جۇماتايدىڭ ءلايلاسى
كەزىندە جاتاقحانانىڭ قارا نانىن ءبولىسىپ جەگەن قالامداس دوس قازىبەك قۇتتىمۇرات ۇلىنىڭ كوڭىلىندەگى سۇيىكتىسىنە ارناعان ستۋدەنت شاقتاعى ءبىر ولەڭىندە «سۇلۋلىعى وزىڭنەن قانداي ەكەن، جۇماتايدىڭ ءلايلاسىن كورەر مە ەدى...» دەگەن جولدار بار-تىن. شىنىندا دا جاۋھار جىرلار يەسى جۇماتاي جاقىپبايەۆتى وقىعان كەز كەلگەن ادام شايىردىڭ ومىرلىك عاشىعى ءام مۋزاسى ءلايلا ارۋدى كورىپ، كىم ەكەنىن بىلۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتارى انىق.
ءبىزدىڭ شاكىرتتىك شاعىمىز سول كەز اتى اۋىزدان تۇسپەي تۇرعان جۇماتاي اقىنمەن "اۋىرۋمەن" باستالعان ەدى. ەندى عانا ءقازمۇۋ-دىڭ ستۋدەنتى اتانىپ، سول ۋاقتاعى ءداستۇر بويىنشا اۋىلشارۋاشىلىق جۇمىستارىندا، الماتى ماڭىنداعى شەلەك اۋدانىندا جۇزىمدىكتە جۇرگەن كەزىمىزدە، 1990-جىلعى قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنان اۋا اقىننىڭ دۇنيە سالعانى تۋرالى قارالى حابار جەتتى. سودان سوڭ-اق كوزى تىرىسىندە ونشالىقتى ەلەنبەگەن ونىڭ ناعىز «ەكىنشى ءومىرى» باستالىپ، اتى گۇرىلدەپ جۇرە بەردى.
ءبىز، قاتارلاستار، ءوزىمىز كوزىمىزبەن كورىپ ۇلگەرە الماي قالعان قايران جۇماعاڭنىڭ:
– سەنى، ءلايلا، قارا كوزدى كيەلىم،
قايىسپايتىن قارا جەرشە سۇيەمىن! – دەپ، ەندى بىردە:
– ...كەتەر كۇنىم... كەلەر، كەلەر ول داعى،
ءبىر قارالى شەرۋ شىعار جولعا ءالى،
سول ءبىر كەزدە جان بالاسى جىلاماي،
ءلايلا، جالعىز سەن وكسىسەڭ بولعانى، – دەگەن، بولماسا:
– قانشا عاجاپ ازاپ شەكتىم ءلايلا دەپ،
مەنەن اسقان باقىتتى ادام جوق، كۇنىم! – دەپ كەيدە شاتتانا، كەيدە مۇڭايا جىرلاعان تۋىندىلارىن جاتقا سوعاتىنبىز. وعان ەلىكتەپ جىر جازىپ، اقىننىڭ وزىنە ولەڭ ارناعاندارىمىز دا از ەمەس. شايىردىڭ كوزى تىرىسىندە شىققان قالىڭدىعى پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا ءۇش جيناعىنىڭ سيرەك دانالارى ارامىزدا قولدان قولعا ءوتىپ ءجۇرىپ توزدى دەسەك بولادى. سونىڭ ءبىرى – «ءلايلا» اتتى كىتاپشاسى. «تاكاپپار اپپاق جۇزىندە تارىداي ءبىر مەڭ بار...»، «حانشاداي ءوزىن ۇستاعان، قارا الماس كوزدى، بال ەرىن» ءلايلانىڭ جۇماتاي ولەڭدەرىندەگى دەتالداردان قۇرالىپ، ءارى قاراي قيالىمىزبەن سومدالىپ-وڭدەلگەن سۇلۋ بەينەسى ءارقايسىمىزدىڭ كوكەيىمىزدە سول كەزدە ورىن تەپكەنى راس. ال ومىردەگى ءلايلا بەيىسبەك قىزى دوسمۇحامبەتوۆانىڭ سوناۋ 60-ىنشى جىلداردان بەرى ماسكەۋدە تۇراتىنىن بىلدىك وسى ماقالا العاش جازىلعان 2008-جىلى.
ءلايلا بەيىسبەك قىزى دوسمۇحامبەتوۆا
(جۇماتايدىڭ ءلايلاسى وسى)
قوسىلۋىنا تاعدىر جازباعان، ءبىراق جۇماتايدىڭ جىرىنا ومىرلىك وزەك بولىپ، كوپتىڭ كوڭىلىندەگى اڭسارلى بەينەگە اينالعان «قاسى دا كەرىك، قارا الماس كوزدى، اي قاباق» سول ءلايلانىڭ اناسى بالاپان ارىنوۆا مەن تۋعان ءسىڭلىسى مايرا قابدۋلوۆا (كەيىنگى تەگى) استانامىزدا تۇراتىنى تۋرالى ماعلۇمات قۇلاعىمىزعا تيگەندە، جۇزدەسكەنشە اسىقتىق. الدىمەن تەلەفون ارقىلى تىلدەستىك، الايدا بالاپان اپايمەن كەزدەسۋىمىز كەشەۋىلدەي بەردى. سول جىلى قاڭتاردىڭ 5ء-ى كۇنى جاسى 84-كە تولعان كەيۋانا اۋىرىپ قالا بەرگەن سوڭ، اقىرى قىزى مايرامەن جولىعۋدى قاناعات ەتۋگە تۋرا كەلدى.
– وزدەرىڭىز دە بىلەتىن بولارسىزدار، ءلايلا مەن جۇماتايدىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي تەرەڭ، تىعىز قارىم-قاتىناس بولماعان عوي. جۇماتاي ونىمەن بىرەر رەت قانا كەزدەسىپ، تەك بىرنەشە رەت ۇيگە شىعارىپ سالعان سياقتى... انامنىڭ جۇمىس بابىمەن بىزدەر تالدىقورعانعا كوشكەنىمىزدە ءلايلا سونداعى كەشكى ورىس مەكتەبىندە وقىدى دا، جۇماتاي سوعان قاراما-قارسى ورنالاسقان قازاق ينتەرناتىندا جاتقان ەكەن. سول كەزدەرى تانىسسا كەرەك، – دەدى كەيىپكەرىمىزدىڭ ءسىڭلىسى مايرا.
جۇماتايدىڭ ءوزىنىڭ:
شىعارماي ءجۇردىم ءبىر دە ەستەن،
ۇمىتىپ ۇيقى-كۇلكىنى،
ءبىر رەت قانا تىلدەسكەن
بەينەڭدى سەنىڭ كۇن-تۇنى، – دەپ، جانە:
ون جەتىمدە سەنى كوردىم، كوردىم دە،
كورمەي سەنى تۇرا المايتىن بولدىم مەن! – دەپ جازعاندارى سول شىندىقتان ازدى-كوپتى سىر اڭعارتسا كەرەك.
ءلايلانىڭ جۇماتاي العاش كورگەن جوعارى سىنىپ وقۋشىسى كەزى
– ءلايلا ەكەۋمىزدىڭ ارامىز 8 جاس، ول جوعارى سىنىپتا وقىعاندا مەن باستاۋىشتاعى بالامىن. تالدىقورعاننىڭ جانىنداعى ەركىن دەگەن اۋىلدا تۇراتىن ءبىزدىڭ ۇيگە دەيىن جۇماتاي قالاداعى مەكتەپتە وقيتىن ءلايلانى شىعارىپ سالعان كەزدەرى بولعان، ال ول ەداۋىر جەر، – دەپ ەسكە الدى مايرا دوسمۇحامبەتوۆا-قابدۋلوۆا بىزبەن اڭگىمەسىندە.
ءلايلا 1946-جىلى 4-قازاندا دۇنيەگە كەلگەن. ول – ءۇيدىڭ تۇڭعىشى، مايرا كەنجەسى ەكەن. ارالارىندا ءۇش ۇل بولىپتى، ءبىرى ءسابي كەزىندە شەتىنەسە، قالعان ەكەۋى 45، 47 جاستارىندا قايتىس بولعان. ال اكەلەرى بەيىسبەك بالالار ۇيىندە وسكەن، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان كىسى ەكەن. 1984-جىلى 64 جاسىندا ومىردەن ءوتىپتى.
– ءلايلا تاتەم كەيىن قازمۋ-گە تۇسكەن سوڭ ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە اۋىستىرىلعان. ول كەزدە ۇزدىك وقىپ، ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ستۋدەنتتەردى ماسكەۋ، لەنينگراد ءتارىزدى سول كەزدەگى وداقتىڭ ۇلكەن قالالارىنا جىبەرەتىن ءداستۇر بولعان عوي. مگۋ-دىڭ تاريح-ارحيۆتانۋ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن سوڭ پراكتيكادا بولعان ءلايلا سول قالادا ءبىرجولا قالىپ قويدى. مەن 7-سىنىپتان باستاپ وداق كولەمىندە بىرنەشە رەت وليمپياداعا باردىم. سونىڭ بىرىندە ۆورونەج ارقىلى ماسكەۋدەگى ءلايلاعا سوققانىمدا ونى الدەبىرەۋ «سويلەسۋ پۋنكتىنە» تەلەفونعا شاقىرىپ، مەن ەرە باردىم. تەلەفون شالادى دەپ كۇتپەگەن بولسا كەرەك، العاش تۇتقانىڭ ار جاعىنداعى ادامنىڭ كىم ەكەنىن سۇراعان سوڭ ءلايلا تاڭىرقاعان ۇنمەن «جۇماتاي؟..» دەپ داۋىستاپ، ءسال كىدىرىپ بارىپ ەسىنە ءتۇسىردى. سولايشا ولاردىڭ ءبىر-اق رەت تەلەفونمەن سويلەسكەنىنە كۋا بولعان ەدىم.
ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءى كۋرس ستۋدەنتى كەزىندە
ءسىڭلىسى مايرانىڭ ايتۋىنشا، ءلايلا ءجاسوسپىرىم شاعىندا قاتارلاستارى اراسىنان ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن العىر، تالاپتى، باتىل، وتكىر جان بولىپتى. بارلىق نارسەنى ۇيرەنىپ العانشا اسىعادى ەكەن. ورىس مەكتەبىندە وقىعانىمەن، قازاقتىڭ جالپاق تىلىندە اۋىزەكى ەركىن تىلدەسە العان. گيتارا تارتىپ، ساحنادا ءان سالاتىن، ەپتەپ ولەڭ شىعاراتىن دا بولعان. جاقسى وقىعانى ءۇشىن «ارتەك» لاگەرىنە دە بارىپ، ءتىپتى وندا پيونەرلەردىڭ درۋجينا كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى بولىپتى. «ۇيگە كەيىن العىسحات كەلدى، لاگەردە بىرگە بولعان دوستارىنان دا وداقتىڭ ءار جەرىنەن كوپكە دەيىن حاتتار كەلىپ ءجۇردى. سوندا تەك قانا جۇماتاي ەمەس، وعان كوپ ادام عاشىق بولعان عوي، ويلاپ وتىرساق. ەگەر وسىندا وقىپ، ەلدە قالسا، ول ءبىر اتاقتى ادامعا اينالار ەدى دەپ ويلايمىن» دەيدى مايرا بەيىسبەك قىزى.
وسى ماقالامىزدىڭ العاش «ايقىن» گازەتىندە شىققان نۇسقاسىندا (28- اقپان، 2008-جىل، № 37(974) ايگىلى «گاۋھارتاس» ءفيلمىن تۇسىرۋشىلەردىڭ ءلايلاعا باس كەيىپكەر ءرولىن ۇسىنىپ، قولىنا سەنارييدى بەرىپ، ءبىرتالاي اينالدىرعانىن جازعان ەدىك. الايدا ول قاتە دەرەك بوپ شىقتى، ءسىڭلىسى مايرا ارتىنان ءوزىنىڭ جاڭىلىسقانىن، كەيىن اناسىنان ناقتىلاعانىن جەتكىزدى. ول كەزدە ءبىزدىڭ ماقالامىز جاريالانىپ كەتكەن ەدى. سوندىقتان وقىرماندارعا ەسكەرتە كەتۋدى ءجون كوردىك. ءبىراق ءلايلاعا بىرنەشە فيلمگە ءتۇسۋ ۇسىنىسى جاسالعانى راس ەكەن. وكىنىشكە قاراي ارتىس-اكتەر دەگەنگە ۇركە قارايتىن سول كەزدىڭ تۇسىنىگىمەن اكە-شەشەسى قارسى بولىپ، «وقۋىڭدى ءبىتىرىپ ال» دەپ، رۇقسات بەرمەي قويىپتى. «مامام «ءبىلىمىمىز بولسا دا، ءبىز سول كەزدە نادان ەكەنبىز» دەپ وكىنىپ وتىرادى، – دەدى مايرا اپاي ول تۋرالى».
ءلايلا اناسى بالاپان اپايمەن
بۇل ماعلۇماتتار ءلايلا جونىندە العاش («قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2005-جىلعى 21-قازانداعى سانىندا) جارىق كورگەن سايلاۋباي تويلىبايەۆ دەگەن اۆتوردىڭ ماقالاسىنداعى جايتتاردى تولىقتىرا تۇسەدى. وندا بالاپان اپاي ءلايلانىڭ ءتىپتى وقۋشى كەزىندە «اسوكا» اتالاتىن وپەرادا باستى ءرول ويناعانىن دا ايتادى.
ءلايلانىڭ جۇماتاي جىرلارىنان باسقا دا ونەر تۋىندىلارىنىڭ تۋۋىنا سەبەپشى بولعانى حاقىندا سايلاۋباي تويلىبايەۆ جازعان تاعى ءبىر دەرەك – ايگىلى كومپوزيتور اسەت بەيسەۋوۆتىڭ «مەڭدى قىز» ءانىنىڭ ءلايلاعا ارنالعاندىعى.
تالايدىڭ شابىتىنا قوزعاۋ سالعان سول ارۋ ءلايلا تاعدىردىڭ جازۋىمەن ماسكەۋدە ۇلتى باسقا ءبىر ازاماتپەن (ساحاروۆ) باس قوسقان. ءوز وتباسى (امان بولسا، ءقازىر جاسى قىرىقتار شاماسىنداعى) ميتيا-دميتريي اتتى جالعىز ۇلى بار ەكەن. قىز كەزىندەگى دوسمۇحامبەتوۆا دەگەن تەگىن ساقتاپ قالعان.
ءلايلا ۇلى دميتريي ەكەۋى
«تاتەم تۇرمىسقا كەش شىقتى، – دەيدى مايرا – ءبىراق وعان تالاي، ءتىپتى باسقا ۇلتتىڭ جىگىتتەرى دە عاشىق بولعان، ويتكەنى كوركىنە اقىلى ساي، مىنەزى دە تارتىمدى، كوپشىل ەدى ءوزى دە. ءلايلا العاش وزگە ۇلت وكىلىنە، شەت جەرگە تۇرمىسقا شىعاتىنىن ايتقاندا ءۇي ءىشى قارسى بولىپ، سول سەبەپتى ول ءبىراز ۋاقىت ەشكىممەن حابارلاسپاي، قاتىناسپاي، توماعا-تۇيىق قالدى».
ارينە، كەيىپكەرىمىزدىڭ بايىرقالى، تىنىش ومىرىنە كولدەنەڭنەن كيلىگۋدىڭ ءجونى جوق. سوندىقتان ءلايلانىڭ ءتىپتى قوساعىنىڭ ءاتى-جونىن جاريا ەتۋدى دە قالاماعان مايرا اپايدى ونىڭ ماسكەۋدەگى مەكەنجايىن سۇراپ، قيناي المادىق. بىلگەنىمىز – ءلايلا قىزمەتى ارقىلى العان ماسكەۋدەگى ۇيىندە تۇرىپ جاتىر ەكەن. زەينەت دەمالىسىندا كورىنەدى، ءبىراق الدەبىر جەكە فيرمادا جۇمىس ىستەپ جۇرسە كەرەك. ماسكەۋدەن ەلگە جىلدا كەلىپ تۇرادى. جۇماتايدىڭ ولەڭدەرى، كىتاپتارى، ءوزى تۋرالى جازىلعان ماقالا – ءبارىن كورگەن، بىلەدى. ولار ىشكى دۇنيەسىندە قانداي سەزىم تولقىنىستارىن تۋدىراتىنى ەندى، البەتتە، ءسىز بەن ءبىز ءۇشىن بەيمالىم، ءقادىرلى وقىرمان.
جۇماتايدىڭ ءلايلاسى – استانامىزداعى مۇحيتارالدا (2007-جىل)
ايتپاقشى، مايرا اپايدىڭ ايتۋىنشا، ءلايلا مەن جۇماتايدىڭ جۇبايى زايدا كەزىندە ءبىر اۋىلدا، مۇقىردا تۇرعان. سول ۋاقتا-اق جۇماتايدىڭ ءلايلاعا عاشىق ەكەنىن اينالاسىنداعى ءبىراز جۇرت بىلگەن كورىنەدى. ول كەزدە بارلىعى جاس، ىشىندە ءلايلانىڭ شامشاگۇل دەگەن تۋىس تاتەسى بار، بىرىنە ءبىرىن سىرتتاي تاڭىپ، قالجىڭداسىپ جۇرەدى ەكەن. جۇماتايدىڭ ءبىرى – ولەڭىنە، ءبىرى – ومىرىنە سەرىك بولعان ءلايلا مەن زايدانىڭ الىستان تۋىساتىن ءوزارا اعايىنشىلىعى دا جوق ەمەس بولسا كەرەك.
«ايقىنعا» شىققان ماقالامىزدىڭ العاشقى نۇسقاسى
ر.S. بۇگىندە ينتەرنەتتەن وپ-وڭاي تابۋعا بولاتىن ءلايلانىڭ فوتوسۋرەتتەرىن جۇرتشىلىق نازارىنا وسى ماقالامەن بىرگە ەڭ العاش ءبىز ۇسىنعان ەدىك. ءقازىر ولار كوپتىڭ ولجاسىنا اينالدى. العاش جاريالانعاندا «ايقارا» گازەتىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جورنالشى ءىنىمىز ارنۇر اسقار: «ءبىزدىڭ جىگىتتەر ماقالاڭىزدى قىرىلىپ وقىدى. ءبىراز پىكىرلەسىپ، قىزۋ تالقىلادى. بۇرىن ولەڭنەن بىلەتىنى بولماسا، ەشقايسىسى ءوڭىن، سۋرەتىن كورمەگەن عوي ءلايلانىڭ» دەپ ماعان ءوز اسەرىن ايتقانى ءالى ەسىمدە.
مىنە، جۇماتايدىڭ ءلايلاسىنىڭ ومىردەگى بەينەسىنىڭ جارياعا شىعۋىنىڭ تاريحى وسىنداي.
...جالپى، سۇلۋلىق دەگەنىمىز شارتتى عوي. ەڭ سوڭىنان، ءقازىر ويىمىزعا كەلىپ وتىرعانى: قالامداس ءىنىمىز، اقىن راحات ءابدىراحمانوۆ ءوزىنىڭ جۇماتايعا ارناعان ءبىر ولەڭىن «بار سۇلۋلىق ءلايلادا ەمەس، انىعى – سول ءلايلانى سۇيە بىلگەن جۇرەكتە!» دەپ تۇيىندەگەن ەدى. سول سوزدە كوپ شىندىق بار-اۋ، نەگىزى...
(ءلايلانىڭ سۋرەتتەرى ءسىڭلىسى مايرا قابدۋلوۆا-دوسمۇحامبەتوۆانىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى)
باتىربولات ايبولات ۇلى
(فەيسبۋك پاراقشاسىنان الىندى)
6alash ۇسىنادى
