جىلقىنىڭ تۇلا بويى تۇنعان اسىل

قازاق-نەمىس قىمىز زەرتتەۋ ينسيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ايتۋعان امانقۇلۇلىمەن سۇحبات.

ايتۋعان امانقۇل ۇلى الماتى اۋىل شارۋاشىلىق ۋنيۆەرسيتەتىن جانە تەحنيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن. 1999 جىلى قىمىزدى ءبىر جىل ساقتاۋدىڭ تەحنولوگيالىق ءادىسىن تاپقىرلاپ، قىمىز ءوندىرۋ زاۆودىن اشقان. 2000 جىلى «عاسىر توعىسىنداعى ۇزدىك كاسىپكەر» بولىپ باعالانعان ول، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ارناۋلى قابىلداۋىندا بولعان. 2002-2005 جىلدارى قازاقستاننىڭ دارىندى جاستاردى تاربيەلەۋ باعىتىنداعى «بولاشاق باعدارلاماسى» بويىنشا گەرمانيادان دوكتورلىق وقىعان.

12 شىلدە موڭعولكۇرە اۋدانىندا وتكەن جۋڭگو شينجياڭ ىلە تۇلپارى حالىقارالىق ساياحات مەرەكەسى كەزىندە، «ءتاڭىرتاۋداعى جىلقى سىنى» تاقىرىبىنداعى ماماندار مىنبەرى ءوتتى. شەتەلدەن جانە ەلىمىزدىڭ ىشكى ولكەلەرىنەن كەلگەن ماماندار مىنبەردە جىلقى جانە جىلقى شارۋاشىلىعى جونىندە بايانداما جاسادى. وسى مىنبەرگە شەتەلدىڭ مامانى رەتىندە شاقىرىلعان ايتۋعاندى ءبىز ارناۋلى سۇحباتقا شاقىرىپ، جىلقى جونىندە وي بولىسكەن ەدىك. جىلقى جانە قىمىز جونىندە كوپ سىر شەرتەتىن بۇل سۇحباتتىڭ وقىرماندارعا سىيلايتىن اسەرى مول دەپ ويلايمىز.

– ايتۋعان مىرزا، ەستۋىمىزشە، ءسىز گەرمانياعا ماگيسترلىق وقۋعا بارىپ، بىردەن دوكتورلىق وقۋعا «سەكىرىپ» كەتىپسىز؟ بۇل ءبىلىمنىڭ كۇشى مە، تيىننىڭ كۇشى مە؟

– مەنىڭ گەرمانياداعى زەرتتەۋ تاقىرىبىم «جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ەكولوگيالىق، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تيىمدىلىگى» بولاتىن. نەمىستەر وسى تاقىرىبىما قىزىقتى. ويتكەنى گەرمانيادا ەكولوگيا ماسەلەسى باستى ورىندا تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە، نەمىستەر عىلىمعا قاتتى كوڭىل بولەدى، ۇلتىڭا قارامايدى، عىلىمعا كەرەك ادام بولساڭ بولدى، بار مۇمكىندىكتى جاساپ، قولداپ-قۋاتتايدى. مەن گەرمانياعا بارا «جىلقىنىڭ تۇلا بويى تۇنعان اسىل ەكەنىن، ونىڭ تەرىسىنەن، سۇتىنەن، سۇيەگىنەن، قىلىنان، كەرەك دەسەڭىز، تەزەگىنە دەيىن پايدالانۋعا بولاتىنىن» عىلمي تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ، جوعارىداعى زەرتتەۋ تاقىرىبىن كوتەرگەننەن كەيىن بىردەن دوكتورلىق وقۋىما جول اشتى، ءارى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋىم ءۇشىن مەملەكەتتەن 8 ميلليون ەۆرو اجىراتىپ بەردى. سونىمەن مەن گەرمانيادا جىلقى باعۋمەن اينالىساتىن شاعىن شارۋا قوجالىعىمەن سەلبەسىپ، زەرتتەۋ جۇمىسىمدى باستادىم. ول كەزدە بۇل شارۋاشىلىق قوجالىعىندا نەبارى 40 بيە عانا بار ەدى، جاڭاعى بولىنگەن قارجىنىڭ ءبىر ميلليون ەۆرسىنا 100 جىلقى، 2 ميلليون ەۆورسىنا جەر، ءبىر ميلليون ەۆرسىنا 200 جىلقى سياتىن قورا سالىپ، زەرتتەۋ جۇمىسىن باستاپ كەتتىم.

– سوڭعى كەزدەرى قازاقستان تىلشىلەرىنىڭ «ويباي قىمىزدى نەمىستەر پاتەنتتەپ الىپتى، كوكپاردى قىرعىزدار اكەتتى» دەپ شۋلاپ، ءدۇيىم ەلدى دۇرلىكتىرگەنى نە جاعداي؟

– بۇل جۋرناليستەردىڭ ساناسىزدىعىنان تۋعان الىپقاشپا پىكىر. قىمىزدى نەمىستەر پاتەنتتەپ العان جوق، پاتەنتتەپ الا المايدى دا. مىسالى؛ سيىر ءسۇتىن پاتەنتتەپ العان، سۋدى پاتەنتتەپ العاندار بار ما؟ جوق، ءدال سول سياقتى «قىمىز اشىتۋ مەنىڭ پاتەنىم، ەندى سەن قىمىز اشىتپا» دەپ كىمگە ايتا الاسىڭ؟! قيسىنعا سيمايدى عوي، ال قىمىزدان باسقا جاڭا ءونىم ءوندىرىپ، ونى پاتەنتتەسە، ول ەندى باسقا اڭگىمە. ال «قىمىزدى پاتەنتتەپ الىپتى» دەگەن اڭگىمە قالاي شىقتى دەسەڭ، ونىڭ بارىسى بىلاي.

2011 جىلى قازاقستاندا اسقازان اۋرۋلارىن ەمدەۋ جونىندە حالىقارالىق ءماجىلىس ءوتتى. وسى ماجىلىسكە مەن گەرمانياداعى قىمىز اشتىپ، بيە سۇتىنەن ءار ءتۇرلى ونىمدەر شىعارۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان شاعىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ 2 مامانىن ەرتىپ كەلدىم. ولاردى ەرتىپ كەلۋدەگى ماقساتىم؛ ولاردىڭ قىمىزدىڭ قاسيەتىن بىزدەن ارتىق بىلەتىندىگى ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە، قىمىزدىڭ پايداسى جونىندە ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدان قازاققا ولاردىڭ ايتقانى وتىمدىرەك بولاتىنى ءۇشىن ەدى. ماجىلىستە مەن ولارعا اۋدارماشى بولدىم، ول كەزدە ولاردىڭ اۋىزىنان «ءبىز قىمىزدى پاتەنتتەپ الدىق» دەگەن ءسوز مۇلدە شىقپاعان. ەرتەسى-اق جۋرناليستەر «قىمىزدى نەمىستەر پاتەنتتەپ الىپتى» دەپ ەلدى شۋلاتا جونەلگەندە تالىپ تۇسە جازدادىم. كەيىن «قازاقستان» تەلە ارناسىندا «نەمىستەردىڭ قىمىزدى پاتەنتتەپ العانى راس پا» دەگەن باعدارلاما جاسالدى. باعدارلامادا تىلشىلەرمەن بەتپە-بەت كەزدەسۋ بولدى، سول كەزدە مەن تىلشىلەردەن بۇل اقپاراتتى قايدان العانىن سۇرايمىن عوي، ولار 2011 جىلعى جيىندا نەمىستىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىن العا تارتتى. «نەمىس ءتىلىن بىلەسىڭدەر مە» دەسەم، «جوق، قاسىنداعى اۋدارماشىسىنان ۇقتىق» دەيدى ءمىزباقپاي. «سول اۋدارماشى مەنمىن، ول جەردە ونداي ءسوز مۇلدە ايتىلعان جوق...» دەگەندە بارىپ، ءىستىڭ شىن سىرى اشىلدى.

– ءسوزىڭىز اۋىزىڭىزدا، جاڭا «گەرمانيادا ازداپ قىمىز اشتىپ، بيە سۇتىنەن ءار ءتۇرلى ونىمدەر شىعارۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان شاعىن زەرتتەۋ ورنى» بار ەكەنىن تىلگە الدىڭىز. سوندا نەمىستەر دە قىمىز اشىتا ما؟

– مۇنىڭ وزىندىك تاريح بار. 2 دۇنيە جۇزىلىك سوعىس كەزىندە قولعا تۇسكەن نەمىس اسكەرلەرى قازاقستاندا اۋىر ەڭبەككە جەگىلدى. سول نەمىس اسكەرلەرىنىڭ ءبىرى (اتىن ۇمىتتىم) وكپە تۋبەركۋلەزىنا شالدىعىپ، جۇمىسقا جاراماي قالادى دا، ورىستار ونىڭ وتانىنا قايتۋىنا رۇقسات بەرەدى، ءبىراق ورنىنان تۇرا الماي جاتقان نەمىس يت ارقاسى قيانداعى گەرمانياعا قالاي قايتادى، بۇرالىپ ولگەي جاتقاندا، اقكوڭىل قازاقتىڭ بىرەۋى ات ارتىنا سالىپ جايلاۋعا الىپ شىعىپ كەتەدى. سول ارادا جاز بويى بيە ءسۇتى مەن قىمىز ىشكەن نەمىس 3 ايدا سىرقاتىنان قۇلانتازا ايعادى. «ولەسىڭ» دەپ شىعارعان شيپاحاناعا كەلىپ، اناليز تاپسىرسا، داق جوق جازىلعانى انىقتالادى. سول نەمىس كەيىن وتانىنا قايتقان سوڭ، 2 بيە ساتىپ الىپ، قىمىز اشىتىپتى. ءبىراق ونىڭ بۇل قىلىعىنا نەمىستەردىڭ توبە شاشى تىك تۇرىپتى. مىسالى؛ ءقازىر قازاقتىڭ بىرەۋى ەسەكتى ساۋىپ ىشسە، ەل قالاي قارايدى؟! ءدال سول سياقتى بۇكىل نەمىس انانىڭ قىلىعىنا بەتىن باسىپ تەرىس اينالىپتى. اۋەلى «جىنداندى» دەپ ايەلى دە اجىراسىپ كەتىپتى. ءوزىنىڭ بيە ءسۇتى مەن قىمىز ءىشىپ جانى قالعانىن، جىلقى ءسۇتىنىڭ ۇلكەن ءدارى ەكەنىن، ونىڭ جازبايتىن اۋرۋى جوق ەكەنىن قانشا ايتسادا ەشكىم قۇلاعىنا قىستىرماپتى.

1990 جىلى مەن گازەتتەن «سوۆەت وداعىنىڭ قىمىز زەرتتەۋشى عالىمدارى گەرمانيادا بيە ساۋاتىن شاعىن شارۋاشىلىق قوجالىعىن كورىپ قايتتى» دەگەن مازمۇنداعى حاباردى وقىعان ەدىم. 2002 جىلى مەن سول شارۋا قوجالىعىن ىزدەدىم، سۇراستىرىپ ءجۇرىپ تاپسام، ول الگى قازاقستاننان بارعان نەمىستىڭ شارۋا قوجالىعى ەكەن. ءبىراق ءوزى سودان 2 جىل بۇرىن قايتىس بولىپتى دا، شارۋاشىلىعىنا قىزى يە بولىپ قالىپتى. ولار قىمىزدى ءبىز سياقتى قولمەن ەمەس، باكتەريامەن اشىتاتىندىقتان، قۋاتى تازا قىمىزعا جەتپەيدى ەكەن. قىمىزدان سابىن، شاش سابىن، بەت ماي دا ءوندىرىپتى. سۋسىن رەتىندە ساتاتىن قىمىزىنىڭ سىرتىنا «ءدارى، دەنساۋلىققا پايدالى» دەپ جازام دەپ «عىلمي دالەلدەۋدەن وتپەگەنى ءۇشىن» ۇكىمەت جاعىنان ايىپ سالىنىپتى. مەنىڭ جوعارىدا ايتقان عىلمي جۇمىسقا پايدالانۋ ءۇشىن سەلبەسكەن شارۋاشىلىق قوجالىعىم مىنە وسى وتباسى بولاتىن.

– حالىقارادا جانە قازاقستاندا جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى، جىلقى ونىمدەرىنىڭ زەرتتەلۋى قانداي؟

– جىلقىنىڭ مەكەنى قازاقستان. سولتۇستىك قازاقستاننان تابىلعان بوتاي قورىمىنا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن باتىستىڭ، ەۆروپانىڭ عالىمدارى جىلقىنىڭ 5000 جىلدىڭ الدىندا قازاق دالاسىندا ۇيرەتىلگەندىگىن عىلمي تۇرعىدان تۇراقتاندىرىپ بولدى. دەي تۇرعانمەن، قازاقستاندا بىركەزدەرى جىلقى شارۋاشىلىعىنا تىم كوڭىل بولگەن جوق. ايتپەسە، قازاقستاندا جىلقى شارۋاشىلعىن دامىتۋعا مىعىم نەگىز بار ەدى. ويتكەنى سوۆەت وداعى كەزىندە جىلقى شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە جانە قىمىز زەرتتەۋگە باسا ءمان بەرىلدى.

سوۆەت وداعىندا ەڭ الدىمەن قىمىزدى زەرتتەگەن باشقۇرت عالىمى اقساقوۆ. سول كىسىنىڭ باستاماسىمەن سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە قىمىز زەرتتەۋ جۇمىسى قارقىندى ءجۇرىلدى. باشقۇرتستاننان قىمىز ءوندىرۋ ورىندارى اشىلدى. كەيىن ورىستار قازاقستانداعى قىمىزدىڭ ساپاسى باشقۇرتستانداعىدان دا جاقسى ەكەنىن اڭعارىپ، قازاقستاننان دا قىمىز ءوندىرۋ ورىندارىن اشىپ، وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلىنان 80 جىلىنا دەيىن قىمىز زەرتتەۋ جۇمىسىنا باسا ءمان بەردى، ءارى قىمىزبەن ەمدەۋدى جولعا قويدى. ول كەزدە قازاقستاندا ارناۋلى جىلقى شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن 16 ۇلكەن شارۋاشىلىق ورىنى بولعان. سول كەزدە قىمىز زەرتتەۋمەن اينالىسقان ورىس ماماندارى مىناداي قىزىق جاعدايدى بايقاعان: قىمىزبەن ەمدەۋدە قازاقتاردىڭ سىرقاتىنان ساقايۋى وتە تەز بولسا، تۋمىسىنان قىمىز ىشپەيتىن ۇلتتاردىڭ ساقايۋى قازاقتارعا قاراعاندا ءبىر شاما باياۋ بولعان. بۇعان ىشكەرىلەي زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمدار قىمىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ دەنەسىندە تەز ىدىرايتىندىعىن، ال اتا-باباسىنان تارتىپ، ءومىرى قىمىز ءىشىپ كورمەگەن ۇلتتاردىڭ دەنەسىندە قىمىزدىڭ ىدىراۋى باياۋ بولاتىنىن بايقاپ «قىمىزدىڭ قازاقتارعا ەمدىك رولىنىڭ كورنەكتى بولۋى ولاردىڭ گەنىمەن قاتىستى» دەگەن تۇجىرىم شىعارعان. ءدال سول مەزگىلدە قازاقستان ەت ونىمىنەن نورماسىن ورىنداۋدا تۇتاس سوۆەت وداعى بويىنشا الدىڭعى ورىنعا شىقسا، جاز بويى قىمىز ىشكەننەن كەيىن قازاقستاندا اۋرۋدىڭ سالىستىرماسى دا باسقا رەسپۋبيلكالاردان تومەن بولعان. ءتىپتى، ءدارىحانالاردا ءدارى وتپەي قالعان دەگەن ءسوز بار سول كەزدە. كەيىن بۇل بيلىككە جاقپاي قالدى دا، ءبىر بۇيرىقپەن قازاقستاندا قىمىز زەرتتەۋ جۇمىسىن شورت توقتاتقان. مۇنىڭ ءبارىن مەن قىمىز زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسىپ، قاتىستى مالىمەتتەردى اقتارعاندا بارىپ بايقادىم. دەمەك، سوۆەت وداعى كەزىندە جىلقى زەرتتەۋ جۇمىسى وتە تەبىندى بولعان، ونىمەن سالىستىرعاندا، ەۆروپادا جىلقى زەرتتەۋ جۇمىسى كەش باستالدى دەپ ايتۋعا بولادى. ال قازاقستاندا دا سوڭعى جىلدارى جىلقى شارۋاشىلىعىن شالقىتۋعا جانە جىلقى زەرتتەۋگە باسا ءمان بەرىلە باستادى.

– ءقازىر ءسىز بيە سۇتىنەن نەشە ءتۇرلى ءونىم ءوندىردىڭىز؟

– مەنىڭ ونىمدەرىم بازارعا ءالى تولىق ءتۇسىپ بولعان جوق، ءبىر جىل ساقتاۋعا بولاتىن ەتىپ قىمىزدىڭ ءوزىن بازارعا سالدىم. بالالاردىڭ ءىشۋى ءۇشىن بيە ءسۇتىنىڭ ءوزىن قوراپتاپ بازارعا سالدىم (بيە ءسۇتى دەسەڭ، قازاقتار ساۋمال دەيدى، ءاسىلى قازاق تىلىندە اشىماعان قىمىزدى ساۋمال دەيدى). بۇدان سىرت، بيە ءسۇتىن كەپتىرىپ، سونىڭ ۇنتاعىنان ايەلدەردىڭ ەڭلىك بۇيىمدارىن (9 ءتۇرلى)، ءيىس سابىن، شاش سابىن سياقتى بالالارعا ارنالعان جەلىلەس ونىمدەردى، ءتىس ماي، بالمۇزداق، بالكۇلشە سياقتى 100 دەن استام ءونىمدى ءوندىرۋدى باستادىم. ءبىراق مەن قىمىزدان انانى ءوندىردىم، مىنانى ءوندىردىم دەپ جاتىرمىن عوي. شىنىن قۋعاندا، پالەندەي جاڭالىق اشىپ جاتقام جوق. بار بولعانى اتا-بابالارىمىز دايىنداپ كەتكەن نارسەلەردى عىلمي تۇرعىدان جاڭعىرتىپ جاتىرمىن. بۇل زاماننىڭ قاجەتى. ماسەلەن، قازاقتىڭ قىمىزدى تەرى ساباعا جانە اعاش ىدىستارعا قۇيۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن عىلميلىق بار. سەبەبى قىمىز مەتالمەن وڭاي رەاكسيالاسادى، ونىڭ ۇستىنە قىمىز بەتى اشىق تۇرسا، ماڭايداعى ءيىس-قوڭىستى وڭاي جيىپ الادى. قىمىز ىشەردەن بۇرىن نەگە پىسەدى، نەگە كوپ ساپىرادى؟! قىمىزدى كوپ پىسكەندە مولەكۋلاسى تەز ىدىراپ، قىشقىلدىعى تومەندەپ، ءدامى كەلەدى. دەمەك، قازاقتىڭ قىمىز اشىتۋ، قىمىز ساقتاۋىندا دا ۇلكەن عىلميلىق بار. سوندىقتان ەڭ ابزالى قىمىزدى اينەك ىدىستا نەمەسە اعاش ىدىستا، تەرى سابالاردا ساقتاعان ابزال.

– قازىر جىلقىنىڭ سپورتقا جانە كوڭىل اشۋعا پايدالانۋدان باسقا رولى كوپ جوق بولعاندىقتان، جىلقى شارۋاشىلىعى ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىرادى. ەتى مەن قىمىزىنان باسقا ەكونوميكالىق ونىمدىلىگى جوق، ونىڭ ۇستىنە، جايلىم تارايعالى بىرەن-ساران بايگەسىن باپتاعانى بولماسا، ءبىزدىڭ مالشىلار دا جىلقى باعۋعا تىم قۇلقىلى ەمەس. سول جاپاكەش مالشىلارىمىزعا كەڭەس رەتىندە ەۋروپا ەلدەرى قازىر جىلقىنىڭ قانداي تيىمدىلىگىن پايدالانىپ وتىرعانىن ايتا كەتسەڭىز؟

– دۇنيە جۇزىندەگى جىلقىنىڭ ءبىر پايزى عانا سپورتقا پايدالانىلادى، ال قالعانى شارۋاشىلىق قاجەتى ءۇشىن جۇمسالادى. مەن 2002 جىلى گەرمانياعا بارعاندا، گەرمانيادا جىلقى شارۋاشىلىعىمەن اينالىستاتىن نە ءبارى 6 ورىن بار ەدى، كوڭىل كوتەرۋ ورىندارىن قوسپاعاندا. كەيىن بۇل كورسەتكىش 100 دەن اسىپ كەتتى. ولار نەگە جىلقىعا وسىنشا كوڭىل بولەدى؟! مۇنىڭ ەڭ باستى سەبەبى ەۋروپادا سيىردان، شوشقادان، تاۋىقتان جۇقپالى اۋرۋ تارالدى. ال كەرىسىنشە جىلقىدا جۇقپالى اۋرۋ تارالعان جوق. سونىمەن تۇتاس ەۋروپادا قازىر جىلقى ەتىنەن پايدالانۋ سالىستىرماسى 2000 جىلداعىدان 40 ەسە جوعارىلادى. بىلايشا ايتقاندا، جىلقى ەتىنە سۇرانىس ەۋروپا ەلدەرىندە كۇن ساناپ ارتىپ بارادى.

– ەۋروپالىقتار جىلقى ەتىن جەمەيدى دەيتىنى قايدا؟

– ەلدىڭ ءبارى وسىلاي ويلايدى، نەگە جەمەيدى، جەيدى. تاريحتا ەۋروپادا جانە اراب تۇبەگىندە جىلقى ەتىن جەۋگە ءتيىم سالىنعان. بۇل ءسوز يسلام دىنىندە دە ايتىلادى عوي، ءبىراق بۇل ءدىني سەنىمەن قاتىستى ەمەس، جىلقىنىڭ سوعىسقا پايدالانىلۋىنا بايلانىستى ايتىلعان ءسوز. ال قازىر ەۋروپادا جىلقى ەتىن ديەتيكالىق تاماق رەتىندە تۇتىنادى، ەۋروپانىڭ قاي قالاسىنا بارساڭىز جىلقى ەتىن تابا الاسىز، گەرمانياداعى قازاقستاننان بارعان نەمىستەر قازى جاساپ ساتىپ تۇر كەرەك دەسەڭىز.

– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازىر جىلقى ءوسىرۋدىڭ قانداي تيىمدىلىكتەرى بار؟

– سيىرمەن سالىستىرا ايتقاندا، جىلقىنىڭ تاماعى از، ارتىق جەم-شوپ جيناۋدىڭ قاجەتى شامالى. سيىر 4-5 اي قورادا تۇرادى، ال جىلقى تەۋىپ جايلىپ تا قىستان شىعىپ كەتەدى. سيىردىڭ تورپاعىن (6 ايلىق بۇزاۋىن) بازارعا سالا المايسىز، ال جىلقىنىڭ 6 ايلىق جاباعىسى 120 كيلوگرامعا دەيىن ەت بەرەدى. جىلقى ەكولوگيالىق ورتاعا زالالسىز. ەڭ كىشكەنە مىسالى؛ سيىردىڭ جاپاسى تۇسكەن ورنىندا ءشوپ شىقپايدى (ەگەر ونى بوق قوڭىز ءبىر جايلى ەتپەسە)، ال جىلقىنىڭ قۇمالاعى ءشوپتى جاپىرمايدى، ونىڭ ۇستىنە، جىلقىنىڭ جەگەنى جارتىلاي قورىتىلادى دا، جارتىسى ءشوپ كۇيىندە قۇمالاقپەن بىرگە تۇسەدى، ونى سيىر جەپ الادى. دەمەك، جىلقىنىڭ تەزەگىن جەم جانە ورگانيكالىق تىڭايتقىش رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. سيىردىڭ اۋرۋعا قارسىلىق قۋاتى تومەن، جىلقى تازا مال بولعاندىقتان، تىم كوپ اۋىرمايدى... وسىلاردىڭ ءبارىن زەرتتەگەن ەۋروپا ماماندارى ءبىر بيەنىڭ ءبىر جىلدا 1000 دوللاردان 2000 دوللارعا دەيىن كىرىس كىرگىزەتىنىن، ال سيىردىڭ جىلدىق كىرىسى 400 دوللاردان اسپايتىنىن ەسەپتەپ شىقتى. زاماننىڭ دامۋىنا ساي جىلقى سۇتىنەن ءار ءتۇرلى ونىمدەردىڭ وندىرىلۋىنە بايلانىستى ءبىر بيەدەن جىلىنا 10 مىڭ دوللار كىرىس كىرەدى دەپ كەسىپ ايتۋعا بولادى. كەزىندە كەڭەس وداعى ماماندارى قازاقستاندا جىلقى شارۋاشىلىعىن شالقىتۋدىڭ سيىر وسىرۋدەن 2 ەسە، قوي وسىرۋدەن 3 ەسە پايدالى ەكەنىن عىلمي تۇرعىدان دالەلدەپ شىققان. مۇنى ايتساڭ، قازاقتار «ول ەۋروپا عوي» دەيتىن شىعار، بىزدە دە سونداي باعاعا جەتكىزۋگە بولادى. ماسەلەن، ءبىز قازىر قىمىزدى 10-20 يۋاننان (500-1000 تەڭگە) ارەڭ وتكىزىپ وتىرمىز عوي، ەگەر ودان جوعارداعى مەن ايتقان ونىمدەردى وندىرسەك، كيلوگرامىن 100 يۋاننان كەم ساتپايمىز، ءبىر بيەدەن كۇنىنە ءبىر كيلوگرامم ءسۇت شىعادى دەسەك، 3 اي ساۋساڭ قانشا كىرىس كىرگىزۋگە بولادى؟! دەمەك، ءبىر بيەمەن ءبىر وتباسىن باعۋعا بولادى. ارينە، جىلقىنى باعۋ ءۇشىن ءجايلىم كەرەك، مىقتى باقتاشى كەرەك، ءونىمىن كادەگە جاراتۋ ءۇشىن مامان كەرەك. جىلقىنى ۇدايى قولدا بايلاپ باعۋعا كەلمەيدى. مىنە وسى ماسەلەلەر جىلقى شارۋاشىلىعىن ماندىتپاي تۇرعانى راس. بىراق بۇعان بولا جىلقىدان بەزۋ قىرۋار اقشادان بەزۋمەن بىردەي جۇمىس. ايتپادى دەمەڭىز، 5 جىل دەمەيىن، ەندى 10 جىلدان كەيىن جىلقىنىڭ ءبىر كيلوگرامم ءسۇتى 400 يۋانعا شىعادى. مەن العاش قىمىز وندىرىسىمەن اينالىسۋدى باستاعاندا ءسۇتتىڭ كيلوگرامىن 25 تەڭگەدەن العانمىن، سول كەزدە ولارعا ايتقان ەدىم «ەندى 5-10 جىلدا ماعان 300 تەڭگەدەن بەرمەيتىن بولاسىڭدار وسى ءسۇتتى» دەپ ەدىم. قازىر ماعان 300 تەڭگەدەن ەشكىم بيە ءسۇتىن بەرمەيدى. نەگە؟ قازىر بيە سۇتىنە، قىمىزعا بولعان سۇرانىس كۇن ساناپ ارتىپ باردى. ال قىتايدا جان سانى مول عوي، ەگەر قىتايعا قىمىزدىڭ قاسيەتىن تولىق تۇسىندىرە الاتىن بولساق، قىتايدا قىمىزدىڭ باعاسى ءتىپتى اسپانعا ۇشادى.

الەۋمەتتىڭ تۇرعىدان الىپ ايتساق، جىلقى قىمىزى، جىلقى سۇيەگى ۇلكەن ءدارى. ماسەلەن: جىلقى ءسۇتى تۋبەركۋلەزدىڭ ەمى، اسقازان اۋرۋلارىن دارىمەن ەمدەپ جازۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن ماماندار ونى ەمدەۋگە بيە ءسۇتى جانە قىمىز داۋا دەپ وتىر. ءبىر ادام كۇنىنە (تۇسكى تاماقتىڭ الدىندا جانە كەشكى استان كەيىن) 200 گرامم قىمىز ىشسە جەتىپ جاتىر. ويتكەنى ادام دەنەسىنە كەرەك دارۋمەندەردىڭ بارلىعى قىمىزدا بار. B، C، D دارۋمەندەرى جىلقى سۇتىندە مول. B1، B2 دارۋمەنى باسقا ءسۇت قۇرامدارىندا بولۋى مۇمكىن، ءبىراق B2، B12 دارۋمەندەرى تەك جىلقى سۇتىندە تولىق بولادى ەكەن. C دارۋمەنى مەديسينادا انتيبيوتيك رەتىندە قولدانىلادى، ول اۋرۋدىڭ الدىن الىپ، ادامنىڭ يممۋنيتەتتىك قۋاتىن ارتتىرادى. سول C دارۋمەنى انا سۇتىندە مول بولادى ەكەن، كىشكەنتاي بالا 2 جاسقا دەيىن ەمەتىن بولسا، ونىڭ اۋىرۋعا قارسىلىق قۋاتى كۇشتى بولادى. جىلقى سۇتىندە سول انا سۇتىندەگىدەن 15 ەسە كوپ C دارۋمەنى بار. دەمەك، انا ءسۇتىن ەمبەگەن بالانىڭ اۋرۋعا قارسىلىق قۋاتى تومەن بولادى، اللەرگيالىق اسەر دە كۇشتى بولادى. ەۋروپادا بالانى كوپ ەمىزبەيدى عوي، سول بالالارعا بيە ءسۇتىن ىشكىزسە، اۋرۋعا قارسىلىق قۋاتى ارتىپ، اللەرگيانىڭ اسەرى جوعالعانىن بايقاعاننان كەيىن ءقازىر ەۋروپالىقتاردا بالاعا بيە ءسۇتىن ىشكىزۋ ءۇردىسى ۇدەپ بارادى. ال D دارۋمەنىن ادامدار كوبىندە كۇن ساۋلەسىنەن الادى ەكەن. كۇنگە قاقتالۋدىڭ دا پايدالى بولاتىن سەبەبى سول. ەۋوپالىقتاردىڭ بەتى نەگە ەرتە شىبارلانىپ، تەز كارتەيەدى؟ سەبەبى ادامنىڭ بەت تەرىسى D دارۋمەنىن كوپ قاجەت ەتەدى، ەۋروپادا كوبىندە كۇن بۇلتتى بولادى، ونىڭ ۇستىنە، بەتكە ىستىق تا، سۋىق تا تيگەن سوڭ دارۋمەن وڭاي ازايىپ، بەت تەز كارتەيەدى. سول D دارۋمەنى جىلقى سۇتىندە مول بولادى، ەندەشە، جىلقى ءسۇتى مەن قىمىزدى كوپ ىشسەڭىز بارلىق دارۋمەن تولىقتانادى. ءبىز جىلقى ءسۇتىنىڭ وسى ەرەكشەلىگىنەن پايدالانىپ، يس سابىن جانە ەڭىلىك بۇيىمدارىن شىعاردىق.

ءقازىر «قىمىزدىڭ قۇرامىندا سپيرت بار، ول حارام» دەيتىن قازاقتار شىقتى. بۇل ەندى ساندىراق. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، تابيعاتتا ءسپيرتتىڭ 2 ءتۇرى بار دەۋگە بولادى. ونىڭ ءبىرى كادىمگى حيميالىق سپيرت تە، ەندى ءبىر بيولوگيالىق سپيرت. ادام اعزاسى دا بيولوگيالىق ەرەكشەلىككە يە. ءبىز حيميالىق ءسپيرتتى ىشكەن كەزدە دەنەمىزدەگى كوپتەگەن جاسۋشالارعا كەرى ىقپال جاساۋى مۇمكىن، ال بيولوگيالىق سپيرت قاندى سۇيىلتادى. قان سۇيىق زات بولعانىمەن، ول دا ءار ءتۇرلى مولەكۋلالىق ماي قاپشىقتارىنان قۇرالعان، حيميالىق ءسپيرتتى ىشكەن كەزدە وسى ماي قاپشىقتارى زاقىمعا ۇشىرايدى دا، قان مولەكۋلالارى بىر-بىرىنە ارالاسىپ، قان قويۋلانادى، ول قويۋلانعاننان كەيىن ۇيىعان قاندار جىڭشكە قانتامىرلاردان وتە الماي، ادام اعىزاسىندا ءتۇرلى اۋرۋلاردى پايدا قىلادى. ال بيولوگيالىق سپيرت كەرىسىنشە ماي قاباتىنىڭ ىشىنە وڭاي ءسىڭىپ، قاننىڭ ومىرشەڭدىك قۋاتىن ارتتىرىپ عانا قالماي، ونىڭ اينالىسىن جاقسارتادى، قاندى سۇيىلتادى. قانداعى زياندى باكتەريالاردى ولتىرەدى.

جىلقى تەرىسىن ەڭ جاقسى يلەيتىن ەل يتاليا. سول ەلدە سيىر مەن قويدىڭ تەرىسىن كەمىندە 2 رەت وڭدەۋدەن وتكىزەدى ەكەن. ال جىلقى تەرىسىن ءبىر رەت وڭدەۋدەن وتكىزسە جەتكىلىكتى. مەن مىنا اياق كيىمدى 2 جىل كيدىم دەسەم ءسىز سەنبەيسىز (اياق كيمىن كورسەتىپ)، بۇدان بۇرىن ساتىپ العان، جىلقى تەرىسىنەن تىگىلىگەن ءبىر اياق كيىمدى 6 جىل كيدىم، تابانىن عانا 2 رەت اۋستىردىم. مىنە جىلقى تەرىسىنىڭ كەرەمەتتىگى، وڭاي توزبايدى، سۋىق وتكىزبەيدى، ىستىقتا ىستىقتاتپايدى، سۋعا شىدامدى. سوسىن دا ەۋروپادا جىلقى تەرىسىنەن تىگىلگەن بۇيىمدار سيىر تەرىسىنەن تىگىلىگەن بۇيىمداردان نەشە ەسە قىمبات تۇرادى. ال جىلقى سۇيەگى فوسفور، كالسييدىڭ كوزى. سۇيەكتىڭ تەز سىنۋى، شەرشەۋ ءوسۋ دەگەندەردىڭ ءبارى فوسفوردىڭ، كالسييدىڭ ازايۋىمەن قاتىستى. جىلقىنىڭ مايىن جاقسا، سۋىقتان قاقساۋدى باسادى. ءبىز ەندى وسى مايدى اس مايىنا پايدالانۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ ءجۇرمىز.

زەرتتەۋ ناتيجەسىنە قاراعاندا، سيىردىڭ سۇتىندە  مىڭداعان باكتەريا بولادى. جىلقى سۇتىندە بۇل وتە تومەن. سوندىقتان سيىردىڭ ءسۇتىن ءپىسىرىپ ىشەمىز، جوعارى تەمپەراتۋرادا سول باكتەريالارمەن قوسا، ادام دەنەسىنە پايدالى قۇرامدار دا جويلىپ كەتەدى، ال جىلقى ءسۇتىن پىسىرمەگەندىكتەن، مۇنداي وزگەرىسكە ۇشىرامايدى. اۋىز قۋىسىنداعى باكتەريانى ولتىرۋگە پايدالى C دارۋمەنى جىلقى سۇتىندە ەڭ كوپ بولادى. وسى ەرەكشەلىگىن ەسكەرىپ، جىلقى سۇتىنەن ءتىسماي جاسادىق. جىلقى سۇيەگى كالسييدىڭ كوزى. مۇنى ءدارى رەتىندە ۇگىتىپ پايدالانۋعا دا، جەم رەتىندە مالدىڭ ازىعىنا سالۋعا دا بولادى. جىلقى ەتىندە حولەستەرين از بولادى، قانت ديابەتى، قان قىسىم سياقتى اۋرۋلار نەگىزىنەن قانداعى حولەستەريننىڭ مولايۋىنان پايدا بولادى. وسى سىرقاتتىڭ الدىن الۋدا جانە ەمدەۋدە جىلقى ءسۇتىنىڭ رولى كورنەكتى. وسىنىڭ ءبارى جىلقى ءوسىرۋدىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى دەپ ايتۋعا بولادى. دەمەك، جىلقىنىڭ تۇلا بويى تۇنعان اسىل. گاپ سونى اشىپ پايدالانۋىمىزدا عانا تۇر.

سۇحباتتاسقان قالياكبار ۇسەمحان ۇلى

6alash ۇسىنادى