جۋىقتا استانا قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەيدە «ەرميتاج كۇندەرى» اتتى مادەني شارا ءوتتى. بۇل سوڭعى جىلدارى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقان ەكى ەل اراسىندا رۋحاني بايلانىستىڭ جەمىسى بولسا كەرەك. ويتكەنى، سوناۋ پەتەربورداعى باي قازىنانى باۋىرىنا باسقان ەرميتاجعا بارىپ، ونداعى قۇنىنا قوس ايعىردىڭ ءۇيىرىن بەرسەڭ دە قولىڭ جەتپەيتىن جادىگەرلەردى تاماشالاپ، تامسانۋ كەز كەلگەننىڭ ماڭدايىنا بۇيىرا بەرمەيدى.
جوعارىداعى شارا اياسىندا استانالىقتار الىستان ات تەرلەتىپ، «قوراعا» ءوزى كەلگەن ەرميتاج ەكسپوناتتارىن «ۆيرتۋالدى سۇڭگۋ» ارقىلى تاماشالاي الدى. وسى كوپتىڭ ىشىندە ءبىز دە بولدىق. باس-اياعى ات شاپتىرىم كورمە زالدارىن ۆيرتۋالدى تۇردە كوكتەي شولىپ كەلە جاتىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءى-ىى عاسىر مۇرالارى جيناقتالعان ورىننان «عۇن سىرماعى» («گۋننسكايا كوۆەر») دەيتىن جادىگەردى كوزىمىز شالدى.
بۇل جادىگەر قايدان ءجۇر؟ سويتسەك بۇل سىرماقتىڭ تاريحى تەرەڭدە ەكەن. ياعني، قازىرگى موڭعوليا جەرىندە ەل استاناسىنان اتتى كىسىگە ءبىر كۇندىك جول «نويان ۋۋل» (نوين-ۋلا) اتتى تاۋ بار ەكەن. ول ەرتەدەگى ءبىزدىڭ اتا-بابامىز عۇنداردىڭ ۇيىق مەكەنى دەيدى.
1912 جىلى ۇلتى بۋريات رەسەيلىك ا.باللود دەگەن قاڭعىباس وسى نويان تاۋدىڭ قولات-قويناۋىن تىمىسكەلەپ، التىن ىزدەپ شارق ۇرىپ ءجۇرىپ، عۇن قورىمدارىنداعى جادىگەرلەردى بايقاپ قالعان. دەرەۋ ونى پەتەربورداعى ورىس گەوگرافيا قوعامىنا حابارلاعان. ولار دا ەلەڭ ەتىپ، اتقا قونعانىمەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ كەتىپ، ءىس اياقسىز قالعان.
ارادا ءبىر مۇشەل ۋاقىت وتكەندە، ياعني 1924-1925 جىلدارى ورىس عالىمى پ.ك.كوزلوۆ باسقارعان توپ نويان تاۋىنا ەكسپەديسيالىق بارلاۋ جاساپ، تاۋدىڭ اڭعارىندا 200-گە تارتا كونە قورىم بارىن انىقتاپ، «بۇلار ءعۇن داۋىرىنە ءتان» دەگەن عىلىمي تۇجىرىم جاساپتى.
وسىنداعى التىنشى قورىمدى قازعاندا ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان سىرماق سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلگەن. جەر استىندا 2000 جىل جاتسا دا بۇلىنبەي ساقتالعان بۇل بۇيىمدى ارحەولوگ-عالىمدار ءبىر اۋىزدان «الەم ارحەولوگياسىنىڭ حح عاسىرداعى كەرەمەت جاڭالىعى» دەپ باعالادى. مۇنداي قۇندى دۇنيەنى ساقتاپ، قورعاۋعا ەرميتاجدى لايىق دەپ تاپقان ورىستار جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ باتاسىن الىپ، جادىگەردى پەتەربورعا اتتاندىرعان. سودان بەرى بابالار مۇراسى وسىندا تۇر.
كىلەم-سىرماقتىڭ سيپاتىنا كەلەر بولساق: ۇزىندىعى – 2،6 م، ەنى – 1،95 م، قالىڭدىعى – 5 سم. تولىق يلەنىپ، سۋى قانعان اپپاق كيىزدەن جاسالعان. سىرماقتىڭ ءدال ورتاسىندا قوشقار ءمۇيىز ءيىر ويۋلى 24 دوعال-دوڭگەلەك بەينەنىڭ سىرما-سۇلباسى ورنالاسقان. سىرمانىڭ سىرتى ورنەكتى جىڭىشكە بەلبەۋ-بەدەرمەن قورشالعان. جادىگەردىڭ شەتتەرىن اينالدىرا ارپالىسىپ جاتقان 9 قوس جانۋاردىڭ بەينەسى سالىنعان. ونىڭ 5-ەۋى بۇقا باستى بارىسقا ۇقساسا، 4-ەۋى قاشىپ، قۇتىلۋعا اسىققان بۇعى-بۇلان بەينەلى مۇسىندەر. بۇلاردان باسقا 9 ءتۇرلى وسىمدىك جاپىراقتارى كەستەلەنگەن.
سىرماقتىڭ ءوڭىر جيەگىن ماتاسى قالىڭ ءتورتبۇرىش ويۋلى جۇڭگو تورعىنىمەن كومكەرگەن. «قۇندى مۇرانىڭ ءون بويىنداعى: قوداس، بۇعى، قاناتتى بارىس قاتارلى جانۋارلاردىڭ بەينە-مۇسىنى اسا شەبەرلىكپەن سالىنعانىنا قاراپ، ءبىز ەرتەدەگى عۇندار زامانىندا بەينەلەۋ ونەر ۇلگىسىنىڭ ايىرىقشا دامىعانىن بايقايمىز» – دەپ جازادى رەسەيلىك عالىم سەرگەي تەپلوۋحوۆ.
ال، ءبىزدىڭ اڭعارعانىمىز: وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن كىلەم-سىرماققا بەينەسى سالىنعان قاناتتى بارىس پەن ءدال بۇگىنگى ەل دامۋىنىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى كەزەڭىنە ارنالعان «قازاقستان-2030» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىنا سيمۆول بولعان «قاناتتى بارىستىڭ» اراسىندا كوپ ايىرمانىڭ جوق ەكەندىگى.
بەكەن قايرات ۇلى
