ءتىلى ات، اتا دەپ شىعاتىن قازاق ۇلتىنىڭ اراسىندا جىلقىنىڭ جەرشىلدىگى مەن ەستىلىگى جايلى ايتىلاتىن اڭگىمەلەر از ەمەس. «ءتورت تۇلىكتىڭ قايسىسى بولسا دا تۋعان جەرىن كوكسەيدى. ءبىراق جىلقىداي اپارعان جەرىنەن ءوز جەرىنە قايتا قاشىپ كەلگەن تۇلىكتەر نەكەن-ساياق» دەپ تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جىلقى جايلى كوپ زەرتتەۋ جاساعان احمەت توقتاباي ايتقانداي، جىلقى – ءوزى ۇيرەنگەن جەرى بولماسا، «جات ەل، جات جەرگە» وڭاي باۋىر باسپايتىن حايۋان. تاجىريبەلى جىلقىشىلار قىل قۇيرىقتى حايۋاننىڭ بۇل قاسيەتىن جەرسىنبەۋىمەن بايلانىستىرىپ، ونى بارعان نەمەسە اكەلگەن جەرىنە ۇيرەتۋدە ەكى ءتۇرلى ءادىس قولدانعان. ونىڭ ءبىرى جىلقىنىڭ كىرپىگىن جۇلىپ تاستاۋ بولسا، ەكىنشى سول جىلقىنىڭ تۋعان جەرىنەن توپىراق الا كەلىپ، جىلقى جايىلاتىن ورىسكە نەمەسە اشىلايتىن جەرىنە سول توپىراقتى شاشىپ تاستايتىن بولعان.
شاندۇڭنان قاشقان قارا ايعىر
وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا قىتايلار شىڭجاڭنىڭ التاي ايماعىنان ىشكەرى قىتايدىڭ شاندۇڭ پروۆينسياسىنا جىلقى تاسىدى. التايدان جۇك كولىكتەرىمەن ۇرىمجىگە جەتكىزىلىپ، وسى ارادان جابىق ۆاگونعا تيەلىپ، 3500 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى شاندۇڭ ولكەسىنە جونەلتىلگەن وسى جىلقىلاردىڭ اراسىنان ءبىر قارا ايعىر التايعا قاشىپ كەلىپتى.
بۇل – 1973 جىلدىڭ كۇزى مەن 1974 جىلدىڭ جازىنىڭ اراسىنداعى ۋاقيعا. كۇزدە قارا ايعىر ىشىندە 200-گە جۋىق جىلقى اكەتكەن جىلقى الۋشىلار ءبىر ايدان كەيىن قاماپ قويعان قاشادان سەكىرىپ كەتكەن قارا ايعىردان ايىرىلىپ قالعانىن ايتىپ، كوكتوعاي اۋدانىنا تەلەگرامما سالادى. ءبىراق ول كەزدە 3500 شاقىرىم قاشىقتاعى شاندۇڭنان جىلقى قاشىپ كەلەدى دەپ ەشكىم ويلاماسا كەرەك. كەلەسى جىلدىڭ مامىر ايىندا كوكتوعاي اۋدانىنىڭ دۇرە اۋىلىنا جەتىپ، كىسىنەپ كەلىپ ەرتىستەن سۋ ءىشىپ، جاعاداعى توپىراققا اۋناپ جاتقان قارا ايعىردى كورگەندە جىلقىشىلار «وبالىڭا قالىپپىز-اۋ، جانۋار» دەپ قۇرىعىنا سۇيەنىپ جىلاعان ەكەن دەسەدى. ەل اۋزىندا «قارا ايعىر شاندۇڭنان ءبىر ەمەس، ەكى رەت قاشىپ كەلگەن. سوڭعى رەت قاشىپ كەلگەندە يەسى «باسىڭ التايدا قالسىن» دەپ اتىپ تاستاپتى» دەگەن اڭگىمە دە بار. مىنە، وسىنداي ەكى ءتۇرلى نۇسقامەن ايتىلاتىن قارا ايعىردىڭ سوناۋ يت ارقاسى قيانداعى ىشكى قىتايدان التايعا قاشىپ كەلگەنى – شىنىمەن دە ادام سەنگىسىز عاجاپ ۋاقيعا. جولداعى ۇلكەن وزەندەردەن، ءىرى قالا، قايشىلاسقان جولداردان قالاي ءوتتى، ول دا جۇمباق. نەشە مىڭ شاقىرىم جولدا ەشكىمگە ۇستاتپاي كەتكەنى دە ۇلكەن سىر.
بىرەۋلەر قارا ايعىر ادامداردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالماۋ ءۇشىن كۇندىز تىنىعىپ، تۇندە جۇرگەن دەسەدى. جالپى، قاشقان جىلقىنىڭ كۇندىز جايىلىپ، تىنىعىپ، تۇندە قاشاتىنى راس. زەرتتەۋشى احمەت توقتاباي جىلقىنىڭ بۇل قاسيەتىن «بىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالماۋى ءۇشىن جاساعان قۋلىعى» دەپ سيپاتتايدى. بىزشە، بۇل – دالەلسىز دايەك. جىلقىنىڭ كۇندىز وتتاپ، تۇندە قاشاتىن سەبەبى جىلقى – وتە ەستى حايۋان. قازاقتىڭ تۇندە جۇلدىزعا قاراپ باعىت-باعدار ايقىندايتىنى سياقتى جىلقى دا جولىن جۇلدىزعا قاراپ تۋرالايدى. قارا ايعىردىڭ كۇندىز تۇرىپ، تۇندە ءجۇرۋىنىڭ سىرى، مىنە، وسىندا.
تۋعان جەرىن تاپقان ات ەكەن
ۆەتنامدىقتار 1960 جىلى موڭعوليادان جىلقى تاسىپتى. انە سول جىلقىلاردىڭ اراسىنان اربايحەر (قازاقشا كەرى ات) دەگەن ات ۆەتنام ەلىنەن قاشىپ، 2 جىل وتكەندە قۋ سۇيەگىن سۇيرەتىپ، موڭعولياعا جەتكەن ەكەن. تۋعان جەرىنە جەتكەننەن كەيىن ءبىر توبەنىڭ باسىندا تۇمسىعىمەن جەر تىرەپ، ءبىر اپتا تۇرىپ ولگەن دەسەدى. ال ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز، ۆەتنام قايدا، موڭعوليا قايدا؟! كارتانىڭ وزىنەن قاراساڭىز، ەكى ەلدىڭ اراسى كەرە قارىسقا جۋىق، ورتادا كەڭ كوسىلگەن جۇڭگو ەلى جاتىر. اسقار تاۋ، اساۋ وزەن، قۇبا ءشول دە از ەمەس. ەگەر جىلقى دا جۇلدىزعا قاراپ باعدار تۇزەمەسە، قالاي جول تاپتى؟ دەمەك، قازاقتىڭ اسپان دەنەلەرىنە قاراپ باعداردى، اۋا رايىن، ۋاقىتتى بولجايتىن قاسيەتى ونىڭ باققان جىلقىسىندا دا بار.
جىلقىنىڭ جەرشىلدىگى جايلى احمەت توقتاباي دا كوپ جازدى. ەستى حايۋاننىڭ بۇل ەرەكشەلىگى تۇقىمى مەن تەگىنە قاتىستى ەكەنىنە توقتالعان عالىم جىلقىنىڭ جەرشىلدىگى جايلى مىناداي دەرەك كەلتىرگەن:
1910 جىلى اتاقتى جامەڭكە باتىر تاشكەنتتە تۇراتىن قىرعىز دوسى قىدىرەكەگە ءبىر سارى ات سىيلايدى. قىدىرەكە جاز بويى قارقارا جايلاۋىندا بولىپ، تامىزدىڭ ورتاسىندا سارى اتتى جەتەككە الىپ ەلىنە قايتادى. تاشكەنتكە بارعان سوڭ سارى ات ءبىر-اق كۇن تۇرىپ كەرى قاشىپ، ون سەگىز كۇن دەگەندە قارقاراعا قايتىپ كەلەدى. قىدىرەكە سارى اتتى بىرەۋ ۇرلاپ كەتتى دەپ ويلاسا كەرەك، توڭىرەگىنە سۇراستىرىپ جۇرگەندە، جامەڭكەدەن «اتىڭ قارقارادا، الىپ كەت» دەگەن حابار كەلەدى. سوندا قىدىرەكە ەش ويلانباستان: «دوسىم، اتىڭ ات-اق ەكەن، ءتىلى جوق دەمەسەڭ، ادامنان ارتىق جانۋار ەكەن، ءوز جەرىندە ءجۇرسىن» دەپ سالەم ايتىپتى.
قىتايلار قۇرمەت كورسەتكەن قارا ات
جىلقىنىڭ ەستىلىگى دە ەرەكشە. وعان ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەن ءبىر جايدى مىسال رەتىندە كەلتىرە كەتەيىن. قىتايدىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى تەكەس اۋدانىنىڭ بوزادىر دەگەن قىستاۋى بار. قىستا مالدىڭ جونى تايماي شىعاتىن كۇلتەلى جەر. الايدا جولى وتە ناشار، ۇلى تاۋدىڭ قويناۋىنداعى قىستاۋعا جەتۋ ءۇشىن وتتەگى شالاڭ اسۋلاردان اسۋعا، جالاما جارتاستىڭ بەتىنەن قيىپ سالعان جالعىز اياق جولدارمەن جۇرۋگە، تاس دومالاپ، كوشكىن تۇسەتىن قيا بەتتەردەن وتۋگە تۋرا كەلەدى. ۇمىتپاسام، 2009 جىلى عوي دەيمىن، سول بوزادىردان مالشىلار كوكتەۋگە قاراي كوشكەندە قارلى بوران سوعىپ، كوشكەن ەل ورتا جولدا قامالىپ قالادى. تەكەس اۋدانىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى قىزىركەلدى ءابدىراحمان ۇلى مالشىلاردى قۇتقارۋ ءۇشىن اۋداندىق ساقشى بولىمشەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن اتتانىسقا كەلتىرىپ، جولدى اشتىرادى.
– باسىنا قاراساڭ، تىماعىڭ تۇسەردەي بيىك اسۋدىڭ ۇستىندە جول تابا الماي قامالعان ەل تۇر ءيىرىلىپ. ەتەكتە ءبىز جول اشقان بولىپ جاتىرمىز. ءبىراق ول كۇرەگەنگە كۇش بەرەتىن قار ەمەس ەدى. ەشقانداي تەحنيكا بارا المايدى. تۇنىمەن، كۇنىمەن سوعىپ جاۋعان قار قيا بەتتەن جىلانشا يرەلەڭدەپ تۇسەتىن جالعىز اياق جولدى سىمپيتىپ كومىپ تاستاپتى. الدا-جالدا سول جالعىز اياق جولدان ءبىر تابان شالىس باسساڭ، ءبىتتىڭ، قۇزدان قۇلاپ، قورىمعا تۇسەسىڭ، – دەپ باستادى قىزكەلدى اعا اڭگىمەسىن.
ءبىز داعدارىپ تۇرعاندا، قويداي يىرىلگەن كوشتىڭ اراسىنان ءبىر قارا نوقات شىعىپ، ەڭىسكە قاراي جىلجىدى، مال دا، قامالعان كوش تە سونىڭ سوڭىنان ەردى. وزىمىزگە تاياعاندا بايقادىق، جول باستاپ كەلە جاتقان ۇستىندە ەر-تۇرمانى بار قارا ات ەكەن. الگى جانۋاردىڭ ەستىلىگىن ايتساڭشى، جەردى يىسكەپ-يىسكەپ قويىپ جالعىز اياق جولدى جاڭىلماي تاۋىپ كەلەدى. ارتىنداعى كوش ءسال الىس قالسا، ولار جەتىپ العانشا كۇتىپ تۇرادى. سودان نە كەرەك، قارا اتتىڭ سالعان سورابىمەن شۇباعان ەل ەتەكتە تۇرعان بىزگە 4-5 ساعاتتا ازەر جەتتى. قارا ات قاسىمىزعا كەلگەندە اۋداندىق ساقشى بولىمشەسىنىڭ جۇڭگو باستىعى باستاعان پوليسەيلەر اسكەري ءتارتىپ بويىنشا قولدارىن شەكەلەرىنە اپارىپ، تاپ ءبىر اسكەري لاۋازىم يەسىن كورگەندەي اتقا سالەم بەردى. ال قارا ات جازىققا تۇسكەن سوڭ جولدىڭ شەتىنە بۇرىلىپ، الدەكىمدى كۇتكەندەي قاقشيىپ تۇردى دا الدى. قاسىنان قانشاما جىلقى، قانشاما كوش ءوتىپ جاتىر، بىرەۋىنە ىلەسپەي، قوي سوڭىنداعى اققۇبا جىگىت كەلگەنشە قوزعالماي تۇردى.
يەسى قاسىنا كەلگەندە قارا اتتىڭ وقىرانىپ جىبەرگەنىن كورگەندە، مەنىڭ دە كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى. جۇگىرىپ الگى جىگىتتىڭ قاسىنا بارىپ ءجون سۇرادىم. سويتسەم، بۇل جىگىت اسۋعا كوشتىڭ سوڭىنان جەتىپتى. جول تابا الماي قامالعان ەلدى كورگەن سوڭ، استىنداعى اتىن تىزگىن-شىلبىرىن ءتۇرىپ الدىعا سالىپ ايداپتى. قارا ات تا يەسىنىڭ ويىن تۇسىنگەندەي، ءيىن تىرەسكەن مال مەن جاننىڭ اراسىنان جارتى ساعاتتا ازەر ءوتىپ، جول باستاپتى.
قىسىلتاياڭ ساتتە اسقان اقىلدىلىق تانىتىپ، مال مەن جاندى قۇتقارعان ەستى جانۋارعا قالاي سۇيسىنبەيسىڭ، كەرەك بولىپ قالا ما دەپ قالتاما سالىپ العان 5000 يۋان (شامامەن 250 مىڭ تەڭگە) اقشانى اتتىڭ يەسىنە ۇستاتتىم دا:
– باۋىرىم، قارا اتتىڭ بۇگىنگى جاقسىلىعى ءۇشىن وعان ەكى جىل ازاتتىق بەر. ەكى جىل مىنبە، قىستا جەم-شوبىن بەرىپ جاقسىلاپ ب ا ق. جازدا جايلاۋعا قويا بەر. مىنا اقشاعا باسقا ات الىپ ءمىن. قارا اتقا جەم- ءشوپ كەرەك بولسا، اۋداننىڭ زاپاسقا ساقتاعان جەم-شوبىنەن تەگىن الىپ تۇر دەدىم. جىگىت كەلىسكەندەي، باس يزەدى. كەيىن ۋاقىتىم بولعاندا قارا اتتى ارنايى بارىپ كورىپ قايتتىم. ەكى جىل ءمىنىس كورمەگەن جانۋار جىلتىراپ تويىنعان ەكەن، – دەپ قىزىركەلدى اعا اڭگىمەسىن اياقتاتتى.
قازاق جىلقىسىنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى ءوز قۇلىنىنا شاپپايدى. ساقا ايعىرلار وزىنەن تۋعان ۇرعاشى قۇلىندار قۇناجىن، دونەجىن شىققاندا ۇيىردەن قۋىپ شىعادى. وكىنىشتىسى، قازاق جىلقىسىنىڭ قانىنداعى وسى ءبىر دەگدارلىقتى دا ادامزات ءوز قولىمەن جويۋعا اينالدى. اتاپ ايتقاندا، جىلقىنىڭ ءناسىلىن سۇرىپتاۋ ءۇشىن ءارتۇرلى تۇقىمداعى جىلقىلاردى بۋدانداستىرۋ قازىرگى تاڭدا كەڭىنەن ەتەك الدى. انە سول بۋدان تۇقىمداردا قازاق جىلقىسىنا ءتان تەكتىلىك، جەرشىلدىك، ەستىلىك مۇلدە جوق. وزىنەن تۋعان بايتالداردى ۇيىردەن قۋىپ شىقپاق تۇگىلى، ەنەسىنە شاباتىن انايىلىعىن جىلقى فەرمالارىنداعى قارت جىلقىشىلاردىڭ اۋزىنان تالاي ەستىدىم. قان بىلعانسا، قاسيەت تە جوعالادى دەگەن وسى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
"استانا اقشامىنان" الىندى
6alash ۇسىنادى
