جۋرناليستيكانىڭ ەڭ كەرەمەت جەرى – ەرەكشە ادامدارمەن ديدارلاسىپ، اڭگىمەسىن تىڭداۋدىڭ ءساتى تۇسەتىندىگى. بىلە-بىلگەنگە – بۇل قازاقتىڭ سىيلى قۇدا كۇتكەنىنەن دە زور شارۋا، كادىمگىدەي دايىندىقتى قاجەت ەتەدى. الدىمەن باراتىن ادامىڭا قىزىعۋشىلىق-قۇرمەتىڭ بولۋى شارت. ونىڭ جازعان ەڭبەگىنەن، قىزمەتىنەن، ءومىر جولىنان بەيحابار بولساڭ، بەكەر اۋرە بولماي-اق قوي. ءويتتىڭ ەكەن، بۇكىل جۋرناليست اتىنا كىر كەلتىرگەنىڭ. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ جانە «قۇرمەت بەلگىسى»، «پاراسات»، «بارىس» (II دارەجەلى) وردەندەرىنىڭ يەگەرى، اقىن مارفۋعا ايتحوجامەن سۇحبات الۋعا باراردا دا ەپتەپ تولقىعانىمىز راس. ويتكەنى مارفۋعا اپاي – تاعدىرلى اقىن. كەڭەس وكىمەتى كەلگەندە اتاسى ايتحوجا بي يتجەككەنگە ايدالىپ، سول زاماننىڭ كوزى اشىق، ينتەلليگەنسياسى سانالاتىن اكەسى عالي قۋعىنعا ۇشىراپ، اقىرى باس ساۋعالاپ جۇڭگو اسىپ، تاعدىر جازۋىمەن اقىن مارفۋعا
ايتحوجا شىڭجاڭ ولكەسىندە قۇلجا قالاسىندا دۇنيەگە كەلەدى. اتاقتى «ءبىر ۋىس توپىراق» ولەڭىندە ساعىنىشتىڭ زارى بار. تۋىپ وسكەن ەلى مەن جەرىن ەلجىرەي سۇيگەن سەزىمتال جۇرەك ءلۇپىلى بار. اتاقونىسقا قايتا ورالعاندا اكەسىنىڭ ەشكىولمەس اتىرابىنىڭ توپىراعىن قۇشىپ جىلاعانىن كورىپ تولقىعان اقىن جۇرەكتىڭ تەبىرەنىسى بار.
ەشكىمدە جوق دۇنيە
مارفۋعا اپاي ابايدىڭ 1951 جىلى «قازاق ەلى» جۋرنالى رەداكسياسىندا توتە جازۋمەن باسىلعان كىتابىن كورسەتتى. بۇل كىتاپ اقىننىڭ بويتۇمارىنداي. «بۇل – ەشكىمدە جوق دۇنيە، ءتىپتى مۋزەيلەردەن دە كورمەدىم. اكەم قىتايدا جۇرگەندە قاسىمنىڭ، سىربايدىڭ، سايىننىڭ كىتابىن، ءماريام اپاي شىعارعان «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىن العىزاتىن. پۋشكيننىڭ كىتابىن دا اكەلدى، ول دا ارابشا بولدى. سوندا مەنىمەن قاتارلاس قىز-جىگىتتەر سول كىتاپتاردى سۇراپ الىپ وقيتىن. كەيىن قازاقستانعا، ودان ماسكەۋگە وقۋعا كەتكەندە وزىممەن بىرگە الىپ كەتكەن ەدىم، كىتاپتار مەندە وسىلاي ساقتالدى» دەيدى اقىن. ءوزى ءالى كۇنگە توتە جازۋمەن جازاتىن ادام ابايدىڭ ولەڭدەرىنەن، قارا سوزدەرىنەن ءۇزىندى وقىپ بەردى. كىتاپتى قولىمىزعا العاندا نازارىمىزدى اۋدارعانى – ىشىندەگى كونە فوتوسۋرەتتەر بولدى. سەمەي قالاسىندا اباي وقىعان مەدرەسە، ابايدىڭ ولەڭ جازىپ وتىرعان فوتوسۋرەتى، ءابدىراحمان، ماعاۋيانىڭ فوتوسۋرەتى، ابايدىڭ جيدەبايداعى قىستاۋىنىڭ فوتوسۋرەتى. مارفۋعا اقىن بۇل كىتاپتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلەدى.
كوڭىلگە ىستىق سۋرەتتەر
اقىن ەسكى فوتوسۋرەتكە ەلجىرەي قارايدى. وسى سۋرەتكە قاراپ وتىرىپ ساعىنىشىن باساتىنداي. ال ايتقان اڭگىمەسىن تاريح، ۇلتتىڭ باسىنان وتكەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرى تۋرالى بايان دەرسىڭ. اقىن ەرتەدەگى سۋرەتتى ايالاي ۇستاپ ءتۇسىندىرىپ وتىر. «بۇل 1952 جىلى اكەم قىتايدان بيجامال دەگەن قارىنداسىنا جىبەرگەن سۋرەت ەكەن. مەنىڭ 80 جىلدىعىمدا سونىڭ ۇلى اكەلىپ سىيلادى. اكەمنىڭ بۇدان باسقا اندا-مۇندا بولعان سۋرەتتەرى جوعالىپ كەتتى، نە كورمەدى دەيسىڭ ولار، بۇ جاقتا «حالىق جاۋى» دەپ ورىس تۇرمەسىندە بولدى، ودان قاشىپ جۇڭگو اسقاندا زيالىلاردى ۇستاپ، قاندى تۇرمەگە جاتتى. اكەم اقسۋداعى ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىنداعى مەكتەپتىڭ العاشقى مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىرى ەدى. مىنا سۋرەتتە جۇڭگو تۇرمەسىنەن شىعىپ، ءۇش ايماقتىڭ سوعىسىنا قاتىسقان كەزدە نەشە ءتۇرلى وردەندەر الىپ كەلگەن ەكەن، مەن ول كەزدە ماسكەۋگە وقۋعا كەتىپ قالعام، جوعالادى دەگەن ويىم جوق قوي. شەشەمنىڭ دە كورمەگەن بەينەتى جوق. مىناۋ اعام شاياحمەت، اكەمنىڭ تۇڭعىش ۇلى، ءبىراق وزدەرىنىڭ ۇلى دەپ ايتپايتىن، ايتحوجا قاجى اتامىز باۋىرىنا سالىپ العان، شاياحمەت اعامنىڭ كەلىنشەگى ساپار دا بوسانىپ، ءوزىنىڭ قىزى مەن مەنى قاتار ەمىزەدى. سوندا ءازيز جەڭگەم: «مەن ءالى جاسپىن عوي، تاعى دا بالا كوتەرەمىن. اتا-ەنەمنىڭ مىنا ءولىپ-تالىپ كورگەن جالعىز قىزدارى اشتان ءولىپ قالماسىن» دەپ كوكىرەگىن ماعان كوبىرەك ەمىزەدى ەكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە ءوز قىزى شەتىنەپ كەتەدى. كەيىن وسى جايدى ەستىگەندە قاتتى تولقىپ-تەبىرەندىم. ول بالا قايتىس بولىپ كەتتى، سول بالانىڭ اتىمەن مارفۋعا بولىپ كەتتىم. نەگىزى، مەنىڭ شىن اتىم – مارۋا، قاجى اتام مەككەگە بارعاندا «مارۋا دەگەن تاۋ بار، قىز بالا ومىرگە كەلسە، اتىن مارۋا قويىڭدار» دەپتى. بيىكتىك، كوتەرىڭكى شىڭ دەگەن ماعىنا ەكەن. ول سىردى ءوزىمىز عانا بىلەمىز. اعام ناعاشىلارىمىزعا تارتقان، كوزى توستاعانداي، قاسى قاپ-قارا، مەن اكەمە «نەگە اپام سياقتى سۇلۋ ەمەسپىن؟» دەگەندە اكەم ماعان: «سەن ايتحوجا قاجى اتاڭنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعاندايسىڭ، ايتحوجا اتاڭ سياقتى شەشەن، اقىن بولاسىڭ» دەيتىن. ءبىزدىڭ تۇقىم جىرعا، مۋزىكاعا اۋەس ەدى، قاجى اتام ايتحوجا – 13 جاسىنان بيلىك ايتىپ، شەشەن، سۋىرىپ سالما اقىن بولعان كىسى. بيلەر شەشە الماعان داۋ بولسا، سوعان ايتقىزادى ەكەن. سوندا قاجى اتام توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، ءبىر ءتۇپ جۋسانعا تىزەرلەپ وتىرىپ بيلىك ايتادى ەكەن. حالىققا سىيلى بولعان ادام. جانبوتانىڭ كىشى قىزى نازىك 4-سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە «مىنە، ايتحوجا اتامنىڭ شەشەندىك سوزدەرى» دەپ وقۋلىققا شىققانىن الىپ كەلدى. «جار باسىنا ءۇي تىكپە، جار قۇلاسا ءۇي كەتەر، الا بولسا اعايىن، رۋلى ەلدەن كۇي كەتەر» دەپ كەلەتىن جولدارى بار. كەڭەس وكىمەتى ورناعاندا قاجى اتامدى «بۇل قاجىعا بارعان، بي بولعان، باي بولعان» دەپ قول-اياعىن كىسەندەپ، ساقالىن جەلبىرەتىپ يتجەككەنگە ايدايدى. اكەمنىڭ ءىنىسى شايمەردەن «اعا» دەپ ارتىنان جۇگىرگەندە ونى اتىپ جىبەرەدى».
كورىنۋشى ەڭ كوزىمە بيىك بولىپ،قايعىدان، اكە، سوندا الاساردىڭ…
«اكەمدى 1933 جىلى ۇستاعان، «جاپونياعا اقپارات بەرىپ جاتقان جەرىنەن ۇستادىق» دەلىنگەن ول تۋرالى ورتالىق ارحيۆتەگى قۇجاتتا. «قاپال ۋەزىنەن سوڭعى رەت ايداپ كەلگەن 82 ادامنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقاۋىپتىسى، ەڭ ءبىلىمدى وقىمىستىسى – عالي ايتحوجين» دەيدى سوندا. ويتكەنى ول ارابشا، ورىسشا وقىعان، وتە ساۋاتتى، ءبىلىمدى بولىپتى. باسقالارىنىڭ كوبى قىزىلماي بولىپ جول-جونەكەي ءولىپ كەتەدى، اكەمدى ءبىرىنشى الماتىعا ءمۇتتايىم باعىنا ايداپ اكەلەدى، يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ جىنىس ورمان، تەرەڭ ور قازدىرىپ، ولمەي قالعان ادامداردىڭ بارلىعىن سول وردىڭ ىشىنە تاستاپ، بەتىن تورمەن جاۋىپ، توڭىرەگىندە مىلتىقتارىنىڭ ۇستىندە تەمىر ىستىگى بار سولداتتار تاڭ اتقانشا اينالىپ جۇرەدى ەكەن، كىم تىرپ ەتىپ قوزعالسا اياماي تۇيرەيدى. تاڭەرتەڭ جۇمىسقا اپاراردا ىشىنە باسقىش سالىپ، شىعارىپ الادى. اكەم سول جەردەن وزىنە قۇجات جاساپ الىپ قاشقان عوي. ونىڭ تاريحى ۇزاق. تاۋ اسىپ، تاس باسىپ اكەم تۇرمەدەن قاشادى. تالدىقورعاننىڭ بۇركىتتى بايانجۇرەك تاۋىنىڭ ارعى جاعىندا قورا دەگەن ۇلكەن تاۋ بار. سول قورا تاۋىنىڭ تۇبىنەن تەكەلى وزەنى اعىپ جاتادى، بۇل ءوزى – تابيعاتى وتە سۇلۋ جەر. ءىلياس، اقىن سارا، عالي ورمانوۆ جىرلايتىن اقسۋ وزەنى سول تاۋدان قاق ءبولىنىپ، ءبىر جاعى قىتايعا، ءبىرى تومەن قاراي اعادى. اكەم سول قورا تاۋىنا بارىپ ۇڭگىرگە تىعىلىپ جاتادى، ەكى ايداي وتكەندە اۋىلداعى «بەلسەندىلەر» «عالي ايتحوجين قاشىپ كەلىپ تىعىلىپ جاتىر» دەپ حابار بەرەدى. اكەمە تاماق تاسىپ جۇرگەن نەمەرە ءىنىسى: «اعا، قاشپاساڭىز بولمايدى، ءسىزدى ۇستايدى» دەيدى. سول كەزدە اكەم وعان: «ۇيدەن بالالاردىڭ تابىلعان سۋرەتتەرىن اكەلىپ بەرشى» دەپ ءوتىنىش ايتادى. مىناۋ – سول تابىلعان ەكى سۋرەت. سونى ءتوسقالتاسىنا سالىپ قىتايعا قاشقان. بىرنەشە ادام اكەممەن قاشادى، تاۋ باسىندا ۇلكەن جارىق بار ەكەن، كوپ ادامدار ارعى جاعىنا وتە الماي، سول تاۋدىڭ جارىعىنا اتتارىمەن ءتۇسىپ كەتەدى، اكەم وتەدى. اكەمنىڭ سول جاققا بارعان كەزدەگى سۋرەتى – مىناۋ، ءوزى قىر مۇرىندى، ماڭدايى كەرەقارىس اپپاق كىسى بولاتىن».
كوڭىلىم شالقار بولىپ شاتتانۋشى ەم،ماڭدايىمنان ءبىر سيپاپ قويعاندا انام…
«شەشەم بالالارىنىڭ ءبارى اشتان ءولىپ، اكەمنىڭ شەشەسىن دە جەرلەپ، قولىندا جالعىز 10-12 جاستاعى بالا شاياحمەت قالادى. ءۇش جاسىمنان اشامايعا تاڭىپ، اتقا مىنگىزىپ، 20 جاسقا دەيىن اتتىڭ ۇستىندە جۇرگەن اداممىن. اپام مەنى كوتەرەردە ءتۇس كورەدى، تۇسىندە اسپان قاق ايىرىلىپ، ساعات ءتۇسىپ كەلە جاتادى، سول كەزدە ومىراۋىن اشىپ، ساعاتتى قوينىنا ءتۇسىرىپ الادى. سوندا «بۇل بالا ەل ارداقتايتىن ەلدىڭ بالاسى بولار» دەپ ىرىم ەتىپتى. وسى جاقتان وتكەن ادامدار اكەمدى پانالاپ، سول كىسىنىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەپ، ءبىر اۋىلدا بولعان. سول اۋىلدا مەن دۇنيەگە كەلگەن ەكەنمىن. مەن تۋاتىن جىلى تىشقان قالىڭ بولىپ، ۇيقىسى قالىڭ ايەلدەردىڭ بالالارىنىڭ مۇرنىن، قۇلاعىن تىشقان جەپ كەتەتىن قيىن كەز ەكەن، سوندا مەنى وزدەرى وتىرعان قازاق ءۇيدىڭ جەلباۋىنا اسىپ، تاڭ اتقانشا كەزەك-كەزەك تەربەتىپ وتىرادى ەكەن، كىشكەنتاي كەزىمنەن اپپاق كيىندىرىپ وسىرگەن. شەشەمنىڭ داۋىسى كەرەمەت بولاتىن، ءوزىنىڭ ءولىپ كەتكەن بالالارىن، اتا-اناسىن، باۋىرلارىن، قاجى اتامدى قوسىپ ءان ايتادى ەكەن. ەلگە، سۇيگەن جارعا ساعىنىشىن قوسىپ، بالالارىن جوقتاپ وتىرىپ بەسىگىمدى تەربەتەدى ەكەن، ولەڭ ماعان انامنىڭ ىشكى زارى، مۇڭى، ساعىنىشى، قايعىسى، قاسىرەتى ارقىلى كەلگەن دۇنيە دەپ ويلايمىن. مەنىڭ اتا-انامنىڭ كورمەگەنى جوق، انام جۇرەكتەن 1957 جىلى قايتىس بولىپ كەتتى، جاز ايىندا سايرام كولدىڭ جاعاسىنداعى قىستاۋعا جەرلەدى، مەن انامنىڭ قايتىس بولعانىن كورە المادىم، گيمنازيادا ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەن كەزىم. قۇلجادان كەلگەنشە جەرلەپ قويىپتى. ءقابىرىنىڭ باسىندا ۇزاق وتىرىپ تۇرعان كەزىمدە سامايىم تۇگەل اعارىپ كەتتى. «اناشىمدى جاپقان كەزدە تاس ءقابىر، جيىرمادا تۇسكەن قىراۋ شاشقا بۇل. سودان بەرى ءوتتى ءومىر، اقتى سۋ، كەزدەستىردىم جانداردى دا تاسباۋىر» دەگەن ولەڭدى سوندا جازعام».
قۇزدارىنان جوڭكىلگەن داۋىل-كوشكىن،مەن تاكاپپار تالقىنىڭ تاۋىندا ءوستىم…
«اكەمنىڭ قورعاستان ۇرىمشىگە دەيىنگى تاسجولدى سالۋعا تىكەلەي قاتىسى بار. ءبىز قۇلجا قالاسىندا بولعاندا، اكەم جول قۇرىلىسىندا جۇمىس ىستەدى. بىرنەشە جىل بۇرىن قىتايلار جاڭا جول سالدى، بۇرىن اسقاق بيىك تالقىتاۋىنىڭ اراسىنان وتەتىن، ول جەردەن كولىك تە، اربا دا جۇرە المايتىن بولعاندىقتان قىتايلار تاۋدى تەسىپ، جاڭا جول سالدى. كەيىن بارعاندا ەكى مەملەكەتتىڭ كەلىسىمى بويىنشا مەن تۋرالى «جىر-جۇرەك» دەگەن فيلم ءتۇسىردى. سوندا تاۋدى تەسكەن جاڭا جولمەن وتتىك. مامىردىڭ 20-24 ارالىعى بولاتىن، ءتاڭىر تاۋىنىڭ باسىندا قار جاتىر، سايرام كولى دە بۇرىنعىسىنان مولايىپتى.
كىشكەنتاي كۇنىمدە سايرامنىڭ جاعاسىندا اققۋلارمەن وينايتىن كورىنەمىن. اققۋلار ۇشىپ كەتكەنشە ۇيگە كىرگىزە المايدى ەكەن. اققۋدىڭ كيەءسى، قاسيەتى جۇقسىن دەپ تىلەك تىلەيدى ەكەن. كەيىن ءۇش ايماق كوتەرىلىسى بولماي تۇرعان كەزدە ىلە، التاي، تارباعاتاي قازاققا تيمەي، قىتايعا ءوتىپ كەتكەن عوي. قۇلجا دەپ اتايتىن سەبەبى قۇلجالار اعىلىپ جۇرەدى ەكەن عوي. مەنىڭ جاس كەزىمدە ادامدار ات-شانامەن بارىپ، كومىردى جەردىڭ استى ەمەس، ۇستىنەن وپىرىپ-وپىرىپ الىپ كەلەتىن، ول كومىر اعاش سەكىلدى جاناتىن. ال مىناۋ ساقينانىڭ كوزىندەگىدەي اسىل تاس مەنىڭ تۋعان جەرىمنەن شىعادى ەكەن، كەءيىن سونىڭ ءبارىن يەمدەنىپ، ىشكى جاققا الىپ كەتتى عوي».
شىڭىنان الاتاۋدىڭ شىعانداپ ءبىر،قىران دا جەز قاناتىن قاقتى تىنباي
قىزدار گيمنازياسىندا ساباق بەرىپ جۇرگەن جەرىنەن مارفۋعا عاليقىزىن «بۇل – بايدىڭ قىزى» دەپ، تۇكپىردەگى كۇنەس دەگەن اۋىلعا ەكى قازاق، ءبىر ۇيعىردى جىبەرەدى، ۇيعىردىڭ ايەلى سىرتىنان باقىلاپ جۇرەتىن تىڭشى ەكەن، «مۇنى قايتارماۋ كەرەك، وسى جاققا قالدىرۋ كەرەك» دەپ حات جازادى ەكەن. اكەسى ۇرىمشىدە جۇرگەن كەزدە تاعى دا قىتايلار كامپەسكەلەپ، اكەسىنىڭ مالىن، جەرىن، اكەسى مىنەتىن پيكاپ-قارا ارعىماقتى، مارفۋعا اقىنعا تيەسىلى بورتەجورعانى تارتىپ الادى. كەيىن سول جاققا بارعاندا دۇنيەنى قايتارۋ تۋرالى اڭگىمە بولادى، سوندا مارفۋعا اقىن: «كىمنەن قالماعان دۇنيە بۇل، اتامنان قالعان مۇرا – اقىندىق پەن شەشەندىك ونەر، اكەمنەن قالعان كىتاپ، ءبىلىم بار، مەنىڭ بايلىعىم – ولەڭ-جىرىم، مەن تۋعان جەرىمدى كورەيىن، ولگەننەن قالعان ەل-جۇرتتى، قاتارلاستاردى كورەيىن دەپ كەلدىم» دەپتى. سول ءبىرىنشى رەت بارعاندا شەشەسىنىڭ ءقابىرى باسىندا كوزىنەن جاس، جۇرەگىنەن جىر سورعالاپ، «جاپىراق سىلكىنگەن كەش» دەگەن كىتابى ءبىر ايدىڭ ىشىندە جازىلدى. كىتاپ قىتايدا 1990 جىلى ۇلتتار باسپاسىندا «ساعىنىش سازى» دەگەن اتپەن ارابشا شىعىپ كەتتى، بۇل جاقتا 1992 جىلى شىقتى.
«اكەم مارقۇم «مەن بارا الماسام دا، ءبىز جەتە الماساق تا، سەن باراسىڭ ءبىزدىڭ تۋعان جەرگە، اتاجۇرتىڭا سەن باراسىڭ» دەيتىن. ءبىز 1958 جىلى قازاقستانعا كەلدىك، كوكىرەگى وياۋ، حالىققا ءقادىرلى ادام بولعان اكەم جان-جاقتى ارالاپ ءجۇرىپ، 1500 ءۇيدى تالدىقورعاننىڭ قاپال اۋدانى، اباي كولحوزىنا كوشىرىپ الىپ كەلدى. ءبىز كەلگەندە ول جەردە ءۇي دە، كۇي دە جوق ەدى. بىزگە شوپاننىڭ ءۇيىن بوساتىپ بەردى، قيىندىق كورمەدىك. كولحوز باستىعى تۋشكەنوۆ دەگەن كىسى ءبىر قولى شولاق، حالىققا جاناشىر، ەڭبەكقور، ۇيىمداستىرعىش ادام بولاتىن، اباي كولحوزى كەرەمەت دۇرىلدەپ كەتتى. ءبىرىنشى رەت مادەنيەت ءۇيى سالىندى. مەن كەلگەندە بوس جۇرمەيىن دەپ جاستاردى جيناپ الدىم. اكەم دە، شەشەم دە اسقان شەبەر بولعاندىقتان، سەگىز جاسىمنان كيمەشەكتىڭ جاعىن وقالاپ، 12 جاسىمدا جاعاسى مەن جەڭىن قوندىرۋدى ۇيرەتىپ، سىرت كيىمدى تىكتىرگەن عوي. قانشا ازدەكتەپ، ەركەلەتىپ وسىرسە دە، مۋزىكادان ساۋاتىمدى اشىپ، ءىس تىگۋدى ۇيرەتكەننىڭ پايداسىن كەيىن كوردىم. الماتىدان ماتاسىن الىپ، شيفون، تورعىننان قىزدارعا كويلەك-قامزولدار تىكتىرىپ، تراكتوريست جىگىتتەردىڭ ىشىندە گارمون تارتاتىندارى بار، انسامبل ۇيىمداستىرىپ، ءان ايتقىزىپ، بي بيلەتىپ، كولحوزدىڭ اۋدان بويىنشا 1-ورىنعا شىعۋىنا ۇلەس قوستىق. ءبىراق 1959 جىلى الماتىعا كەتىپ، سول قالعاننان مول قالدىم» دەپ سىرىن شەرتەدى اقىن.
ولەڭ ىزدەپ كەلىپپىن وسى وڭىرگە…
اقىن ولەڭگە ىشتەي ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەندىكتەن، ۇلكەن اعالارى قاينەكەي جارماعامبەتوۆ، قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ، عالي ورمانوۆ، مۇحامەدجان قاراتايەۆ، تايىر جاروكوۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ، ءشامىل مۇحامەدجانوۆ جاس اقىندى ىلتيپاتپەن قارسى الادى. «بۇلاردىڭ ىشىندە جاسى قايرات جۇماعالييەۆ ەدى. مەن دە سول ورتاعا كەلدىم. وسى ورتاعا كەلۋ مەنىڭ ارمانىم ەدى» دەپ ەسكە الدى ءبىر ءسات.
اقىننىڭ العاشقى كىتابى – «بالقۇراق» 1962 جىلى جارىق كوردى. ودان كەيىن وتىزدان استام كىتابى شىقتى. ماسكەۋدەن ءتورت كىتابى شىعىپ، شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلعان. باسقا رەسپۋبليكالاردا جارىق كورگەندەرى قانشاما. ءبىراق شەتەلگە شاقىراتىن پوەزيا كۇندەرىنە بارا الماعان. «بۇل ايتحوجا دەگەن – قىتايدىڭ تىڭشىسى» دەگەن ارىزدار وسىلاي اقىننىڭ ادىمىن تۇساعان. ماسكەۋدەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەندە دە جۇمىسسىز وتىرىپ قالعان كەزدەرى كوپ بولعان. ءتورت قابىرعاعا قامالىپ وتىرىپ كوپ ولەڭ جازعان. سول شاقتاردا «كوڭىل دىمقىل، كۇن كوزىنە قۇرعاتىپ، كوز جاسىمدى اق بۇلتتارعا سۇرتەمىن» دەگەن جولدار وقىرماندى سەلت ەتكىزگەن ەدى.
تۇمانباي اقىن مارفۋعا اپايدىڭ 60 جىلدىعىندا «مارفۋعا – ساعىنىشتىڭ اقىنى، ەشكىم ساعىنىشتى مارفۋعاداي ورنەگىنە كەلتىرىپ جازعان ەمەس» دەپ باعا بەرگەن.
– ايەل اقىنداردان كىممەن جاقىنىراق ارالاستىڭىز؟ كىتابىڭىزدا ءماريام حاكىمجانوۆا اپايمەن تۇسكەن سۋرەتىڭىز بار ەكەن…
– الماتىدان ەڭ ۇلكەن دوسىم، سىرلاسىم، مۇڭداسىم، اسا قۇرمەتتى ادامىم گۇلنار اپامىز بولدى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قىزى – ءومىر كورگەن، دۇنيەگە سيرەك كەلەتىن ادام. اكەسىنىڭ كىتاپتارىنىڭ ارابشا جازىلعان جەرىن لۋپامەن قاراپ وتىرادى، كوزى جەتپەگەن جەرىن ماعان ايتادى. ءبىز فۋرمانوۆ كوشەسىندە، ول كىسى تولەبايەۆ كوشەسىندە تۇردى. مەن ول كىسىدەن كوپ دۇنيە ۇيرەندىم. انام سياقتى، ۇستازىم سياقتى ەدى. ۇلكەن اقىنداردى شاقىرعاندا مەنى قالدىرمايتىن. سولاردى ەستىسىن، تىڭداسىن، ونەگە السىن دەيتىن. اقىنداردان ءماريام اپايمەن جاقىن ارالاستىم، ول كىسى – تاعدىر تاۋقىمەتىن كوپ تارتقان ادام، ءماريام اپاما ارناعان ولەڭدەرىم وتە كوپ. اقتارىلىپ وتىرىپ سويلەيتىن، ماڭعاز مىنەزدى، ويلى ادام ەدى. پاراساتى مول-تۇعىن، شىققان تەگى دە، ارالاسقان ادامدارى دا ەرەكشە، ۇلاعاتتى ادام بولاتىن. سوندىقتان مەن ول كىسىنى اقىن رەتىندە دە، انام رەتىندە دە جاقسى كورىپ سىيلادىم.
– ءسىز ءالى دە جىر جازاسىز. جاڭا كىتاپ شىعارماق ويىڭىز بار ەكەن…
– مەنىڭ باقىتسىز كۇندەرىم ماعان باقىتتى سەزىندىردى. جاقسى ولەڭ ىشتەگى مۇڭنان، قايعى-قاسىرەتتەن، شەردەن تۋادى، ومىرىندە زارى جوق ادامدار كەرەمەت قۇدىرەتتى ولەڭ جازا الادى دەپ ايتا المايمىن. ماعان اباي ولەڭدەرىنىڭ كوپ اسەرى بولدى. ولەڭدى تۋعان جەرىمە، ەلىمە ارناپ جازدىم. جاس ۇلعايعان سايىن جاس كەزىڭ ەلەستەپ، كوكەيىڭە ۇيالاي بەرەدى ەكەن، كىندىك قانىڭ تامعان جەر مەن ەل كوز الدىڭنان كەتپەيدى ەكەن.
P.S: اقىن «كيىك سەزىم» دەگەن كىتابىن دايىنداپ جاتىر ەكەن. مۇندا اتاجۇرتىنا ارنالعان جىرلار، سوڭعى ون ءۇش جىلدان بەرى جازىلعان ولەڭدەرى قامتىلعان. 15 باسپا تاباقتاي بولادى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، «كۇندەردىڭ كۇندەرىندە ۇشىپ كەتسەم، تاسىڭدا بۇزىلمايتىن ۇيام قالار» دەگەن جولدارى عانا «قازاق ادەبيەتىنە» جاريالانىپتى. حالقىما ايتام دەگەن سىرىنىڭ ءبارى دە وسى كىتاپتىڭ ىشىندە بولماق. ابايعا ارنالعان جاڭا ولەڭدەر دە بار. «ارمانىم – اتا-بابالارىما ارناعان ەستەلىك كىتابىمدى جازىپ كەتۋ، كۇندىز-تۇنى سونى ويلايمىن» دەيدى جىر اققۋى اتانعان اپامىز. جاسى ۇلعايسا دا قولىنان قالامى تۇسپەي، ولەڭ جازىپ كەلە جاتقان سەزىمتال دا سەرگەك اقىنعا قاجىر، قالامىنا قۋات تىلەپ قوشتاستىق.
جادىرا شامۇراتوۆا
استانا اقشامىنان الىندى
