كوشپەندىلەر الەمىندەگى تاريحي جۇيەنىڭ ساباقتاستىعى ەشقاشان ۇزىلگەن ەمەس. ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى باسقان دالالىق يمپەريانىڭ بيلىگى ۇيعىر حاندىعى قۇلاپ، ءبىراز مەزگىلگە جالعاسقان دۇربەلەڭ كەزەڭنەن كەيىن، شىڭعىس حان ومىرگە كەلۋدىڭ قارساڭىندا، گرۋسسە اتاپ كورسەتكەندەي، كەرەي ۇلىسىنىڭ قولىنا وتە باستاعان ەدى [1.525]. كەيىنگى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن كەرەيلەردىڭ ول زاماندا دالاداعى ەڭ قۋاتتى ۇلىستاردىڭ ءبىرى بولعانى تاريحتان ءمالىم. كەرەيلەر، اسىرەسە، وڭ حان اتانعان توعرىلدىڭ بيلىگى كەزىندە مەيلىنشە داۋىرلەدى. شىڭعىس حاننىڭ ۇلى دالانىڭ بيلىگىن قولىنا الۋىنا وكىل اكەسى – وڭ حاننىڭ كوپ ىقپالى بولعانى دا جاسىرىن ەمەس.
بولاشاق شىڭعىس حان — تەمۇجىن قوڭىرات تاي شەشەننىڭ قىزى بورتەگە ۇيلەنىپ، كەرلىننىڭ جوعارعى الابىنداعى بۇرعى دەگەن جەردى جايلاپ وتىرعاندا، قايىن اپاسى سوتان اجەي كيىتكە اكەلگەن قارا بۇلعىن توندى الىپ، تۋلا وزەنىنىڭ بويىنداعى وڭ حاننىڭ ورداسىنا سالەم بەرە بارادى جانە «اكەمنىڭ ەجەلگى انداسى ءسىزدى تۋعان اكەمدەي كورىپ، كيىتكە كەلگەن توندى وزىڭىزگە سىيلاعالى كەلدىم» دەيدى. ءدان ريزا بولعان كەرەيدىڭ وڭ حانى:
- قارا بۇلعىن تون
قار بولىپ تەككە كەتپەسىن.
توزعىنداعان ەلىڭدى
توپتاستىرىپ بەرەيىن.
بىتىراعان ەلىڭدى
بىرىكتىرىپ بەرەيىن.
اي دەيتىن اجاسى بولسىن،
قوي دەيتىن قوجاسى بولسىن،- دەپ اعىنان اقتارىلادى [2،30].
قازاقتىڭ «قۇدالىق بەلگىسى — كيىت، قونىس بەلگىسى — بەيىت» دەگەن ەسكى ماقالىندا ايتىلعانداي، ءداستۇرلى كوشپەندىلەر قوعامىندا كيىت كيگىزۋ ماڭىزدى عۇرىپتىق مانگە يە جورالعىلاردىڭ ءبىرى سانالادى. بۇل ءداستۇردىڭ عۇن زامانىنان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقانىن قىتايدىڭ ەسكى جىلنامالارى ايعاقتايدى. «حانشۋ» جىلناماسىندا عۇنداردىڭ ۋحۋاندارعا قارسى وداق قۇرۋ ماقساتىمەن، باتىس ايماقتاعى ەلدەرگە ىركەس-تىركەس ەلشى سالىپ، ولارعا قىز بەرمەك، بۇلعىن تون كيگىزبەك بولىپ ۋادە ۇستاتقانى (设以子女貂裘) ايتىلادى [3،2973]. ماتىندە قىز بەرۋ مەن تون كيگىزۋدىڭ قوسارلانىپ ايتىلۋى كيىت كيگىزۋ دەيتىن وسى كادەلى سالتتىڭ قۇدالىقتىڭ باستى بەلگىسى رەتىندە، عۇن كەزەڭىنەن باستاپ-اق رۋ-تايپالار اراسىنداعى قۇداندالىق بايلانىس پەن ساياسي نەكەدەن تۋىندايتىن وداقتاستىق قاتىناستى بەكىتەتىن ايشىقتى نىسان رەتىندە ماڭىزدى قىزمەت اتقارعانىن كورسەتەدى.
كوشپەندىلەر ورتاسىندا كيىت اكەلۋدىڭ قالىپتاسقان جول-جورالعىسى بولعان. سونىڭ ءبىر قيىعى قىتايدىڭ مين اۋلەتى كەزىندە قاعازعا تۇسكەن «سولتۇستىكتەگى بۇراتانالاردىڭ ءسالت-داستۇرى» (XVI ع.) دەگەن ەڭبەكتە تاپتىشتەپ باياندالادى. قىسقا قايىرساق، ۇزاتىلعان قىز ۇستىنە ۇزىن قىزىل شاپان، باسىنا شوشاق توبەلى، اشەكەيلى باس كيىم كيەدى. كەلىن بولىپ بوساعادان اتتاعاندا، قولىنا ءۇش بىلەم قۇيرىق ماي ۇستاپ، وشاققا ءۇش مارتە ءتاۋ ەتەدى دە جانعان وتقا ماي سالادى. سوسىن اتاسى مەن ەنەسىنە سالەم سالىپ، ولارعا قىز كادەسى رەتىندە تون جابادى [4،238]. بۇل ايتۋدا موڭعول سالتى بولعانمەن، اتا ءداستۇرىمىزدىڭ كونە ۇلگىلەرى تۋرالى باسقا تاراپتان اقپارات بەرەتىن قىزىقتى دەرەك ەكەنى كۇمان تۋدىرماسا كەرەك.
ولاي بولسا، جاس تەمۇجىننىڭ كيتكە كەلگەن بۇلعىن توندى اكەسىنىڭ انداسى توعرىلدىڭ يىعىنا جابۋىنىڭ قانداي سىرى بار؟
تەمۇجىننىڭ بارلىق دالا تايپالارىنىڭ ىشىندە قۇرىعى ۇزىن، قۇدىرەتى ۇستەم جۇرت — كەرەيدىڭ ءامىرشىسى وڭ حاندى تۋعان اكەسىندەي قادىر تۇتىپ، ءامىرشى رەتىندە مويىنداعانىن «قۇپيا شەجىرە» دە، وزگە جىلنامالار دا راستايدى. مىسالى، «قۇپيا شەجىرە» بويىنشا، وڭ حان نايماننىڭ كوكساۋ سابىرىق باتىرىنان جەڭىلىپ، ايىرىلعان ەل-جۇرتىن تەمۇجىننىڭ ءتورت باتىرىنىڭ كومەگىمەن قايتا قۇراپ العاندا، «جالعىز ۇلىم — سەنگۇمىمە سەرىك بولار كىسى جوق. سوندىقتان، تەمۇجىندى سەنگۇمگە اعا ەتىپ، ەكى ۇلدى بولايىن» دەپ بايلام جاسايدى. سونىمەن، وڭ حان مەن تەمۇجىن تۋلا وزەنىنىڭ نۋ ورمانىندا باس قوسىپ، اكەلى-بالالى بولىسادى [2،98]. «يۋانشي» جىلناماسىندا ايتىلۋىنشا، ۇلىستاعى بۇلىكتىڭ سالدارىنان شەتكە قاشقان وڭ حان بوسقىن ساپارىن اياقتاپ، قاراقىتاي ەلىنەن اتا جۇرتىنا قايتا ورالعاندا، تەمۇجىن الدىنان شىعىپ اتىن ۇستايدى جانە تۋلا وزەنىنىڭ بويىندا توي جاساپ، وڭ حاندى قۇرمەتپەن اكە دەپ تانيدى (遂会于土兀剌河上，尊汪罕为父) [5،6]. حاتقا تۇسكەن وسى ۇزىك وقيعالاردان بەلگىلى بولعانداي، وڭ حاننىڭ باسىنا كۇن تۋعان اۋىر شاقتاردا دا تەمۇجىن وعان دەگەن ادالدىعىنان اينىماي، اتسا وعى، شاپسا قىلىشى بولۋعا دايىن تۇرادى، ءتىپتى، ولجا بولىسىندە ادىلەتسىزدىك سەزسە دە، ىشىنە بۇكپە ساقتامايدى. سەبەبى، ول كەزدە تەمۇجىن ەل-جۇرتقا ەندى-ەندى تانىلا باستاعان، قانات-قۇيرىعى جەتىلمەگەن، بيلىگى شاقتى، بۇيرىعى جۇمساق كوپ اعاماننىڭ ءبىرى عانا ەدى. دالا ۇلىسىن بۇلىك جايلاعان بۇلعاق كەزەڭدە، وڭ حانداي قامقورشىعا قول ارتۋ جاس تەمۇجىننىڭ باعىن ورلەتىپ، مەرەيىن جاندىرعان دۇرىس تاڭداۋ بولعانى داۋسىز. تەمۇجىننىڭ وڭ حانعا باۋىر باسقانى سونشا، كەرەي جۇرتىنىڭ ونى «حانزادا» (太子) دەپ تانىعانىن جۇڭگو جازبالارى راستايدى [5،9]. دەمەك، تەمۇجىننىڭ كيتكە كەلگەن قارا بۇلعىن توندى وڭ حاننىڭ يىعىنا جابۋىنىڭ ءمانى ونى وكىل اكە، باسقاشا ايتقاندا، قامقورشى سيۋزەرەن رەتىندە مويىنداۋىنىڭ كورىنىسى ەدى.
ەندەشە، ايرانداي ۇيىعان تاتۋلىققا سىزات سالىپ، تۋماسا دا تۋعانداي بولعان وڭ حان مەن تەمۇجىننىڭ اراسىنا وت جاققان، كەرەي جۇرتىنىڭ بولاشاق يەسى — سەنگۇمگە اقىلشى اعا، اينىماس اندا بولۋعا ءتيىستى تەمۇجىندى تەرىس اينالدىرعان قانداي قىساس؟ شىڭعىس حان تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى بۇعان اتاقتى جامۇقا شەشەندى كىنالى ەتىپ كورسەتەدى. ايتسا ايتقانداي، تىلىنە اسپانداعى بۇلت اينالعان سۋ جورعا شەشەن، ءبىراق، تۇرلاۋسىز، “بويى بۇلعاڭ، ءسوزى جىلماڭ” جامۇقانىڭ شىڭعىس حان ومىرىندە الار ورنى ءبىر توبە. ونىڭ توعرىل مەن تەمۇجىندى ارازداستىرۋ ءۇشىن قىزىل ءتىلىن بەزەپ باققانى راس. الايدا، وڭ حان ونىڭ سوزىنە ءمان بەرمەگەن سىڭايلى. «قۇپيا شەجىرە» بويىنشا، جامۇقانىڭ جەڭىل ۋادەسىن مالدانعان سەنگۇم “تەمۇجىننىڭ كوزىن قۇرتايىق” دەپ اكەسىنە العاش ءسوز سالعاندا، وڭ حان “جامۇقا ەجەلدەن تۇراقسىز ءارى مىلجىڭ كىسى. ول ورىندى-ورىنسىز سويلەي بەرەدى” دەپ، ۇلىنىڭ بەتىن قايتارىپ تاستايدى [2،100]. دەمەك، وڭ حاننىڭ بويىندا ءسوزدىڭ پارقىن، كىسىنىڭ نارقىن تاني بىلەتىن، بوستەكى اڭگىمەگە قۇلاي كەتپەيتىن كورەگەندىك قاسيەت بار. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كەيىنگى جىلناماشىلار وڭ حان ارزان سوزگە ەرىپ، ارقا سۇيەر ازاماتىمەن ات كەكىلىن كەسىستى، بۇعان سەبەپكەر — جامۇقا دەۋ ارقىلى قاھارلى شىڭعىس حاننىڭ اتاق-داڭقىنا سىزات تۇسىرمەۋدى ويلاسا كەرەك.
تام-تۇمداپ جەتكەن دەرەكتەر ماسەلەگە باسقا قىرىنان كوز تاستاپ، توعرىل مەن تەمۇجىننىڭ ارازداسۋىنىڭ شىنايى سەبەبى جونىندە وزگەشە بولجام جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. «يۋانشي» كىتابىندا جازىلۋىنشا، تەمۇجىن ۇلكەن ۇلى جوشىعا وڭ حاننىڭ قىزى شاۋىر بەگىمدى ايتتىرماق بولادى، وڭ حاننىڭ نەمەرەسى تۇساق تەمۇجىننىڭ قىزى قوجىن بەگىمدى الۋعا نيەت بىلدىرەدى، ءبىراق، ءىستىڭ ءجونى كەلمەي، ارادا ەگەس تۋادى [5،9].
ءدال وسى وقيعا «قۇپيا شەجىرەدە» بىلاي بەرىلەدى: دوستىعىمىز نىعايا بەرسىن دەگەن نيەتپەن تەمۇجىن جوشىعا سەنگۇمنىڭ قارىنداسى شاۋىربيكەنى (شاۋىر بەگىم) ايتتىرماق بولادى جانە ونىڭ وتەۋىنە سەنگۇمنىڭ ۇلى تۇساققا ءوز قىزى قوجىنبيكەنى (قوجىن بەگىم) ايىرباس ەتىپ بەرمەك بولادى (قازاقتاعى قارسى قۇدالىق سەكىلدى)، ءبىراق، سەنگۇم پاڭ مىنەز كورسەتىپ، شاۋىربيكەنى بەرمەۋگە ۇيعارادى. ءسويتىپ، تەمۇجىن وڭ حان مەن سەنگۇم ەكەۋىن ىشتەي جەك كورە باستايدى [2،99].
ەكى نۇسقادا ازداپ ايىرماشىلىق بار، «يۋانشي» بويىنشا، قوجىن بيكەنى الۋعا تۇساق نيەت ەتەدى، ال «قۇپيا شەجىرە» بويىنشا، قارسى قۇدالىق تۋرالى ۇسىنىس تەمۇجىن تاراپىنان تۇسكەن. ءبىراق، قالاي بولماسىن، وسى قۇدالىققا بايلانىستى سەنگۇم مەن تەمۇجىننىڭ اراسىنا الاۋىزدىق كىرگەنى انىق، بۇنىڭ اياعى تەمۇجىننىڭ وڭ حان مەن سەنگۇمگە وشىگۋىنە الىپ كەلەدى.
بۇل دەرەك ەسكى تۇرىكتەر مەن جۋجاندار اراسىنداعى اياعى الامان ۇرىسقا ۇلاسقان ايتۋلى داۋدى ەسكە سالادى. «چجوۋشۋ» جىلناماسى بويىنشا، تەلەلەردى تالقانداپ، ولاردان ەلۋ مىڭداي اۋىلدى جاسىرگە الىپ، ەداۋىر كۇشەيگەن تۇرىكتەر جۋجانداردان قىز ايتتىرۋعا جاۋشى سالادى. سوندا جۋجانداردىڭ ءامىرشىسى اناعي بۇلقان-تالقان بولىپ “مەنىڭ تەمىرشى قۇلدارىمنىڭ بۇلاي سويلەۋگە قالاي باتىلى باردى؟” دەپ، تۇرىكتەرگە ارنايى ەلشى اتتاندىرادى. تۇرىك كوسەمى تۇمەن (بۋمىن) دە وت الىپ، قوپاعا ءتۇسىپ، كەلگەن ەلشىنى ولتىرەدى دە، جۋجاندارمەن ات كەكىلىن كەسىسەدى. ىزىنشە، جۇڭگو يمپەراتورىمەن قۇدا بولادى. ارادا ءبىر جىل وتەر-وتپەستە، تۇرىكتىڭ قالىڭ قولى جۋجانداردى شاۋىپ، كۇل-تالقان قىلادى. وسىدان كەيىن تۇمەن ءوزىن ەل قاعان دەپ جاريالايدى [6،908]. گۋميليەۆ تۇرىكتەرگە تاريح ارەناسىنا شىعۋعا مۇمكىندىك بەرگەن وسى وقيعا تۋرالى توقتالعاندا، «جۋجاندارمەن ارادا جانجال تۋدىرۋ ءۇشىن جانە سونىمەن بىرگە بۇل تارتىستىڭ ايىپكەرى بولىپ كورىنبەۋ ءۇشىن، بۋمىن ارانداتۋ ارەكەتىن جاسادى. ول جۋجان حانى اناحۋانىڭ (اناعي) قىزىنا ۇيلەنبەكشى بولىپ، حانعا ءسوز سالدى. دالا ءداستۇرى بويىنشا، بۇل وندا حانمەن يىق تەڭەستىرىپ شىعا كەلەر ەدى، ال حان ابىرويىن توككىسى كەلمەسە، بۇعان كەلىسپەۋگە ءتيىس» دەپ جازادى [7،27]. گۋميليەۆتىڭ پىكىرى ورىندى جانە توعرىل مەن تەمۇجىن ورتاسىنداعى بىتىسپەس جاۋلىققا جالعاسقان قۇدالىق داۋىنىڭ دا شىن سىرى وسىندا دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، بۇل اۋىل اراسىنىڭ جاي قۇدالىعى ەمەس، اكە-بالا (سيۋزەرەن-ۆاسسال) قاتىناسىن تەڭ تۇرعىلى وداقتاستىق (قۇداندالىق) دەڭگەيگە كوتەرۋگە باعىتتالعان ساياسي ارەكەت ەدى.
دالا داستۇرىندە بيلەۋشى اۋلەتتەر اراسىندا قۇدالىقتىڭ قالىپتاسقان جولى مەن شەكتەۋلى ءورىسى بولدى. مىسالى، عۇنداردا امىرشىلەر سايلاناتىن لۋاندي رۋى تەكتى اۋلەت سانالاتىن قۇياڭ، لان، سۇبىك رۋلارىمەن عانا قۇداندالى بولسا، سيانبيلەردى بيلەگەن توبا رۋى، كوبىنەسە، قۇلان، مولقى، مۇرىن اتالارىمەن قىز بەرىسىپ، قىز الىساتىن [8،89]. شىڭعىس حان بيلىككە كەلگەنشە، بورجىگىن رۋىنىڭ ءداستۇرلى قۇداسى — قوڭىرات بولعان سىڭايلى. ءابىلعازى باھادۇر حاننىڭ جازۋىنشا، تەمۇجىن كەرەيلەردىڭ العاشقى شابۋىلىن تويتارىپ، اسكەرىمەن كەرى شەگىنگەندە، قۇلاسۋدىڭ بويىندا وتىرعان كوپ ەلگە كەز بولادى. حابارىن بىلسە، قوڭىراتتار ەكەن. تەمۇجىن ەلشى سالىپ، ولاردىڭ باسشىسىنا “وسى ۋاقىتقا دەيىن جامانداسپاعان قۇداندا ەدىك. ەل بولساڭ، وداقتاسىم بول، جاۋ بولساڭ، ءوزىم كەلىپ تۇرمىن” دەپ سالەم ايتادى. بۇنى ەستىگەن بارلىق قوڭىرات الدىنا كەلىپ، وعان باعىنادى [9،71]. دەمەك، دالا ومىرىندە، اسىرەسە، بيلەۋشى اۋلەتتەر اراسىندا قۇدالىق جولى وداقتاستىق قارىم-قاتىناستى نىعايتاتىن ساياسي نەكە قىزمەتىن اتقارعانى داۋ تۋدىرماسا كەرەك.
البەتتە، توعرىل ءتىرى تۇرعاندا، تەمۇجىن ونىمەن شەندەس بولا الماس، ءبىراق، توعرىل كوز جۇمعاننان كەيىن، تەمۇجىن، قالايدا، كەرەي ۇلىسىنىڭ قاقپايىنان بوساپ، سەنگۇممەن ۇزەڭگى قاعىستىراتىنداي تاۋەلسىز كۇشكە اينالماق، تەمۇجىننىڭ ىشكى ەسەبى وسى ەدى. بۇنى سەنگۇم دە سەزگەن، «قۇپيا شەجىرەگە» سەنسەك، سەنگۇم اكەسىنىڭ قۇزىرىندا بولعاندا، تەمۇجىننىڭ كوزىن جويۋ تۋرالى تاعى دا ءسوز قوزعاپ، “ول ءبىزدى كوزىڭنىڭ تىرىسىندە ەلەمەي وتىر. ەگەر، حان ەكە، اققا شاشالىپ، قاراعا قاقالساڭ، قۇرشاقۇس بۇيرىق حان شارشاپ جيناعان ەلىڭدى، شالدىعىپ ورناتقان بيلىگىڭدى بىزگە بىلگىزە قويار ما ەكەن؟!” دەپ [2،101]، تەمۇجىن تارابىنان تۇسكەن تالاپتىڭ استارلى ءمانىن تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتەدى. راسىندا، بۇعان دەيىن وڭ حاننىڭ قول استىندا بولعان تەمۇجىن ەندى بولاشاق ءامىرشىسىنىڭ ۋىسىنان شىعۋعا پيعىل تانىتىپ جاتسا، بۇنداي اۆانتيۋريستىك ارەكەت قاتاڭ رەاكسيا تۋدىرماي قالماس ەدى. سەنگۇمنىڭ “ءبىزدىڭ تۋىستار ولاردىكىنە بارسا، ءارقاشان تورگە قاراپ وتىرماق. ولاردىڭ تۋىستارى بىزدىكىنە كەلسە، ءارقاشان بوساعاعا قاراپ وتىرماق” [2،99] دەۋىنىڭ ءمانى وسىندا: “بوساعادان ورىن تيسە، تورگە وزاتىن قانداي حاقىسى بار” دەگەن ەمەۋرىن، ەسكەرتۋ. «قۇپيا شەجىرە» بويىنشا، تەمۇجىن كەرەيلەرمەن العاشقى ايقاستان كەيىن، ارقاي قاسار مەن سۇكەقاي جەۋىن ەكەۋىن ەلشىلىككە جىبەرىپ، تۋعان اكەسى ەسۋگەي مەن ءوزىنىڭ جاساعان جاقسىلىق، كورسەتكەن جاردەمىن جىپكە تىزگەندەي تەرمەلەپ، وڭ حاننىڭ كوپ ايىبىن بەتىنە باسقاندا، ورىندالماعان قۇدالىق تۋرالى ءتىس جارماي قالادى، ونىڭ سەبەبى، كەشەگى توندى بالا، باسىبايلى بوداننىڭ قۇدالىق جونىمەن شىلبىر ۇزبەك بولعانى، شىندىعىندا، دالا داستۇرىنە جات وعاش قىلىق ەدى.
قىسقاسى، توعرىل مەن تەمۇجىننىڭ اراسىن اشقان جامۇقانىڭ جەل ءسوزى ەمەس، وقيعانىڭ استارىندا كەرەي ۇلىسى مەن تەمۇجىندى حان كوتەرگەن موڭعول اتالارىنىڭ (قۇپيا شەجىرە بويىنشا) ساياسي قارىم-قاتىناسىنىڭ بولاشاق دەڭگەيىن انىقتاۋعا بايلانىستى ىمىراسىز كۇرەس جاتقان ەدى. تۇمەن جۋجانداردىڭ كوشباسشىسى اناعيدىڭ قۇدالىقتان باس تارتۋىن وعان قارسى كوتەرىلۋدىڭ جەلەۋى ەتسە، تەمۇجىن دە قيۋى كەلمەگەن قۇدالىقتان كەيىنگى كىربەڭدىكتى ءساتتى پايدالانىپ، ەڭ ءقاۋىپتى باسەكەلەسى كەرەي ۇلىسىنىڭ ىرگەسىن سوگىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەدى. بۇل كۇرەستە، حان توعرىل ايتقانداي، كەرەيلەردى ءتاڭىر جارىلقاماعانى انىق ەدى.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
[1] رەنە گرۋسسە، دالا يمپەرياسى. بەيجىڭ، The Commercial Press، –1998.
[2] موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى. كۇيتۇن، ىلە حالىق باسپاسى، – 2009.
[3] حانشۋ. بەيجىڭ، Zhonghua Book Company، – 1964.
[4] موڭعولدار تۋرالى مين اۋلەتى كەزىندە حاتقا تۇسكەن جۇڭگو ءتىلدى تاريحي دەرەكتەردىڭ جيناعى (II). حۋح-حوت، –2006.
[5] يۋانشي. بەيجىڭ، Zhonghua Book Company، – 1976
[6] چجوۋشۋ. بەيجىڭ، Zhonghua Book Company، – 1974
[7] ليەۆ گۋميليەۆ، كونە تۇرىكتەر. الماتى، –1994
[8] گو حۋڭچجەن، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ الەۋمەتتىك ينستيتۋتتارى تۋرالى زەرتتەۋ. بەيجىڭ، جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ ادەبيەتتەر باسپاسى، – 2008 جىل
[9] ءابىلعازى باھادۇر حان، تۇرك شەجىرەسى. كۇيتۇن، ىلە حالىق باسپاسى، – 2009
ەرلان مازان
ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى، اعا اۋدارماشى
6alash ۇسىنادى
