«قاراتاۋدىڭ باسىندا بالۋان تاس،
كوتەرە الماي كوزىمنەن شىعادى جاس...» – دەپ باستالاتىن قازاقتىڭ كونەدەن كەلە جاتقان قارا ولەڭى بار. وسى ءبىر جارتى شۋماقتى تاپسىرلەسەك، اۋەلى ايتارمىز: دالانىڭ تابيعي تاسى قاراپتان قاراپ «بالۋان» بولمايدى. تاستىڭ بۇلاي اتالۋىنا سەبەپ، ونى قۋاتى مول، كۇشى مىعىم ادام كوتەرىپ اكەلىپ كەلەسى ءبىر جەرگە ورنالاستىرادى. ءسويتىپ، ول «بالۋان تاس» اتالادى.
بۇل ءۇردىس سوناۋ تۇركى زامانىنان كەلە جاتقان سالت. ناقتىراق ايتساق، الىپ كۇش يەسى ءوزىنىڭ قۋات-قارىمىن كەلەر ۇرپاققا تانىتۋ ءۇشىن وسىلاي جاسايتىن بولعان. كەيىنگى ۇرپاق بابادان قالعان بۇل تاستى كوتەرىپ، وزدەرىنىڭ شاماسىن بايقايتىن بولعان. ەگەر شاماسى جەتپەسە جوعارىداعى قارا ولەڭدە ايتىلعانداي، قورلانىپ، نامىستانىپ «كوتەرە الماي كوزىمنەن شىعادى جاستىڭ» كەبىن كيگەن. دەمەك، بۇل ءداستۇردىڭ استارىندا ۇرپاقتى ەرلىككە، ورلىككە تاربيەلەيتىن ۇعىم نەمەسە ءقازىر ايتىپ جۇرگەنىمىزدەي «ۇلتتىق كود» جاتىر.
زامانىندا الىپ كۇش يەسى اتانعان بالۋان شولاقتىڭ «كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت كىردىڭ تاسىن» دەۋى، ءوز بويىنداعى قۋات-قارىمىنىڭ مولشەرىن بىلدىرگەنى. سول سياقتى قازاقتار شوعىر قونىستانعان التاي ايماعىنىڭ (ش ۇ ا ر) جەرى شۇڭقىر شي اۋىلىندا ءارى بي، ءارى بالۋان جىلقىشى اقتاي ۇلى كوتەرگەن، موري اۋدانى اسىرقاي اۋىلىندا اتاقتى قايىسباي بالۋان كوتەرگەن تاستار ءالى تۇر.
وسىنداي بالۋان تاستىڭ ءبىرى – ءدال ءقازىر پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى ورتالىعىندا تۇر. جەرگىلىكتى جۇرت ونى «قاجىمۇقان تاسى» دەپ اتايدى. ياعني، سالماعى كوز مولشەرمەن ءبىر تونناعا تاياۋ ۇشكىل توبەلى، ءتورت قىرلى سۇرعىلت تاستى كوتەرگەن ادام اتاقتى بالۋان قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى.
وقيعا 1921 جىلى بولعان ەكەن. بالۋاننىڭ بايان وڭىرىنە كەلۋىنە سەبەپ، بۇل ولكەدە قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا ءبىر جىل تولۋ مەرەكەسىنە وراي توي وتەتىن بولادى. توي ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى سول تۇستا اۋداندىق سوتتىڭ باستىعى قانىش ساتبايەۆ. قانەكەڭ ءدۇبىرلى مەرەكەگە قاجىمۇقاندى شاقىرىپ، بالۋاننىڭ كۇتىم-باعىمىن ەل اراسىندا بەدەلى بار، قازانى توق سۋبەك ۇستاعا تاپسىرادى.
سۋبەك ۇستا قۋانىشباي ۇلى بالۋاندى شاڭىراعىنا قوناق ەتە وتىرىپ، ول ونەر كورسەتكەندە قاجەت قۇرال-سايماندى دا دايىنداپ بەرەدى. ءتىپتى قاجەكەڭ كەۋدەسىنە تاس قويىپ، ونى ءزىل بالعامەن ۇردىرىپ، سىندىرتقاندا ۇرعان ادامنىڭ ءبىرى سۋبەك ۇستا ەكەن. ويتكەنى، ۇستا ادام عانا سوققىنى ءمۇلت جىبەرمەي، ىرعاعىن بۇزباي، ءبىر نۇكتەگە ءدال ۇرا الادى.
وسى تويدىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، بالۋاننىڭ ونەرىن كوزىمەن كورگەن ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەيەۆ «قاجىمۇقان» اتتى شاعىن داستان جازعان. بۇل شىعارما 2002 جىلى تۇڭعىش رەت پاۆلودار وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتىندە جارىق كوردى. وسىنداعى:
...شالقاسىنان جاتتى دا، توسەپ ءتوستى،
كەۋدەسىنە قويدىردى ءۇش پۇت تاستى.
پۇت جارىمداي بار شىعار ەكى بالعا،
اقبوتاش، سۋبەك ۇستا قانداي كۇشتى.
كەزەك-كەزەك ەكەۋى ءدۇرس-دۇرس ۇردى،
جۇرت قورقىپ: «ءولىپ كەتەر» – دەۋمەن تۇردى.
ءوزىنىڭ جانى بار ما، جوق پا؟ – دەستى،
بيت شاققانداي كورمەدى، قىراۋ قۇرلى... – دەگەن ۇزىندىدەن سوزىمىزگە دالەل تابامىز.
بالۋاننىڭ ونەرىنە ريزا بولعان اقكەلىن-دالبا ەلى ەكى ءۇيىر جىلقى سىيعا بەرەدى. قاجەكەڭ اتتاناردا سۋبەك دوسىنا: «ولجامنىڭ جارتىسىن ال»، دەيدى. ءبىراق سۋبەك ۇستانىڭ قالاۋى باسقاشا ەكەن: «قاجەكە، مال سوقسا جەلدىكى، ايداسا جاۋدىكى. قازاقتان سىزدەي ۇل بۇدان كەيىن تۋار، تۋماس. ءسىز ودان دا انا تاۋدان ۇلكەن تاس اكەلىپ، ءۇيىمنىڭ ىرگەسىنە قويىپ كەتىڭىز، دوستىعىمىزدىڭ كۋاسى بولسىن»، دەيدى. دوسىنىڭ تىلەگىن قابىل العان بالۋان ەسىك الدىنداعى تاۋدان سۋرەتتەگى تاستى كوتەرىپ اكەلىپ، ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە قويىپ بەرىپتى.
تاس بەرتىنگە دەيىن ۇستانىڭ ەسكى جۇرتىندا جاتقان. كەيىن جازۋشى قالمۇقان يسابايەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن اۋداندىق «قازاق ءتىلى» قوعامى تاستى تاۋىپ، سوڭىنان 2001 جىلى كوپشىلىكتىڭ قالاۋى بويىنشا اۋدان ورتالىعىنا جەتكىزدى. تاس العاشىندا اۋدان ورتالىعىنداعى ق.ساتبايەۆ اتىنداعى مەموريالدىق مۋزەيدىڭ جانىنا قويىلسا، سوڭعى جىلدارى ءمۇسىن تاستار ورنالاسقان پارك ىشىنە كوشىرىلىپتى.
بەكەن قايرات ۇلى
