قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك، ءسالت-داستۇرىنىڭ ءبىر ۇشى مال شارۋاشىلىعىمەن تىكە قايناسىپ جاتىر. مال شارۋاشىلىعىن قولعا الىپ، ءتورت تۇلىك مالدى وسىرۋگە ايرىقشا كوڭىل بولگەن قازاق حالقى ءۇشىن اسىرەسە «قوي شارۋاشىلىعىنىڭ» ورنى ەرەكشە. قازاقتا «مال وسىرسەڭ – قوي ءوسىر، ءونىمى ونىڭ كول-كوسىر» نەمەسە «اسىق ويناعان ازار، دوپ ويناعان توزار، بارىنەن دە قوي باعىپ، قۇيرىق جەگەن وزار» دەگەن ماقالدارى بار. ەجەلدەن مال شارۋاشىلىعىن اتا كاسىبى ەتكەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بۇيىمدارى دا، ۇلتتىق تاعامدارى دا ءجۇز پايىز قوي ونىمدەرىنەن الىنادى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. قوناقجاي قازاق حالقىنىڭ تورىندەگى تەكەمەت پەن ويۋلى سىرماعى، اق داستارحانىنداعى قويدىڭ باسى مەن جامباس جىلىگى، قۇرت-ىرىمشىگى مەن سارى مايى، ءسۇتى مەن ايرانى ءبارى دە قوي ونىمىنەن ەكەنى داۋسىز...
وسىنشالىقتى كول-كوسىر ءونىم بەرگەن قوي تۇقىمىنىڭ دا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ءتۇرلى سيپاتتارى بار. ءار جەردە وسكەن قويلاردىڭ تارالۋى، تۇقىم قۇرامى مەن بەرەتىن ءونىمىنىڭ مولشەرى ءار الۋان. سوندىقتان دا عالىمدار قويلاردىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن كوپتەپ زەرتتەگەن.
عالىمداردىڭ ەرەكشە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن قوي تۇقىمدارىنىڭ ءبىرى موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىنا شوعىرلانعان ازعانا قازاقتاردىڭ ءوسىرىپ وتىرعان قوي تۇقىمى – كەرەيدىڭ قىزىل قويى، ياعني «كەرەي قويىنىڭ تۇقىمى» دەپ اتالادى. بۇل اتاۋدى 1998 جىلى زووتەحنيك عالىم – ورىنباي ۇلى قاتران ارنايى عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ بەكىتتىرگەن.
«كەرەي قويىنىڭ تۇقىمى» اتاۋىن بەكىتكەن جارلىق.
مال مامانى، قازاقتىڭ جەرگىلىكتى تەگەنە قۇيرىق، قىزىل قويىنىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەيتىن موديكا جاساپ، ۇزاق جىلدار بويى جاساعان زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە «كەرەي قويىنىڭ تۇقىمى» اتتى عىلىمي ەڭبەك جازدى. سول ەڭبەگىمەن 1998 جىلى موڭعول ەلىندە قازاق قويىن بولەك تۇقىم بولعىزىپ بەكىتتىرىپ، «كەرەي قويىنىڭ تۇقىمى» دەگەن ات بەرىپ، كەرەي قويىنىڭ ستاندارتىن بەكىتتىردى. زووتەحنيك عالىمنىڭ موڭعولياداعى مال شارۋاشىلىعى سالاسىن عىلىمي نەگىزدە وركەندەتۋگە قوسقان ۇلەسىن موڭعول ۇكىمەتى جوعارى باعالاپ، «كەرەي قويىنىڭ» اقى يەسى – ورىنباي ۇلى قاترانعا 2012 جىلى موڭعوليا مەملەكەتىنە «ەڭبەك سىڭىرگەن زووتەحنيك» اتاعى بەرىلدى.
موڭعوليا مەملەكەتىنە «ەڭبەك سىڭىرگەن زووتەحنيك» عالىم – ورىنباي ۇلى قاتران
ورىنباي ۇلى قاتران جايلى: ول 1937 جىلى بايان-ولگيي ايماعى، بۇلعىن سۇمىنىنىڭ لاقشىڭ ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1956 جىلى ورتا مەكتەپ ءبىتىرىپ، 1961 جىلى ۋلاانبااتارداعى اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن (حايس) «زووتەحنيك» ماماندىعىمەن بىتىرگەن. 1969-1970 جىلدارى الماتى قالاسىنان اۋىلشارۋاشىلىعى باسشى قىزمەتكەرلەرىن دايارلايتىن جىلدىق كۋرس ءبىتىردى. 1961-1964 جىلدارى ۋۆس ايماعىنىڭ بارۋۋنتۋۋرۋۋن قازىنا شارۋاشىلىعىنىڭ باس زووتەحنيگى، 1964-1968، 1970-1977 جىلدارى بايان-ولگيي ايماعىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق باسقارماسىندا ورىنباسار، ايماقتىق باس زووتەحنيك، 1990-1999 جىلدارى دەلۇۇن سۇمىندىق «وكتيابر 39» بىرلەستىك باستىعى بولعان. 1977-1999 جىلدارى اۋىلشارۋاشىلىعى وندىرىستىك تاجىريبە ستانسياسىندا زووتەحنيك، تۇقىم مال سەلەكسيا (مال ءۇرجليين البا) ءبولىمىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرىپ زەينەتكە شىققان.
مال شارۋاشىلىعى وندىرىسىنە عىلىمي جەتىستىكتەر مەن وزىق ىس-تاسىلدەردى ەنگىزۋ ارقىلى ءتۇرلى تۇلىكتەردىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ، ءونىمىن ارتتىرۋ، مال باعۋ ءتاسىلى، تۇقىم سەلەكسيا جۇمىسىن جەتىلدىرۋدە بىلىكتى مامان، ىسكەر باسشى بولعان – ورىنباي ۇلى قاتران 2014 جىلى 77-گە قاراعان جاسىندا بايان-ولگەي ايماعىندا ومىردەن وزدى.
موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىندا وسىرىلەتىن كەرەي قويىنىڭ تۇقىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن جەكە تالداپ زەرتتەگەن عالىمدار سۇلتانوۆ ءو.س، سەيىتقاجىلاردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن ءۇزىندى ۇسىنايىق.
كەرەي قويىنىڭ تۇقىمدىق ەرەكشەلىكتەرى
سۇلتانوۆ ءو.س.، سەيىتقاجى ج.
اتالارىمىز عاسىرلار بويى وسىرگەن، ساقتالىپ قالعان جەرگىلىكتى قوي تۇقىمدارى بار ەدى. الايدا ولار ەلدەن وقشاۋ جۇڭگو جەرىندە قالىپ قويعان بولاتىن. ولار نەگىزىنەن شىڭجاڭ ولكەسىندەگى باسباي جانە التاي ايماعىندا وسىرىلەتىن تەگەنە قۇيرىقتى قىلشىق ءجۇندى قويلار ەدى. سوڭعى اتالعان قويلاردىڭ ءبىراز بولىگىن موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىنا قونىس اۋدارعان قازاقتار الىپ كەتىپ، قانشاما جىلدار ءوسىرىپ جاتتى. كەيىن بۇل قويلارمەن اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن عالىمدار مەن مامانداردىڭ ونىڭ ىشىندە ورىنباي ۇلى قاتران، ح.ساميداننىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە جاڭا قوي تۇقىمى بولىپ بەكىتىلىپ، وعان 1998 جىلى «كەرەي قويىنىڭ تۇقىمى» دەگەن ات بەرىلدى.
عالىم ورىنباي ۇلى قاتراننىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا باتىس مونعوليادا وسىرىلەتىن قازاقتىڭ قۇيرىقتى قويىن زەرتتەۋ جۇمىستارى كەڭەس وداعى مەن مونعوليانىڭ بىرىككەن ەكسپەديسياسى قۇرىلعان 1932-جىلدان باستالادى. وسى ەكسپەديسيانىڭ قۇرامىندا بولعان ورىس عالىمى يا.يا. لۋس مونعوليادا وسىرىلەتىن جەرگىلىكتى قويلاردى ماي قۇيرىقتى مونعول قويى، قازاقتىڭ قۇيرىقتى قويى دەپ ەكىگە بولەدى.
زووتەحنيك عالىم ب.پۇريەۆ (1968)، ب.ايۋۋش (1972)، ب.سەرەنجاۆ (1972) تار ءوز ەڭبەكتەرىندە مونعوليانىڭ باتىس ولكەسىن مەكەندەيتىن قازاقتار ەرتە كەزدەن باستاپ قۇيرىقتى قوي ءوسىرىپ كەلگەنىن اتاپ كورسەتەدى. ءبىزدىڭ ىزدەنىستەرىمىز كازىر مونعوليادا مەكەندەيتىن قازاقتار العاش 1860 جىلدارى كوشىپ كەلگەندە وسى قويىن الا كەلگەندىگى انىقتالدى. دەمەك سول جىلداردان باستاپ مونعوليادا قۇيرىقتى قوي وسىرىلگەن.
يا.يا.لۋس باتىس مونعوليادا وسىرىلەتىن قۇيرىقتى قويلاردى انىقتاي كەلە تۇلعاسى بەرىك، اسا ءتوزىمدى، دەنەسى مونعول قويىنان ۇلكەن، ساقا ساۋلىعىنىڭ شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 71،9 سم، تۇرقىنىڭ قيعاش ۇزىندىعى 72،8 سم، كەۋدەسىنىڭ ورامى 90،6 سم، تىرىدەي سالماعى 53،1 كگ تارتادى دەپ انىقتاما جاساعان.
ب.پۇريەۆ موڭعوليانىڭ حوۆد ايماعىنىڭ بۇلعىن سۇمىنىندا وسىرىلەتىن قۇيرىقتى قويدىڭ شارۋاشىلىق، بيولوگيالىق كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەي كەلە تومەندەگىدەي سيپاتتاما جاساعان. قۇيرىقتى قويدىڭ دەنەسى مونعول قويىنان ۇلكەن، تۇلعاسى بەرىك، التاي تاۋلى ايماعىنىڭ قاتال كليماتىنا جاقسى بەيىمدەلگەن، جىل بويى جايىلىمدا باعىلادى، قوسىمشا ازىق عاجەت ەتپەيدى. جاز بەن كۇز ايلارىندا جايىلىمنان شەلدەنە سەمىرەدى، كوكتەمگى سالماعىن 40-50 پايىزعا دەيىن قوسىپ، قۇيرىعى مەن جاياسىنا كوپ مولشەردە ماي جينايدى. ساقا ساۋلىعىنىڭ شوقتىعىنىڭ بيىتىگى 69،7 سم، تۇرقىنىڭ قيعاش ۇزىندىعى 72،8 سم، كەۋدەسىنىڭ ورامى 93،4 سم، تىرىدەي سالماعى 55،5 كگ، ءجۇنىنىڭ شىعىمى 1،42 كگ، قوشقارىنىڭ تىرىدەي سالماعى 73،2 كگ، ءجۇنىنىڭ شىعىمى 1،56 كگ دەپ كورسەتكەن. 1971-جىلى جۇرىلگەن مال شارۋاشىلىعى ەكسپەديسياسىنىڭ مالىمەتتەرىندە ساۋلىق قويدىڭ شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 66،5 سم، تۇرقىنىڭ قيعاش ۇزىندىعى 60،3 سم، تىرىدەي سالماعى 56،1 كگ، ءجۇنىنىڭ سالماعى 1،37 كگ، قوشقارىنىڭ شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 75،2 سم، تۇرقىنىڭ قيعاش ۇزىندىعى 72،7 سم، تىرىدەي سالماعى 68،5 كگ، ءجۇنىنىڭ سالماعى 2،05 كگ دەپ كورسەتىلگەن. ەكسپەديسيا قۇيرىقتى قويدى ءتوزىمدى، تۇلعاسى بەرىك، جايىلىمدا جاقسى سەمىرەدى، جاياسى مەن قۇيرىعىنا ماي كوپ جىينايدى، قار تەبىندەپ جايىلۋعا بەيىمدەلگەن بەرىك تۇياعى بار ۇزىن سيراقتى، باسىنىڭ ۇلكەندىگى ورتاشا، تۇمسىعى دوڭەستەۋ دەپ سيپاتتاعان.
قۇيرىقتى قويدى جۇزدەگەن جىلدار بويى ەجەلگى حالىقتىق تاسىلمەن سۇرىپتاپ ءوسىرىپ كەلدى. تەك 1980 جىلداردان باستاپ سەلەكسيالىق جۇمىستار عىلىمي نەگىزدە جۇرگىزىلە باستادى. 1960 جىلداردىڭ سوڭىن الا اۋىل شارۋاشىلىق بىرلەستىكتەرى مەن شارۋاشىلىقتاردا قويدىڭ تاڭدامالى وتارلارى، 1970 جىلداردا قۇيرىقتى قوي وسىرەتىن تاڭداۋلى توپتار مەن فەرمالار قۇرىلدى. ايماقتا قۇيرىقتى قوي وسىرەتىن مەملەكەتتىك 1 فەرما، ايماقتىق دارەجەدەگى 3 فەرما، 4 تۇقىمدىق مال وسىرەتىن توپ جۇمىس ىستەپ تۇردى.
كەرەي تۇقىمى قويىنىڭ دەنە قۇرىلىمى بەرىك، دەنە پىشىنىندە ايتارلىقتاي اقاۋ جوق. عالىم يا.يا. لۋس (1930)، ب. پۇريەۆ (1968) باتىس مونعوليادا وسىرىلەتىن قۇيرىقتى قويدىڭ دەنە قۇرىلىمى بەرىك دەپ انىقتاعان.
كەرەي تۇقىمى قويىنىڭ ساقا قوشقارلارى 100 پايىز، ساقا ساۋلىقتارىنىڭ 97،7، ۇرعاشى توقتىلىرىنىڭ 95،0 پايىزىنىڭ دەنە قۇرىلىمى بەرىك، ساقا ساۋلىقتاردىڭ 6،3، ۇرعاشى توقتىلاردىڭ 5،0 پايىزىنىڭ دەنە قۇرىلىمى ءالجۋاز.
كەرەي قويىنىڭ باسى ورتاشا، ارقا، بەلى تەگىس، ەتتى دە جالپاق، شوقتىعى ساۋىرىنان الاسا، سيراعى سالىستىرمالى تۇردە قىسقا، ءتۇزۋ، قۇيرىعى كوتەرىڭكى ۇلكەن بولىپ كەلەدى. ساقا قوشقاردىڭ شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 72،6 سم، سەربەگىنىڭ بيىكتىگى 73،3 سم، تۇرقىنىڭ قيعاش ۇزىندىعى 75 سم، كەۋدەسىنىڭ ورامى 95،1 سم، كەۋدەسىنىڭ كەڭدىگى 20،6 سم.
ساقا ساۋلىقتاردىڭ شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 62،5 سم، تۇرقىنىڭ قيعاش ۇزىندىعى 66،3 سم، كەۋدەسىنىڭ ورامى 86،3 سم. كەۋدە ورامىنىڭ جوعارعى شەگى ساقا قوشقارلاردا 100 سم، ساۋلىقتاردا 92سم، تۇرقىنىڭ قيعاش ۇزىندىعىنىڭ جوعارعى شەگى قوشقارلارد ا 82 سم، ساقاساۋلىقتاردا 71 سم بولدى.
ەت ءونىمىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى مالدىڭ تىرىدەي سالماعى بولىپ تابىلادى. كەرەي قويى تۇقىمىنىڭ جىل بويى جايىلىمدا باعىلاتىندىقتان ونىڭ تىرىدەي سالماعى جىل مەزگىلى، اۋا رايى، باعىپ قاعۋ سىياقتى فاكتورلارعا بايلانىستى ءار ءتۇرلى جاعدايدا، تەربەلىستە بولىپ كەلەدى.
كەرەي قويىنىڭ ساقا ساۋلىقتارى ورتا ەسەپپەن كۇزدە 57،6 كگ، ساقا قوشقارلار 74،5 كگ، ۇرعاشى توقتى 47،8 كگ، توقتى قوشقار 53،9 كگ، ەركەك توقتى 51،9 كگ سالماق تارتادى.
كەرەي تۇقىمى قويىنىڭ ءتۇر ءتۇسى، مىنەزى، سىرتقى كەلبەتى مەن ءپىشىنى تاعى باسقا بەلگىلەرىمەن مونعول قويىنان ەرەكشەلەنەدى.
كەرەي قويىنىڭ ءتۇسى قىزىل، قىزىلكۇرەڭ، جاياسى مەن قۇيرىعىنا ماي كوپ جينايدى، قۇيرىعى كوتەرىڭكى، ۇلكەن، قار تەبىندەۋگە بەيىمدەلگەن شىمىر تۇياقتى، اياعى سالىستىرمالى تۇردە ۇزىن، قۇلقى (مىنەزى) جۋاس بولىپ كەلەدى.
كەرەي تۇقىمى قويىنىڭ 250 ءىنىڭ ءتۇسىن انىقتاعاندا 90 نان استام پايىزى قىزىل جانە قىزىلكۇرەڭ بولدى. كەرەي تۇقىمى قويىنىڭ ءتۇسى موڭعوليادا وسىرىلەتىن باسقا قويلاردىڭ تۇسىنەن اناعۇرلىم بولەك بولىپ كەلەدى، سەبەبى موڭعول قويلارىندا قىزىل ءتۇس كەزدەسپەيدى.
قورىتا ايتقاندا كەرەي قويىن قازاقتار ەرتە كەزدەن باستاپ ءوسىرىپ، حالىقتىق سەلەكسيا ارقىلى تازا ساقتاپ كەلگەن، سان جاعىنان ءوز ىشىنەن تازا وسىرە بەرۋگە جەتكىلىكتى، سۇرىپتاي تاڭداپ، بەلگىلى ءبىر باعىتتا وسىرگەندە شارۋاشىلىق پەن تۇقىمدىق قۇندى بەلگىلەرىن ۇرپاقتارىنا بەكەم جالعاستىرا الاتىن مورفولوگيالىق، فيزيولوگيالىق جانە شارۋاشىلىققا پايدالى قاسيەتتەرىمەن دارالاناتىن ەرەكشەلىكتەرى بار قوي بولىپ تابىلادى.
ادەبيەتتەر ءتىزىمى
- و. قاتران. «كەرەي قويى» – ۋلاانبااتار ق، 2001. – 69 ب.
- ءا. بوكەيحانوۆ. «دالالىق ولكەدەگى قوي شارۋاشىلىعى: مونوگرافيا» – الماتى: «حالىقارالىق جازىلىم اگەنتتىگى»، اۋدارعاندار: ءو.س.سۇلتانوۆ، ا.م.ءالىمجانوۆا، ا.دايرابايەۆا، 2014. – 124 ب.
- دوبروسمىسلوۆ، ا.ي. «سكوتوۆودستۆو ۆ تۋرگايسكوي وبلاستي» – ورىنبور، 1895 ج. – 15ب.
- Demberel، S. «The relationship between the growth-rate of the lambs of native Mongolian ewes and the quantity of milk suckled and feed consumed» – Állattenyésztés és Takarmányozás، 1994، 43، 1/2، pp 17-23.
دايىنداعان جۇباتگۇل سامبۋۋ قىزى
6alash ۇسىنادى
