۋس) ستيلگە جاتادى. ەكىنشىدەن ىلمەك (پەتليا) نەمەسە وراما (زاۆيتوك) فورمالى بولادى. وسى فورمالاردىڭ ساۋساق ىزدەرىندە بەدەرلەنۋى ءار حالىقتا ءارتۇرلى. ودان كەيىن ەتنوستىڭ بىرتەكتىلىگىن زەرتتەيتىن دۇنيە – ءدام سەزىمى. «فەنيلتيو كاربينيت» دەيتىن ارنايى ۇنتاق بار. ونى سۋعا ارالاستىرىپ ءتىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنا تامىزاسىز. كىم قانداي ءدام سەزىندى وسى ارقىلى ناتيجە انىقتالادى. ءدام سەزىمى ارقىلى زەرتتەۋدىڭ 14 ءتاسىلى جانە وسىنىڭ ىشىندە ەتنوستىق-ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن انىقتايتىن 7 جانە 8 نۇسقالارى عىلىمعا بەلگىلى.
– ءسىز قازاقتاردى تۇرىك حالىقتارى ىشىندەگى «ورتاڭعى ەتنوس» دەگەن پىكىر ايتىپسىز؟ وسىنى تارقاتىپ بەرە الاسىز با؟
– قازىرگى تاڭدا الەمدە ءجۇز ميلليونداعان تۇرىك تۇقىمداستار بار. وسىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك وزدەرىنىڭ ءتۇپ تامىرىن بۇگىنگى قازاق دالاسىمەن بايلانىستىرادى. راسىندا سولاي. ويتكەنى، 7-8 عاسىردا وعىز تايپالارى قازاق دالاسىنان قازىرگى تۇركيا جەرىنە قونىس اۋدارعانى تۋرالى دەرەك بار. وسىدان كەيىن ءبىز قازاق دالاسىنان تابىلعان 7-10 عاسىرلارعا ءتان قاڭقا سۇيەكتەرگە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كوردىك. مىناداي قورتىندى شىقتى. قازىرگى قازاقتاردىڭ انتروپولوگياسىنىڭ 50 پايىزى ەرتە عاسىرلاردا قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن كونە ەۋروپويدتاردىڭ ۇلەسىندە ەكەن دە، قالعان 50 پايىزى شىعىستان كەلىپ كىرمەلىك جاساعان موڭعولويد تەكتەستەردىڭ ۇلەسىندە ەكەن.
سونىمەن قاتار ەكى مىڭ جىل بۇرىنعى ءۇيسىن ءداۋىرى مەن ودان دا ىلگەرىدە ءومىر سۇرگەن ساقتاردىڭ سۇيەك قاڭقاسىنا زەرتتەۋ جاساپ كوردىم. ساقتاردىڭ قاڭقاسىن زەرتتەگەندە: ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى بەس مىڭ جىلدىقتا شىعىستان كەلىپ قازاق دالاسىنا قونىستانعان تايپالاردىڭ ءىزىن اڭعاردىق. وسى كىرمە تايپالاردىڭ ۇلەسى قازىرگى قازاقتىڭ بويىندا 15 پايىزعا ءتان ەكەن.
– ال قالعان 85 پايىزى شە؟
– قالعان 85 پايىز قولا داۋىرىندە قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن تايپالاردىڭ ۇلەسى بولىپ تابىلادى جانە بۇل تايپادا موڭعولويدتىق اسەر جوققا ءتان، نەگىزىنەن كونە ەۋروپويدتار.
– وسى ىسپەن اينالىسقانىڭىزعا قانشا جىل بولدى.
– 50 جىلدان استام عۇمىرىم كەتتى. قۇداي ماعان جاقسى ۇستازدار جولىقتىردى. ولار: «سەن جەرگىلىكتى مامانسىڭ، ءوز حالقىڭنىڭ انتروپولوگياسىن كەشەندى تۇردە زەرتتە! بۇنى بىلمەيىنشە سەندەر وتكەن عاسىردا نەنى جوعالتىپ، نەنى تاپتىڭدار، سونى بىلمەي وتەسىڭدەر، سونىمەن قاتار مورفولوگيالىق جانە ستوماتولوگيالىق ءادىس ارقىلى قازىرگى قازاقتى زەرتتە! اسىرەسە كونە قاڭقالاردىڭ ءتىسىن زەرتتەۋدى ۇيرەن، ايتپەسە ەتنوستىڭ دامۋ ۇردىسىندەگى بيولوگيالىق زاڭدىلىقتى اڭعارا المايسىڭ. ودان كەيىن قان جۇيەسىن زەرتتەۋدى ۇيرەن» دەپ امانات ايتتى.
– ۇستازدار اماناتىن ورىنداعان بولارسىز؟
– ارينە، ۇستازدار اماناتىن ورىندايمىن دەپ قان جۇيەسىن زەرتتەۋ ءۇشىن مەديسينانىڭ ءتورت كۋرسىن ءبىتىردىم ەمەس پە؟!
– ءسىز وتكەن عاسىردىڭ 50ء-شى جىلدارىنىڭ اياعىندا قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىسى قانىش ساتبايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاق دالاسىندا يەسىز قالعان قورىمداردى قازىپ قاڭقا سۇيەك جينادىڭىز...
– قانىش اعامەن كەزدەسۋىمنىڭ ءوزى توسىننان بولدى. 1958 جىلى ماسكەۋدىڭ اسپيرانتۋراسىنا وقۋعا ءتۇستىم. ماقساتىم – قازاقستاننىڭ انتروپولوگياسىن زەرتتەۋ. ماسكەۋ ايتتى: «قازاقستاندا بۇل تاقىرىپ جابىق، ەگەر زەرتتەگىڭ كەلسە رەسەي مە، باسقا ءبىر شەتەلدى تاڭدا». ءبىراق مەن قعا ستيپەندياسىنا وقىپ جۇرگەندىكتەن قالايدا قازاقستانعا قاتىستى تاقىرىپ تاڭداۋىم كەرەك-تىن. قازاقستاندا مەن زەرتتەيتىندەي سۇيەك قورى جاسالماعان. وسى ماسەلە اكادەميك قانىش ساتبايەۆتىڭ الدىندا تالقىلاندى. قانەكەڭ بۇعان دەيىن اتىمدى دا ەستىمەپتى. ءبىراق مەنىڭ انتروپولوگياعا دەگەن قۇشتارلىعىمدى بىردەن ءتۇسىندى دە، دەرەۋ سۇيەك قورىن جاساۋعا بۇيرىق بەردى. مەن ىسكە كىرىستىم.
– قاڭقا سۇيەك جيناۋدى قاي وڭىردەن باستادىڭىز؟
– بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى جەرىنەن باستادىم. ودان كەيىن قارقارالى ماڭىنداعى قاراسور كولىنىڭ جاعاسى مەن باياناۋىلدىڭ قاراتاس دەگەن جەرىندە اشتان ولگەن ادامدارى كومگەن قولاتتى قازدىم.
– قانشا قاڭقا سۇيەك جينادىڭىز؟
– 185 باس سۇيەك جينادىم. ءبىراق وسى سۇيەكتەردى ساقتايتىن جەر، زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن لابوراتوريا، قۇرال-جابدىق بولمادى. مىنە، سودان بەرى 60 جىل ءوتتى، ءالى جوق. اقىرى جيناعان قاڭقا سۇيەكتەردى كۋنستكامەراعا وتكىزدىم.
– انتروپولوگ رەتىندە رەسەيدەگى بارلىق قاڭقا سۇيەكتەر ساقتالعان مۋزەيلەردى تولىق ارالاپ كوردىڭىز بە؟
– رەسەي بەر جاعى، اقش، يتاليا، ءۇندىستان، جاپونيا، جۇڭگو ەلدەرىندەگى سۇيەك قورى مۋزەيلەرىن كوردىم. تەك كورىپ قانا قويعان جوقپىن، سول جەردە وتىرىپ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىم.
– رەسەي مۋزەيلەرىندەگى قاڭقا سۇيەكتەر اراسىنان كەنەسارى حاننىڭ باسىن كوزىڭىز شالىپ قالعان جوق پا؟
– بۇل جاي ۇنەمى نازارىمدا بولدى. ءبىراق ءبىز كەنە حاننىڭ باس سۇيەگىنە قاتىستى كوبىندە ءاڭىز-اپسانا ايتامىز. حاننىڭ باسىن ومبىعا اپارىپتى، كەيىن ەرميتاجعا تاپسىرىپتى دەگەن سياقتى. بۇل تۋرالى ەشقانداي قۇجاتتىق دەرەك ساقتالماعان. مامان رەتىندە ايتارىم: قىرعىزدىڭ الماسايىندا حاننىڭ باسى شابىلدى، ول اتپەن ومبىعا جەتكىزىلدى-مىس. بۇل مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، شابىلعان باس الىپ جۇرۋگە كەلمەيدى. تەز ساسيدى. ونى تاسىمالداماي تۇرىپ عىلىمي مەتودولوگيالىق شارالار جاسالۋى كەرەك. مىسالى، باستى اۋەلى ىستىق قۇمعا 35 سم تەرەڭدىككە كومىپ قويادى. ءۇش كۇننەن سوڭ ەكىنشى جەرگە اۋىستىرىپ كومەدى. وسىلاي باستىڭ تەرىسى مەن ەتىن اعىزادى. تازارعان سۇيەكتى ارنايى ەرتىندىمەن جۋادى. ەكىنشى ءتاسىل – باستى ارنايى تەسىك ىدىسقا سالىپ ىستىق سۋعا 4-5 ساعات قايناتادى. شامالى ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ءبۇتىن ىدىسقا سالىپ تاعى قايناتادى. تەرىسى سىدىرىلعان قاڭقانى ارنايى ەرىتىندىگە مالىپ جولعا دايىندايدى. ودان سوڭ الىپ جۇرۋگە بولادى. كەنەسارىنىڭ شابىلعان باسىنا وسىنىڭ ءبارى جاسالدى دەپ ويلايسىز با؟ قىسقاسى، حاننىڭ باسى ومبىعا دا جەتپەگەن...
- ەلىمىزدە انتروپولوگيانى دامىتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ سان عاسىرلىق سۇيەك قورىن جاساپ، ونى ۇلتتىق مۋزەيدە تۇراقتى ساقتاۋ شاراسىن جەدەل قاراستىرماساق كەش. مىسالى، مەن وتاندىق انتروپولوگيا جايلى كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر جازدىم. كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنىڭ ەڭبەگىمدى بىرەۋ كورىپ، «مىناۋ انتروپولوگ ورازاق سماعۇلوۆتىڭ ەڭبەگى ەكەن، ەندى مۇنىڭ دالەلى سۇيەكتەردى كورەيىك» دەسە، كورسەتەتىن سىنىق قابىرعا جوق. ءسويتىپ مەن دالەل-دايەكتى اۋادان العان ادام بولىپ شىعامىن. سودان ءبىر قۋ كەلەدى دە «قازاقتاردا سماعۇلوۆ جازعانداي گەنەتيكالىق تاريح جوق» دەمەي مە؟! وسىلاي بولماس ءۇشىن قازاقستان جەرىنەن تابىلعان قاڭقالاردى قاي عاسىرعا جاتاتىنىن انىقتاپ، ۋاقىتتىق تىزبە بويىنشا ۇلتتىق مۋزەيگە قويۋ كەرەك. سۇيەك دالەلى وتىرىك ايتۋعا كەلمەيدى. ءسويتىپ حالقىمىزدىڭ گەنەتيكالىق، بيولوگيالىق تاريحى تۇگەندەلەدى. ەلباسى ايتىپ جۇرگەن «ماڭگىلىك ەل» دەگەنىمىز وسى.
قازاقتىڭ تاريحى ونىڭ ءبىر تامشى قانى مەن قاڭقا سۇيەگىندە ساقتاۋلى. بۇنداي ءارى شىن، ءارى ناق، ءارى اقيقات اقپاراتتى الەمنىڭ ەشبىر ارحيۆىنەن تابا المايسىز. سۇيەك ارقىلى ادامنىڭ ءناسىلىن جانە سول حالىقتىڭ تەك وزىنە ءتان گەنەتيكالىق اۋرۋ-سىرقاتىن دا انىقتاۋعا بولادى. مىسالى، ەۆرەي اۋرۋىمەن تەك ەۆرەي عانا اۋىرادى. اموزانكا تايپالارىنىڭ اۋرۋىمەن باسقا حالىق اۋىرمايدى. بىزدەگى كۇردەلى ماسەلە ينستيتۋت-ۋنيۆەرسيتەتتەردە انتروپولوگيا وقىتىلمايدى. ودان كەيىن اسا ءبىر قۇندى قاڭقالار جەكە ادامداردىڭ قولىندا. ولار قاڭقانىڭ ءوزىن جوق دەگەندە ءتىسىن شەتەلگە كونتراباندالىق جولمەن ساتىپ جىبەرىپ جاتىر.
– نەگە؟
– بۇلارعا اقشا كەرەك. ال شەتەلدىكتەرگە قازاقتىڭ گەنەتيكالىق قورىن ءبىلىپ الۋ كەرەك. باسقا باسقا ءبىزدىڭ ەل شەتكە تازا قان (جيۆايا كروۆ) ساتۋدى باستادى. ءبىر تامشى قاندا كۇللى ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق زاڭدىلىعى ساقتالادى. الەمدە 4000-عا جۋىق ەتنيكالىق قاۋىم بولسا وسىلاردىڭ تابيعي جاراتىلىسىندا جازىمىشتان بەرىلگەن كەمشىلىگى بولادى. وسى كەمشىلىكتى ءدال تاپساڭ، سول حالىقتى 30 جىلدىڭ ىشىندە اقىماق-ماڭگۇرت قىلىپ جىبەرۋگە، 50 جىلدان كەيىن جەر بەتىنەن جوق قىلىپ جىبەرۋگە بولادى. قازىرگى قۇرلىقارالىق زىمىرانداردىڭ اسكەري قۇپيالىعى ادامنىڭ گەنەتيكالىق كودىنىڭ قۇپياسىنىڭ قاسىندا تۇككە تۇرمايدى. وسىنى ءبىزدىڭ قوعام تۇسىنبەي وتىر. حالىقتىڭ گەندىك قورىن باسقانىڭ قولىنا بەرۋ – سول حالىقتى ولتىرۋمەن بىردەي.
اڭگىمەلەسكەن بەكەن قايرات ۇلى
