جىلقى جالىنداعى ءتىل
قازاق حالقى قىلقۇيرىقتى قۇرىقتاپ قولعا ۇيرەتكەن كوننەن باستاپ، ونىڭ زاتتىق جانە رۋحاني ومىرىندە قىرۋار جاڭالىقتار ومىرگە كەلدى. اۋەلى مىنا قىل ارقاننان ءتۇسىپ ايتساق: بۇل قىل ارقان جىلقىنىڭ جال قۇيرىعىنان ەسىلەدى، جيرەن جىلقىنىڭ جالى، قارا جىلقىنىڭ قىلى، ال ەندى بۇل قىل ارقاننىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى، تۇرمىسىمىزداعى رولى توتەنشە جوعارى بولعان. بۇنىڭ بەرىكتىگى، سۋعا شىرىمەيتىندىگى، سوسىن ات ارقانداۋعا، كوشى-قونعا جۇك ارتۋعا ىستەتەدى. ال بۇنىڭ سالتتىق ومىرىمىزدەگى كەشەگى دالا مادەنيەتىندەگى رولى ءتىپتى جوعارى. بۇرىنعى زاماندا داۋ-شارعا بارعان ەكى جاق ءبىر قىل ارقان الىپ باراتىن بولعان. سونداعى بيلىك ءادىل بولسا قىل ارقاندى ورتاسىنان كەسىپ، ەكى جاققا الىپ كەتەدى. ال سول بيلىككە رازى بولماسا، ءادىل ەمەس دەپ قاراسا، قىل ارقاندى قيماي الىپ كەتەتىن بولعان. ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى قارا قىلدى قاق جارۋ. سونداعى قارا قىلدى قاق جارۋ دەگەنىمىز وسىدان قالعان. ال مىناۋ كورىپ تۇرعاندارىڭىز نوقتا، بۇعان تاعىلىپ تۇرعان قىل شىلبىر، بۇدا سول جىلقىنىڭ قىلىنان ەسىلگەن، وسى نوقتاعا قاتىستى ءبىزدىڭ تىلىمىزدە: نوقتاسىن بەرىپ تۇر، ۇيىرى باسقانى نوقتا قوسادى، اتاسى باسقانى قىز قوسادى دەگەن تۇراقتى ءسوز ورامدارى بار. ال مىناۋ نوقتادان كەيىن اتتىڭ باسىنا سالىناتىن جۇگەن، قايىستان تۇيىلىپ تە، ءورىلىپ تە جاسالادى. كورىپ تۇرعاندارىڭىز ورمە جۇگەن، جۇگەن تۋرالى دا ءبىزدىڭ تىلىمىزدە ۇلكەن-ۇلكەن وبرازدى تاماشا تىركەستەر بولعان. قازاق تىيداۋسىز كەتكەن ادامدى جۇگەنسىز كەتكەن دەپ اتاپ جاتادى، ات اۋىزدىعىمەن سۋ ءىشتى دەگەنى قيىن كۇندەردى بىلدىرەدى. تىزگىن ۇستاتتى دەيدى. ول ۇمىتىنەن شىققان ادامدى نەمەسە جۇيرىگىن ماقتاسىپ جاتادى. كۇمىستەلگەن پىستان ەرتوقىمداعى ەركورپەنى ۇستاتۋ ءۇشىن ىستەتىلەدى، بۇعان ايىل جالعانادى، جانە ەردى اتتىڭ ۇستىنەن جىلجىماۋعا پايدالانادى. ۇزەڭگى-رولى اتقا مىنگەن ادامدى اتقا ورنىقتى وتىرعىزۋدا، مىقتى وتىرۋدا ەرەكشە رولى بار، بۇعان قاتىستى تىلىمىزدە: ۇزەڭگى باۋى سەگىز قابات دەپ وبرازدايتىن ءسوز بار. بۇل نەگىزىنەن باردام، باي ادامدى كورسەتەدى. مۇنان سىرت، اتتان تۇسسەدە ۇزەڭگىدەن تۇسپەدى دەيدى، بۇرىنعى زامانداعى بيلەر بيلىكتەن قالسادا، ەل اراسىنداعى اتاق-ابرويى بار، ىقپالى بار ادامداردى اتتان تۇسسەدە ۇزەڭگىدەن تۇسپەدى دەپ اتاعان. ءورىپ جاسالىپ، كۇمىس جالاتقان قۇيىسقان. قۇيىسقانعا قىستىرىلما، ايىلىڭ قانشا قاتتى بولعانىمەن قۇيىسقانعا جەتپەيدى، كەسكىلەسىپ كەتكەنمەن تۋىسقانعا جەتپەيدى دەگەن ماقال تىركەستەرى بار. قامشىعا قاتىستى ءبىزدىڭ تىلىمىزدە قىرۋار تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى، ماقال-ماتەلدەرى بار. قامشى ءسوزىن تىلىمىزدە وسىنشالىق كوپ قولدانۋى، تۇراقتى ءسوز تىركەسىنىڭ كوپ پايدا بولۋىنا قاراعاندا، قامشىنىڭ ءبىزدىڭ رۋحاني زاتتىق ومىرىمىزدە توتەنشە جوعارى بولعانىن بىلۋگە بولادى. مىسالى: قامشى تۋرالى قامشىعا قامشى قايتاردى، قامشىسىنىڭ ۇشىن بەرمەدى، قامشى ءتيدى دەگەن كوپتەگەن تىركەستەر بار. تەك قايشىلىقتىڭ ءوزىن بىلدىرەتىن. ءبىزدىڭ باتىرلارىمىز وسى قامشىنى ۇلكەن جان سەرىگى رەتىندە ەلىن-جەرىن جاۋدان قورعاۋ ءجولىندا قارۋ رەتىندە پايدالانعان، سول باتىرلارىمىزدىڭ اۋىزىنان قالسا كەرەك، التى تاسپا بۇزاۋ تىس، بىلجىراماي اتتان تۇس دەيدى. قامشىنىڭ ىشىندە ەڭ وتكىرى التى تاسپادان ورىلگەن قامشى ەڭ وتكىر بولادى. ونىڭ وتىمدىلىگى ۇرعان جەرىن ويىپ كەتەدى دەيدى بۇرىنعى ۇلكەندەردىڭ ايتىسىندا. ەندى ەردىڭ دە تۇرلىسى بولادى، بۇل ەر-ايەل بولىپ بولىنۋدەن باسقا، ءۇش ءجۇزدىڭ ەرى جانە ءتۇرلى رۋلاردىڭ ەرى بولىپ الۋان ءتۇرلى فورماسى بولادى. كورىپ تۇرعاندارىڭىز كۇمىستەلگەن ەر، ەرگە قاتىستى ايىرىلاتىن دوس ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايدى، ال ەندى كورىسپەيتىن ادامداردى ات قۇيرىعىن كەسىسكەن ادامداردى قانجىعادا كورىسەيىك دەپ قوشتاسىپ ارازداسىپ جاتادى. ال بۇل كورىپ تۇرعاندارىڭىز كەلى مەن كەلىساپ، كەلىگە حالقىمىز تۇز تۇيگەن، تارى-بيداي تۇيىپ تۇرمىسىندا پايدالانعان. كەلىنىڭ سىرتىنا جىلقىنىڭ تەرىسى قاپتالعان، تەرىسى بولعاندا باس تەرىسى. بول وسى كەلىنىڭ بەرىكتىگىنە جانە ءسان ءۇشىن قاپتالعان. ايتا بەرسەك وتە كوپ، وسى ات ابزەلدەرىنە قاتىستى اتاۋلاردىڭ وزىنەن نەشە ءجۇزىن اتاپ وتۋگە بولادى. ءبىزدىڭ تاقىمىمىزدا جىلقى بولعاندىقتان عانا وسىناۋ ابزەلدەر مىناۋ ەر دۇنيەگە كەلدى. وسىلار بولعاندىقتان عانا قىرۋار وبرازدى تىركەستەرىمىز پايدا بولدى. ال جىلقى بولماسا وسىنشالىق وبرازدى تىركەستەرىمىز بولماس ەدى، قولىمىزداعى قامشىدا، استىمىزداعى ەرىمىزدە، مىناۋ كەڭ-بايتاق جەرىمىزدە بولماس ەدى.
قۋانىش ءىليااس
6الش ۇسىندى
