– تۋعان جەر تۋرالى ءسوز بولسا، «كىندىگىم كەسىلگەن جەر»، «كىندىك قانىم تامعان جەر»، «كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان»... دەگەن تۇراقتى تىركەستەر تاكبىردەي ءتىزىلىپ ءتىلىمىزدىڭ ۇشىنا ورالاتىنى تابيعي دەسەك، ايگىلى قازتۋعان جىراۋدىڭ:
قارعا بويلى قاز تۋعان،
باتىر دا بولىپ تۋعان جۇرت.
كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت،
كىر-قوڭىمدى جۋعان جۇرت... (قايران دا مەنىڭ ەدىلىم) دەپ كەلەتىن جىر جولدارى مەن «كىندىگىم كەسىلگەن جەر، تورىنە اتا-بابام كوسىلگەن جەر» دەگەن ولەڭ ورنەكتەرى وسىنىڭ ايعاعى. «كىندىگىمنىڭ جاس قانى، تامعان جەرى اۋىلىم…» دەپ باستالاتىن «اۋىلىم» ءانىنىڭ «اۋەلگى ءسوزى» دە كىندىكتىڭ كيەسىمەن ۇشتاسىپ جاتىر.
قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «كىندىككە «ادامنىڭ، مالدىڭ قارنىنداعى ىشكى دەنە مۇشەسىمەن جالعاساتىن ىشەك؛ قارىننىڭ ورتا تۇسىنداعى شۇڭقىر جەر» دەپ انىقتاما بەرىلسە، قازىرگى مەديسينا عىلىمى كىندىكتى «ىشتەگى بالا مەن انا ورتاسىندا ەنەرگيا تاسىمالدايتىن نەگىزگى دانەكەر» رەتىندە قاراستىرادى. دالىرەك ايتساق، قۇرساقتاعى تۋاشاققا (نارەستەگە) وتتەگى مەن حورەكتىك زاتتار انا قانىنان پلاسەنتالىق (بالا جولداسى) قان اينالىس كومەگىمەن جەتكىزىلىپ، كىندىك ۆەناسى ارقىلى تاسىمالدانادى. سوسىن دا شىعار، تىرشىلىك تىنىسىمىزدىڭ ءتۇپ قاينارى بولعان كىندىكتىڭ وسى ءبىر كەرەمەتىن ەرتە بىلگەن بابالارىمىز وعان ەشقاشان بەيجاي قاراماي، كىندىك كەسۋدىڭ ءوزىن كەرەمەت سالت رەتىندە ساناسىندا ساقتاپ، ۇرپاققا جالعاستىردى.
قازاق حالقى ىڭگالاپ دۇنيە ەسىگىن اشقان ءسابيدىڭ كىندىگىن كەسۋگە ايىرىقشا ءمان بەرەدى. «كىندىگىن كىم كەسسە، بالانىڭ مىنەزى سوعان تارتادى» دەپ ىرىمداپ، قول-اياعى جەڭىل، اۋىلدا، ەل ىشىندە بەدەلى بار، مىنەزى جايدارى، اق كوڭىل، اق ەدىل انالارعا كەستىرەدى. «ەسەيگەندە باتىر بولسىن، ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاسىن» دەپ ءسابيدىڭ كىندىگىن ايبالتامەن كەسەتىن سالت تا كۇنى كەشەگە دەيىن جالعاسىپ كەلدى. باعامداي بىلسەك، ءدال وسى ارادا بۇگىنگى عىلىم ءالى دالەلدەي المايتىن عاجايىپ سىر جاتىر. ءار ادامنىڭ تاعدىرى، جاراتىلىسى بولەك بولسا دا، بالانىڭ كەي مىنەزى نەمەسە ارەكەتى، ينەنىڭ جاسۋىنداي بولسا دا، كىندىك شەشەسىنە تارتۋىندا قانداي زاڭدىلىق بار؟! سول سياقتى كىندىك كەسىلگەن، كىندىك قان تامعان جەر مەن ادام ساناسى اراسىندا دا ءبىر ساباقتاستىق جاتقان جوق پا؟! قازاقتىڭ «ۇل بالانىڭ كىندىگىن التى قىردى اسىرىپ كومۋىندە نەمەسە كىندىگىن اتتىڭ جالىنا بايلاۋىندا؛ ال قىز بالانىڭ كىندىگىن وشاقتىڭ تۇبىنە كومۋىندە» نەندەي ءپاتۋا بار؟! مۇنى قازىرگى قاريالار «ۇلىن ەلىن-جەرىن جاۋدان قورعايتىن جاۋىنگەر، تۇزدە تۇنەپ ەل كۇزەتەتىن ەر بولسىن؛ ال قىزىن قازان-وشاققا يە بولار اقىلمان انا بولسىن دەگەن يدەيادان تۋعان» دەپ تۇسىندىرەدى. ءجون-اق دەيىك، سوندا وسى ۇعىمنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان زاڭدىلىق نە؟! قازاق سالتىندا كىندىكتى نەگە ۇياتتى جەردىڭ ءبىرى رەتىندە قىمتاپ ۇستاۋ دىتتەلەدى؟!..
وسى ساۋالداردىڭ ءبارىن سانامىزدا سالماقتاساق، بابالارىمىز كىندىك پەن كىندىك قاننىڭ قاسيەتىن باياعىدا بايقاعان سەكىلدى. كىندىگىن اشىپ ءجۇرۋدى مادەنيەت سانايتىن باتىس ەلدەرىنىڭ عالىمدارى سوڭعى كەزدەرى كىندىك پەن كىندىك قاننىڭ رولىنە بەيجاي قاراماۋعا ءماجبۇر بولدى. اتاپ ايتقاندا، «اشىق كەلەتىن اجال» دەپ اتالعان اق قان اۋرۋىن ەمدەۋگە سان مىڭ ءتۇرلى سىناق جاساعان عالىمدار اتالعان ىندەتتىڭ ەمىن كىندىك قاننان تاپقانى تورتكۇل دۇنيەنى تاڭداي قاقتىردى. باتىس مەديسينا سالاسىنىڭ عالىمدارى 10 نەشە جىل زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى كىندىك قاندا ادام دەنەسىنىڭ قان جاساۋىن جانە يممۋنيتەت جۇيەسىنىڭ قان جاساۋىن قايتا قۇراي الاتىن تەك كلەتكا بار ەكەنىن، وسى تەك كىلەتكانى كوشىرۋ ارقىلى ءار ءتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە بولاتىنىن بايقادى ءارى جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ جولداسى مەن كىندىك قانىن كادەگە جاراتىپ، ولاردى سۇيەك كەمىگىنەن باستاۋ الاتىن قان اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولدانىپ تا كەتتى.
باتىس عالىمدارىنىڭ ويىنشا، كىندىك قانىنىڭ قۇپياسى اشىلعان سايىن ونى قولدانۋ مۇمكىندىكتەرى دە مولايا بەرەتىن كورىنەدى. وڭتۇستىك كورەييا عالىمدارىنىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋ تاجىريبەلەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، كىندىك قانىنىڭ ءتىن جاسۋشالارى (ءتىن جاسۋشالارى — ادام مەن جانۋار ورگانيزمىندە بولاتىن، شىعۋ تەگى، قۇرىلىسى جانە اتقاراتىن قىزمەتى ۇقساس جاسۋشالار) قان ءتۇزۋشى جاسۋشالاردان باسقا جۇيكە جاسۋشالارىنا دا اينالا الادى ەكەن. وعان مىناداي مىسال كەلتىرىلگەن: «ومىرتقا جاراقاتىنىڭ اسەرىنەن 19 جىل بويى ءجۇرۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان 37 جاستاعى ايەل ادامعا كىندىك قانىنىڭ ءتىن جاسۋشالارىن كوشىرۋ ارقىلى جۇلىن ميىنىڭ جاسۋشالارى قالپىنا كەلىپ، جۇرە الاتىن بولعان»… مىنە كوردىڭىز بە، كىندىك قاننىڭ كەرەمەتىن؟! سوڭعى كەزدەرى مەديسينا عىلىمىنداعى ماڭىزدى ءبىر جاڭالىق رەتىندە ايتىلا باستاعان بۇل اڭگىمە ءبىزدى قازاق ۇعىمىنداعى كىندىكتىڭ كيەسىنە جەتەلەپ تۇرعان جوق پا؟! سىلتەمەسى تالاي تومعا جۇك بولاتىن تىلسىم سىردى بىرەر اۋىز سوزبەن-اق اڭعارتىپ كەتكەن قايران بابالار-اي دەسەڭشى…
قالياكپار ۇسەمحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
