ەرلان مازان: بايدالى تۋ قانداي تۋ؟

قازاقتىڭ مارعاسقاسى قانىش ساتبايەۆتىڭ ەل اۋزىنان جيناعان «ەر ەدىگە» جىرىن 1927 جىلى ماسكەۋدە باسپادان شىعارعانى بەلگىلى. عالىم «ءسوز باسىندا» كونە جىرلاردا «قازىرگى بۋىنعا مۇلدە جات كورىنىپ، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان قازاقتىڭ ەسكى سوزدەرى كوپ كەزدەسىپ وتىرادى. بۇل ءتىل ساقتاۋ، ءتىل بايىتۋ جاقتارىنان ۇلكەن باعالى نارسە» [1] دەپ تۇجىرىپ، «ەسكى سوزدەردىڭ ىشىندە قازاق جۇرتىنىڭ وتكەن كەزدەگى تۇرمىسى، سالت-ساناسى، ادەتتەرى كوپ سۋرەتتەلىپ وتىرادى. بۇل تاريح جاعىنان قىمبات نارسەلەر. ءبىراق، ازىرگى كەزدە ەل كوپشىلىگىنىڭ جالپى سالت-ساناسىنىڭ وزگەرۋىمەن قاتار، ەسكى ءسوزدىڭ كوبى ەلەۋسىزدەنىپ، كوپ اۋزىندا ۇمىت بولىپ بارا جاتقان سياقتى» [2] دەپ دابىل قاعادى. ايتسا ايتقانداي، «ەر ەدىگە» جىرىنىڭ شوقان نۇسقاسىندا دا، ساتبايەۆ نۇسقاسىندا دا (ەكى نۇسقانىڭ بىر-بىرىنە جاقىندىعى عىلىمدا كوپتەن ايتىلىپ كەلەدى) بۇگىنگى بۋىنعا تۇسىنىكسىز، ءتىپتى مۇلدە جات ەسكىلىكتەر — سوزدەر مەن ءسوز ورالىمدارى ايتارلىقتاي كوپ. مىسالى، توقتامىس حان مەن ەدىگەنىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىپ، ەدىگەنىڭ ەل شەتىنە كىرگەنىنەن حابار العان توقتامىس حاننىڭ «قاراعاي نايزاسىنا سۇيەنىپ، توقباق جالدى تورى اتىنا ءمىنىپ»، ەل-جۇرتىنا ايتقان:

«...ەي، بايتاعىم، بايتاعىم،

باستاتىپ سەنى الدىرتتىم.

ال، امان بول، مەنەن سوڭ.

بايتاعىمنىڭ ىشىندە

ون سان ەلىم نوعايلى،

سەنى تاعى الدىرتتىم،

ون سان نوعاي ىشىندە

ءۇش ءجۇز الپىس وتاۋ قازاعىم،

سەنى تاعى الدىرتتىم،

ال امان بول مەنەن سوڭ.

ون بەس شورام ارتا الماس

ون ەكى اتان تارتا الماس

بايدالى تۋىم، باستى وردام،

باستاتا سەنى الدىرتتىم،

ال، امان بول مەنەن سوڭ...» [3] دەپ كەلەتىن زارلى تولعاۋىنان بايتاق، باستاتىپ/باستاتا الدىرتۋ، ون سان ەل، ءۇش ءجۇز الپىس وتاۋ قازاق، شورا، بايدالى تۋ سياقتى قازىرگى تىلدىك قولدانىستا جوق نەمەسە ماعىناسى كۇڭگىرت تارتقان سوزدەر مەن تىركەستەردى كورەمىز. بەلگىلى ءتىلشى-عالىم رابيعا سىزدىقوۆا «ەر ەدىگە» جىرىنداعى ەسكىلىكتەر تۋرالى ەڭبەگىندە وسى ورايلاس سوزدەر مەن تىركەستەردىڭ ماعىناسىن تالداي كەلە، بايدالى تۋ ورالىمىنا دا نازار اۋدارىپ، «بەيداماق بولۋ (كۇدەر ءۇزۋ)، تورە تيمەۋ (داۋدا جەڭىلۋ)، نوعايلىنىڭ اۋىر جۇرتى (ۇلكەن ەل، حالقى كوپ جۇرت)، بارتال تارتۋ (كوشكەندە كولىككە جۇك ارتۋ)، اسۋ جەر (؟؟)، ەرنى جەلگە بۇلعانۋ (ەرنىنە جارا، ۇشىق شىعۋ)، تورىلى جىلقى (؟؟)، قاعۋ (؟؟)، بايدالى تۋ (؟؟)، قوللىق/قۋلىق (؟؟) شىعۋ (؟؟) سياقتى تۇراقتى تىركەستەر دە ەسكىلىكتەر قاتارىندا. ولار دا بۇل كۇندە جاقشا ىشىندە كورسەتىلگەن ماعىنادا جۇمسالمايدى. بۇل تىركەستەردىڭ قۇرامىندا سوزدەردىڭ بىرەۋى بەيتانىس بىرلىك بولىپ كەلەدى (بەيداماق، بارتال، اسۋ، شاۋىلجى، بايدالى ت.ب)، نە تىركەستىڭ ناقتى قاي ماعىنادا قولدانىلعانىن بىردەن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. دەمەك، ولاردى ءتۇسىندىرۋ كەرەك. ال جوعارىدا جاقشا ىشىنە سۇراۋ بەلگىسى قويىلعان تىركەستەردىڭ ماعىناسىن ازىرگە تابا المادىق» [4] دەپ جازادى. مۇنان عالىمنىڭ بايدالى سوزىنە انىقتاما بەرۋگە اسىقپاعانىن بايقايمىز.

ءبىزدى دە قىزىقتىرعان بايدالى ءسوزى «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» جەلبىرەگەن، شاشاقتى، مارتەبەلى [5] دەپ ءتۇسىندىرىلىپتى. ءبىز اتالمىش تۇسىندىرمەنى بىردەن تەرىسكە شىعارماي-اق، ەسكىلىكتى بىرلىكتەردىڭ ماعىناسىن ماتىنگە قاراي ءۇستىرت توپشىلاۋدىڭ اعاتتىققا ۇرىندىرۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلە تۇرساق تا، جىرداعى «بايدالى تۋ» تىركەسى ناق وسى قولدانىستا ءوزىنىڭ سەمانتيكاسى جاعىنان كوزگە كورنەكتى، ايدىندى، اشىق تۋ دەگەن ماعىنادا قولدانىلىپ، باستى وردا (نەگىزگى وردا) دەگەن تۇراقتى تىركەسپەن اۋەزدىك-ماعىنالىق پاراللەليزم قۇراپ تۇرعان سىڭايلى دەپ جوريمىز. ولاي بولسا، بايدالى ءسوزى پارسى تىلىندەگى پەيدا 1. پەيدا اشىقتا تۇرعان، بەلگىلى بولعان؛ 2. انا جەردە، سول جەردە بولعان، دايىن تۇرعان [6] دەگەن سوزگە تۇركىلىك – لى جۇرناعى جالعانۋ ارقىلى جاسالسا كەرەك-تى. پايدالى ءسوزى وسى ماعىناسىندا قازاقتىڭ ەسكى جىرلارىندا دا كەزدەسەدى. مىسالى، نۇرتۋعان جىرلاعان «ءماۋلىمنياز— ەدىگەدە»، سىپىرا جىراۋدىڭ توقتامىسقا كەڭەس بەرىپ:

«...بايتاق جاتقان ەلىڭدى،

بالدىرعان، بالقاش كولىڭدى،

پايدالى، بايتاق جەرىڭدى

سول سورار دەپ قورقامىن!» [7] دەيتىنى بار. ءدال وسى ماتىندە، پايدالى سءوزى پايداسى بار دەگەن ماعىنادا ەمەس، كوزگە كورىنىپ تۇرعان، اشىقتا جاتقان دەگەن ۇعىمدا جۇمسالىپ تۇر. قازاق تىلىندەگى پايدا بولۋ (تاپ بولۋ، جارىققا شىعۋ، كورىنىس بەرۋ) تىركەسى دە وسى پەيدا سوزىنەن وربىگەن، ونىڭ تابىس، ءتۇسىم، ولجا، جەكە باستىڭ قامىنا قاجەتتى نارسە دەگەن ماعىنالاردا قولدانىلاتىن، اراب تىلىنەن ەنگەن پايدا (فائدة) سوزىمەن قاتىسى جوق.

الايدا، ءسوزدىڭ توركىنىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، باسقالاي تۇجىرىم جاساۋىمىز دا عاجاپ ەمەس. بىزدىڭشە، بايدالى ءسوزىنىڭ ەسكىرگەن تۇلعاسى پايدالى بولعانمەن، تۇپ-توركىنى، ادەپكى نۇسقاسى باسقا سەكىلدى.

قادىرعالي قوسىم ۇلىنىڭ «جامي-ات-تاۋاريح» اتتى جىلناماسىنداعى ەسكىلىكتەردى ارنايى زەرتتەگەن ر.سىزدىقوۆا اتالعان ەڭبەكتەن «تايان حاننىڭ توقۋز پايالى اق تۇقى بار ەردى» [8] دەگەن سويلەمدى كەلتىرەدى. الايدا، پايالى سوزىنە تۇسىنىك جاسامايدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى زامزاگۇل جۋىنتايەۆا «تاريحي ەسكەرتكىشتەردەگى باستاۋىشسىز تولىمسىز سويلەمدەردىڭ قولدانىلۋ سيپاتى» دەگەن ماقالاسىندا «جامي-ات-تاۋاريحتىڭ» بىزگە كەرەكتى تۇسىن ءتۇپنۇسقا بويىنشا تاڭبالاپ، تالداۋ جاسايدى: «1. بارس يىل التى ءيۇز ەكىدە ۋا اقي ءراجاب ايىندا. 2.چيڭگيز حان بۋ يىلدا ەللىگ ەكىدە ەردى. 3. ۋا نەچۇك انىڭ ياۋقىندا نايمان نىڭ پادشاھى تايان حان ۋا جامي ونگىن پادشاھ لار انىڭ ءبىلا بىرگە ەردى. 4. چيڭگيز حان انلار نىڭ بارچاسىن ۋرۋشۋب قاچۋردى. 5. بارچا پادشاھلارنى ءولتۇردى. 6. انلار نىڭ ۋوتان لارى (ن)، يۋرتلارى ەردى، اڭا باردى. 7. تايان حاننىڭ توقۋز پايالى اق تۋقى بار ەردى. 8. بۋيۋردى، انى تىكدى» . ماتىندەگى 7-سويلەمدى اۆتور «تايان حاننىڭ توعىز شاشاقتى اق تۋى بار ەدى» دەپ اۋدارادى [9]. ن.مينگۋلوۆ، ب.كومەكوۆ، س.وتەنيازوۆتار دايىنداعان «شەجىرەلەر جيناعىندا» («جامي-ات-تاۋاريح») وسى ءماتىن سوز-سويلەمدەردىڭ مانەر-بوياۋى ساقتالعان كۇيدە «بارىس جىلى، التى ءجۇز ەكىدە، باستالدى راجاب ايىندا. شىڭعىس حان بۇل جىلى ەلۋ ەكىدە ەدى. ونىڭ ۋاقىتىندا نايماننىڭ پاتشاسى تايان حان جانە بارلىق وزگە پاتشالار ونىمەن [تايان] بىرگە ەدى، شىڭعىس حان ولاردىڭ بارشاسىن ۇرىسىپ قاشىردى، بارشاسىنىڭ پاتشالارىن ءولتىردى، ولاردىڭ وتاندارى، جۇرتتارى بار ەدى، وعان باردى. تايان حاننىڭ توعىز شاشاقتى اق تۋى بار، بۇيىردى، ونى تىكتى» [10] دەپ بەرىلەدى. ءبىز بۇنداعى «توعىز شاشاقتى اق تۋ» دەگەن تىركەستى جاڭساق اۋدارما بولار دەپ تانيمىز.

ءبىز ماتىندەگى پايالى ءسوزىنىڭ توركىنىن (ەتيمولوگياسىن) پارسى تىلىنەن قاراستىرۋدى ماقۇل كورەمىز. ونىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. بىزگە بەلگىلى، قادىرعالي بابامىز ءوز ەڭبەگىن جازاردا، XIV عاسىردا پارسى تىلىندە حاتقا تۇسكەن راشيد ءاد-ديننىڭ «جامي-ات-تاۋاريح» اتتى شىعارماسىنىڭ شىڭعىس حانعا قاتىستى بولەگىن اۋدارىپ پايدالانعان، ءتىپتى بابامىزدىڭ ەڭبەگىنە «جامي-ات-تاۋاريح» دەگەن اتتى ورىس عالىمدارى شارتتى تۇردە ۇسىنعان بولاتىن، ويتكەنى، ونىڭ كوپ بولىگىنىڭ راشيد ءاد-ديننىڭ «جامي-ات-تاۋاريح» الىنعانى قۇپيا ەمەس [11]. وسى ورايدا پايالى~پايا ءسوزىن دە تاريحشى عالىمنىڭ پارسى تىلىنەن الۋى قيسىنعا سيادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قادىرعالي قوسىم ۇلى «شەجىرەلەر جيناعىن» قۇراستىرعاندا، شارتتى تۇردە شاعاتاي ءتىلى دەپ اتالاتىن ورتا عاسىرلىق ورتا ازيالىق ادەبي-كىتابي تىلدە پايالى ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك، سوندىقتان، ونى ءوز بەتىنشە وزگەرىسسىز قولدانعان دەپ جوريمىز.

پايالى سوزىنە نەگىز بولعان پايا~پاي ءسوزىنىڭ جانە وسى تۇبىردەن جاسالعان وزگە بىرلىكتەردىڭ ماعىنالارىن قاراستىرساق، «وتىكەن تۇرىك سوزدىگىندە» پاي — 1. اياق؛ 2. ءتۇپ، تەك؛ 3. نەگىز؛ 4. تايانىش، تىرەك [12]؛ پايە — 1. اتاق، مارتەبە؛ 2. باسپالداقتىڭ باسقىشى؛ 3. عالىمدارعا بەرىلەتىن دارەجە [13]؛ پايا — ءوزىن-وزى كورسەتۋ، اسقاقتىق، ماڭعازدىق؛ پايالى— جۋان اياقتى؛ پايالى — ءوزىن-وزى كورسەتۋشىلىك، تاكاپپارلىق، جاساندىلىق، ادەمى بولىپ كورىنۋشىلىك (ادامعا قاتىستى) [14]؛ پايدار (پايە دار) — مارتەبەلى، داڭقتى؛ پايەلى — مارتەبەلى [15]؛ «شاعاتاي سوزدىگىندە» پايە — 1. اياق؛ 2. باسقىش، مارتەبە؛ 3. نەگىز، تەك [16]؛ پەي — 1. اياق؛ 2. ءىز [17]؛ «پارسشا - قىتايشا سوزدىكتە» پاي — 1. سيراق؛ 2. تىرەۋ، تۇعىر؛ 3. نەگىز؛ 4. كەزەڭ؛ 5. دەڭگەي، دارەجە؛ 6. مارتەبە، شەن؛ 7. باسقىش؛ 8. گۇلدىڭ ساباعى؛ 9. ولەڭنىڭ ۇيقاسى ءتۇرى [18]؛ پادار — 1. اياقتى، سيراقتى؛ 2. قۇرىلعان، بەكىگەن؛ 3. بەرىك، مىقتى، ماڭگىلىك؛ 4. سەنىمدى؛ 5. ۇزاققا جالعاسقان [19] بولىپ كەلەدى. وسى كورسەتىلگەن بىرلىكتەر مەن ولاردىڭ ماعىنالارىنىڭ بارشاسى پارسى تىلىندەگى پاي(اياق، سيراق) سوزىنەن وربىگەن.

دەمەك، توعىز پايالى اق تۋ تىركەسىن توعىز مارتەبەلى اق تۋ، توعىز تۇعىرلى اق تۋ، توعىز ماڭگىلىك اق تۋ دەپ ءارتۇرلى تۇسىنە بەرۋگە بولاتىن سەكىلدى. ءبىراق، وسىنىڭ بارىنەن بۇرىن بۇل تىركەستى، ناقتىلىق ءۇشىن، تۋرا ماعىناسىندا توعىز اياقتى نەمەسە توعىز سيراقتى اق تۋ دەپ قابىلداعان ءجون.

توعىز سيراقتى اق تۋ!

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» قارايىق:

«كيىز تۋىرلىقتى ەلدەر ادالدىق ءىس ىستەپ، بارىس جىلى (1206) ونىن وزەنىنىڭ جاعاسىنا جينالىپ، توعىز سيراقتى اق تۋ كوتەرىپ، تەمۇجىندى شىڭعىس قاعان دەپ اتايدى» [20]. «قۇپيا شەجىرەنىڭ» بىزگە جەتكەن، جۇڭگو يەروگليفتەرىمەن تاڭبالانعان نۇسقاسىندا (البەتتە، ءتۇپنۇسقا ەمەس! ) بۇل تىركەس بىلاي حاتتالعان:

“也孙（九）阔勒秃（脚有）察合安（白）秃黑（旄纛）”[21]。

جاقشا ىشىندەگى انىقتاما «قۇپيا شەجىرەنى» يەروگليفتەرمەن تاڭبالاۋشى بەلگىسىز اۋدارماشىنىڭ قوسقانى، ونىڭ دالدىگىنە كۇمان كەلتىرۋدىڭ ءجونى جوق. تۇركىتانۋشى عالىم ءناپىل بازىلحاننىڭ كورسەتۋىنشە، كونە موڭعول تىلىندە yesun költü — توعىز اياقتى دەگەن ءسوز [22]. قازىرگى موڭعول تىلىندە حولتەي — 1. اياقتى، سيراقتى، اياعى بار؛ 2. جيىندى، توپىرلى، ادامى كوپ [23] دەگەن ماعىنالاردا قولدانىلادى. «جامي-ات-تاۋاريحتىڭ» (راشيد اد-دين) پارسى تىلىنەن سميرنوۆا اۋدارعان ورىسشا نۇسقاسىندا دا — توعىز اياقتى اق تۋ [24]. بۇل ءبىزدىڭ پايالى ءسوزىنىڭ ماعىناسىن اياقتى نەمەسە سيراقتى دەپ بولجاۋىمىزدىڭ قاتە ەمەستىگىن تانىتا تۇسەدى. دەمەك، اتالمىش تىركەستى قازىرگى تىلگە باسپا-باس كوشىرسەك توعىز اياقتى اق تۋ بولىپ شىعادى.

البەتتە، پايالى تۋدىڭ شاشاقتى بولعانىندا كۇمان جوق. ولاي دەيتىنىمىز، كوشپەندىلەر ورتاسىندا قولدانىلعان اسكەري تۋلاردىڭ جەلەگى ادەتتە ءۇش بۇرىشتى، ءتورت بۇرىشتى نەمەسە تراپەسيا پىشىندە جاسالىپ، وعان ءتۇستى ماتادان تاسپا تۇرىندەگى قۇيرىقتار بەكىتىلگەن [25]. تۋدىڭ باسىنا كەيدە قوسىمشا ەلەمەنت رەتىندە ماتادان، اتتىڭ قىلىنان، اڭنىڭ قۇيرىعىنان جاسالعان بايراقتار دا تاعىلعان [26]. بۇلار جالپىلاما شاشاق دەپ اتالعان. شاشاقتىڭ سانى تۋدىڭ دارەجەسىن بىلدىرسە كەرەك. سونداي-اق، بۇل تۇسپالىمىزدى «قۇپيا شەجىرەنىڭ» جۇڭگو يەروگليفتەرىمەن حاتقا تۇسكەن نۇسقاسىنداعى 秃黑 ءسوزىنىڭ 旄纛 دەپ ءتۇسىندىرىلۋى دە دالەلدەي الادى. ەسكى زامانداردا 旄 يەروگليفى 1. قوداستىڭ قۇيرىعىنان جاسالعان، تۋدىڭ سابىنا تاعىلاتىن شاشاق؛ 2. تۋ، جالاۋ [27]؛ ال 纛 يەروگليفى 1. قوداستىڭ نەمەسە قىرعاۋىلدىڭ قۇيرىعىنان جاسالعان، يمپەراتوردىڭ ارباسىن ساندەيتىن اشەكەي؛ 2. الاماننىڭ نەمەسە قۇرمەت قاراۋىلىنىڭ ۇلكەن تۋى [28] دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرگەن (ءبىر قىزىعى، سوڭعى يەروگليف ارعى زاماندا dءاuk دەپ وقىلعان، بۇل تىلىمىزدەگى تۋ ءسوزىنىڭ ەسكى تۇع نەمەسە تۇق تۇلعاسىنا وتە جاقىن، بۇل ەكى ءسوزدىڭ گەنەتيكالىق بايلانىسى بولۋى ىقتيمال، ءبىراق، تۇركى-موڭعول تىلدەرىنەن جۇڭگو تىلىنە اۋىستى ما، الدە جۇڭگو تىلىنەن تۇركى-موڭعول تىلدەرىنە كىردى مە، بۇنى ءالى دە زەردەلەي ءتۇسۋ كەرەك دەپ بىلەمىز). دەمەك، ءار الۋان ادەبيەتتەردە توعىز پايالى اق تۋدىڭ (也孙阔勒秃察合安秃黑) توعىز قۇيرىقتى اق تۋ، توعىز شاشاقتى اق تۋ، توعىز جالاۋلى اق تۋ دەپ اۋدارىلۋى دۇرىس ەمەس، ويتكەنى، شىڭعىس قاعاننىڭ اق تۋى، داۋ جوق، شاشاقتى (قۇيرىقتى، جالاۋلى، بايراقتى) بولعانمەن، ونى انىقتاپ تۇرعان پايالى (موڭوۇلشا költü) ءسوزىنىڭ، باسپا-باس ايتقاندا، اياقتى، سيراقتى (اياعى بار، سيراعى بار) دەگەن ماعىنادا جۇمسالىپ تۇرعانى اقيقات. بۇنى ەسكەرمەي، پايالى~كولتۇ تۇلعاسىن اتتاپ ءوتىپ نەمەسە ونىڭ ماعىناسىن قۇيرىقتى، شاشاقتى بولار دەپ تۇسپالداپ، شاشاقتىڭ سانىن بىردەن توعىزعا جەتكىزۋ، بىزشە، شىندىقتىڭ اۋىلىنان الىس.

ونىڭ ۇستىنە، تىركەستەگى توعىز سان ەسىمى اياقتى دا، قۇيرىقتى (شاشاق) دا مەڭزەپ تۇرعان جوق، تۋدىڭ سانىن كورسەتىپ تۇر. ماحمۇت قاشقاري ەسكى تۇرىك تىلىندەگى تۇع (قازىرگى قازاق تىلىندە تۋ) سوزىنە انىقتاما بەرگەندە توقۇز تۇعلىع حان دەگەن تۇراقتى تىركەستى مىسالعا كەلتىرىپ، «توعىز تۋلى حان ياكي حاقان. حاننىڭ قول استىنداعى ەلى مەن جەرى، قالالارى قانشاما كوبەيىپ كەتسە دە، مارتەبەسى قانشاما وسسە دە، تۋ توعىزدان اسىرىلمايدى. ويتكەنى توعىز سانىنا قاسيەتتەپ ءمان بەرىلەدى. حاننىڭ بۇل تۋلارى كوكپەڭبەك ءتۇستى اسىل جىبەك، نە ءشايى ماتادان جاسالادى. ونى دا جاقسى ىرىممەن قاسيەتتى دەپ سانايدى» [29] دەپ تۇسىندىرەدى. عالىمنىڭ بۇل جازباسىنان توعىز سانىنىڭ ەسكى تۇرىكتەردە كيەلى سانالعانىن جانە توعىز تۋلى حان اتانۋ كەز-كەلگەن بيلەۋشىگە بۇيىرا بەرمەيتىن ايرىقشا، ءتىپتى، ەڭ جوعارى مارتەبە ەكەنىن كورەمىز. شىڭعىس قاعانعا دەيىن ۇلى دالاداعى وتە كۇشتى ۇلىستاردىڭ قاتارىندا بولعان نايمان ەلىنىڭ ءامىرشىسى تاياننىڭ توعىز تۋ ۇستاپ، قاشقاريشا ايتساق، توعىز تۋلى حان اتانۋى اقىلعا قونادى. ەندەشە، تەمۋچيننىڭ نايمانداردى تالقانداپ، ىلگەرىدە تايان حانعا تيەسىلى توعىز اق تۋدى دالا تايپالارىنىڭ ۇلى قۇرىلتايىندا ءوز اتىندا تىكتىرىپ، چينگىز (تەڭىز) قاعان دەگەن جوعارى اتاق الۋى تەگىن بولماۋعا ءتيىس. شىڭعىس قاعاننىڭ اق تۋىن توعىز شاشاقتى دەپ بىلەتىن مۇحتار ماعاۋين دا «اتالمىش ۇلى قۇرىلتايدا وسىنداي ايدىندى تۋدىڭ توعىزى قاتارىنان تىگىلۋى مۇمكىن» [30] دەيدى. مۇمكىن عانا ەمەس، سولاي بولعان دا. بۇل قۇبىلىستى دالا ومىرىندەگى بيلىك اۋىسۋىنىڭ زاڭنامالىق ءراسىمى دەپ قابىلداعانىمىز ءجون.

تاعى ايتساق، ماعجان اقىن «ەكى دۇنيەنىڭ ەسىگى» دەپ جىرلاعان، ءبىر زاماندا قازاق جۇرتىنا استانا بولعان تۇركىستان شاھارىنداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ۇلكەن قازاندىق بولمەسىندە كەزىندە قوس بەلگى — شاشاق جانە ماتا باۋ تاعىلعان توعىز قازاق بايراعى ساقتالعان ەكەن [31]. بۇل دەرەكتى تە ءبىز تالداپ وتىرعان تىركەستەگى توعىزدىڭ شاشاق نەمەسە قۇيرىق ەمەس، تۋدىڭ سانىن بىلدىرگەنىنە قوسىمشا ايعاق جانە قازاق حاندىعىنىڭ ەجەلگى تۇرىك ۇلىستارىمەن، دالا كوشپەندىلەرى شاڭىراعىن كوتەرىپ، ۋىعىن شانشىسقان ۇلى شىڭعىس يمپەرياسىمەن رۋحاني تامىرلاستىعىنا جاناما دالەل دەپ بىلەمىز.

سونىمەن، پايالى~كولتۇ ءسوزى باسپا-باس، تۋرا ماعىناسىندا اياقتى، سيراقتى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى ەكەن. دەگەنمەن، ەسكى موڭعول تىلىندەگى كولتۇ ءسوزىنىڭ اياقتى، سيراقتى دەگەننەن باسقا، تىرەۋلى، تىرەكتى، تۇعىرلى دەگەن اۋىسپالى ماعىنالارى بولمادى دەپ ايتا الماس ەدىك. ويتكەنى، اياق — دەنەنىڭ تىرەۋى بولعانى سەكىلدى، تۋدىڭ سيراعى دا تۋعا تىرەك، تۇعىر بولماس پا. قازاق تىلىندە 1. قولعا ۇيرەتىلگەن سايات قۇستارىنىڭ قوناقتايتىن ورنى ھ؛ 2. ءبىر نارسەنىڭ استىنا قويىلعان تىرەك [32] دەگەن ماندە جۇمسالاتىن (اۋىسپالى ماعىنالارىن كورسەتپەدىك) تۇعىر ءسوزىنىڭ ءاۋ باستا كونە تۇرىك تىلىندەگى تۇع (قازىرگى قازاق تىلىندە تۋ) تۇلعاسىنان جاسالىپ، تۋ تىگىلەتىن ورىن، تۋدىڭ سابى شانشىلاتىن قوندىرعى دەگەن ماعىنادا قولدانىلىپ، بارا-بارا باسقا ماعىنالارعا اۋىسۋى دا عاجاپ ەمەس (البەتتە، بۇل ازىرگە يلەۋى قانباعان جاداعاي جورىمال). نە بولسا دا،پايالى تۋ تىركەسىن اۋىسپالى ماعىناسىندا تۇعىرلى، بەرىك، تۇراقتى تۋ دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

ەسكىلىكتى جازبالارداعى توعىز پايالى (اياقتى) تۋدىڭ ناقتى سيپاتى تۋرالى ءداپ باسىپ ايتۋ قيىن. دەگەنمەن، جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە سايكەس، ونى جورىق تۋى ەمەس، جاي كۇندەرى ارناۋلى ورىندا (كەسەنە، ساراي، وردا سياقتى) ساقتالاتىن، حاننىڭ مارتەبە-داڭقىن ايعاقتايتىن، تەك بەلگىلى عۇرىپتىق راسىمدەردە (حان سايلاۋى سياقتى) عانا اشىققا شىعارىلىپ، ارنايى تۇعىر-تىرەۋگە تىگىلەتىن، مۇمكىن، ايدىندى دا اۋىر (توقتامىس حانشا ايتقاندا، ون بەس شورا ارتا المايتىن) تۋ دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، توركىنى پارسىنىڭ پاي-پايە سوزىنەن شىعىپ، سىن ەسىم تۋدىراتىن تۇركىلىك– لى جۇرناعىنىڭ جالعانۋىمەن جاسالعان پايالى تۇلعاسى تۋ سوزىمەن قاتار كەلىپ، تۇراقتى تىركەس قۇراپ، ورتا عاسىرلىق ادەبي-كىتابي تىلدە عانا ەمەس، ءسىرا، ەرتەدەگى قازاق جىرلارىندا دا تۇعىرلى، ايدىندى تۋ دەگەن ماعىنادا قولدانىلعان بولۋ كەرەك. ءبىراق، ماعىناسىنىڭ بىرتە-بىرتە كومەسكى، كۇڭگىرت تارتۋىنا بايلانىستى، تۇلعالىق جاعىنان قۇبىلىپ، ءوز كەزەڭىنىڭ اۋىز ەكى تىلىندە ءبىرشاما ۇعىنىقتى پايدالى سوزىنە اۋىسقان. ماعىناسى ەسكىرگەن بەيتانىستاۋ بىرلىكتەردىڭ تۇلعاسىن وزگەرتە سالۋ تىلدە بار قۇبىلىس ەكەنىن ر. سىزدىقوۆا اتاپ كورسەتەدى [33]. جۇرە كەلە، پايدالى ءسوزى دە ەسكىرىپ، بايدالى تۇلعاسىنا اۋىسقان بولار دەپ بولجايمىز. وزگە تىلدەردە ءسوز باسىندا كەلەتىن p دىبىسىنىڭ قازاق تىلىندە كەي رەتتە b دىبىسىنا اۋىسۋى زاڭدى. مىسالى: پاقا — باقا؛ پايتەحت — بايتاق؛ پولات — بولات؛ پايىم — بايىم؛ پايىز — بايىز.

جيناقتاپ ايتقاندا، بايدالى تۋ تىركەسىنىڭ تۇلعالىق وزگەرىسىن پايالى تۋ (تۇع~تۇق) → پايدالى تۋ → بايدالى تۋ؛ ماعىنالىق وزگەرىسىن سيراقتى تۋ → تۇعىرلى تۋ → ايدىندى تۋ → كورنەكتى تۋ دەپ كورسەتۋگە بولادى. ال، بايدالى ءسوزىنىڭ شىنىمەن مارتەبەلى، داڭقتى دەگەن ماعىنالارى بار بولسا، ول جۇرە قالىپتاسقان اۋىسپالى ماعىناسى، سونىڭ وزىندە، پارسى تىلىندەگى پاي-پەي تۇبىرىنەن تۋعان ءبىرقاتار بىرلىكتەردىڭ جۇقانا-جۇرناعى بولار دەپ ويلايمىز.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

[1] [2] [3] «ساتبايەۆتانۋ. وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرال»، پاۆلودار، 2009 جىل، 31، 32، 64.

[4] [8] [11] [33] رابيعا سىزدىقوۆا. «كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى» ، III توم، الماتى، ەل-شەجىرە باسپاسى، 2014 جىل، 280، 312، 319.

[5] «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى»، II، الماتى، 2011 جىل، 578.

[6] [12] [13] [14] [15] «وتىكەن تۇرك سوزدىگى»، IV، ستامبۋل، 2007 جىل، 3839، 3802، 3803، 3802، 3803.

[7] «بابالار ءسوزى»، 39، استانا، 2006 جىل، 213.

[9] «قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حابارشىسى»، 2010 جىل №1 سان.

[10] قادىرعالي جالايىر. «شەجىرەلەر جيناعى»، الماتى، قازاقستان باسپاسى، 1997 جىلى، 55~56.

[16] [17] [18] «شاعاتاي ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2002 جىل، 122، 127.

【18】【19】《波斯语汉语词典》. 商务印书馆. 2012. 404，483.

[20] «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، ىلە حالىق باسپاسى، 2009 جىل، 155.

【21】札奇斯钦. 《蒙古秘史新译并注释》. 台北. 1979. 289.