اسقار تاتاناي ۇلى : قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ءھام ابىلاي حان

اسقار تاتاناي ۇلى جۇڭگو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، اقىن، جازۋشى، درامماتورگ، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قورمالى اسقار تاتاناي ۇلى 1906-جىلى التاي قالاسى قىراننىڭ ەرتىسكە قۇيعان نادىرەكە ارالى دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن.
«ارقالىق باتىر»، «ازامات ءۇنى»، «ءۇش كەزەڭ»، «امانات»، «ەل قورعانى-ابىلاي» قاتارلى جىر جيناعىنىڭ، «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» (ەكى كىتاپ)، «قۇن جانە ايىپ» اتتى پروزالىق شىعارمالاردىڭ، «ءومىر مايدانى»، «قۇلدىقتان قۇتىلعاندار» اتتى ەكى دراممالار جيناعىنىڭ اۆتورى، شىعارمالارى جۇڭگو، ۇيعۇر، قىرعىز تىلدەرىنە اۋدارىلعان.
قارت قالامگەر 88 جاس جاساپ 1994-جىلى 19ء-ساۋىر قايتىس بولعان.

اسقار تاتاناي ۇلى مەن ماعاز رازدان ۇلى

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ءھام ابىلاي حان

12-13 عاسىردا داۋىرلەگەن شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى ورتا ازيانى، قازاق دالاسىن جاۋلاپ الىپ، ۇزاق ۋاقىت ۇكىم سۇرگەننەن كەيىن، 14-عاسىردان باستاپ السىرەي باستادى. ورتا ازيا حالىقتارى ءوزىنىڭ بايىرعى يەلىك ۇقىقتارىن قايتا قالىپتساتىرۋعا كىرىستى.
شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى باتۋ جانە ونىڭ مۇراگەرى ۇكىم جۇرگىزگەن التىن وردا اكىمشىلىگى قۇلاعان سوڭ قازاق دالاسىندا ءابىلحايىر حان اكىمشىلىگى قۇرىلىپ، قازاق-وزبەك (ول تۇستا قازاق-وزبەك بولىپ جارىلماعان) حالقى ۇستىنەن ۇكىم جۇرگىزە باستادى. ءابىلحايىر حان شىڭعىس ۇرپاقتارى ۇستەمدىك ەتىپ وتىرعان حاندىقتاردى بىر-بىرلەپ يەلىگىنە وتكىزىپ الىپ، ىرگەسىن كەڭەيتتىع سول كەزدە ورتا ازياعا ىرگە تەۋىپ كەلە جاتقان يسلام ءدىنىن بەيبىت قابىلداي باستادى، حالىق شارۋاشىلىعى دامىپ، حالىق ەگىنشىلىكپەن جانە مالشىلىقپەن شۇعىلداندى. ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعاندارى وتىراقتاسا باستادى دا، مالشىلىقپەن شۇعلدانعاندارى سۇلتانداردىڭ باستاۋىندا كوشىپ-قونىپ، مالدىڭ قامىمەن وت قۋىپ، سۋات قۋىپ، وتىرىقتى حالىقتاردان بولىنە باستادى.
1448 جىلى ءابىلحايىر حان ءولدى. قيان-كەسكى تاق تالاسىنان كەيىن نەمەرەسى مۇحامبەت شايباني حاندىققا وتىردى. شايباني مەن قازاق سۇلتاندارى اراسىندا قاقتىعىس كۇشەيدى. كەيىن كەلە كەرەي سۇلتان مەن جانىبەك سۇلتان شايبانيگە بويسۇنباي شۋ وزەنىنىڭ بويىندا دەربەس تۇردى. وسى كەزدە وزبەكتەردەن دە ىرگە بولگەن تايپالار كوبەيدى. ءسويتىپ، قازاق حاندارى مەن وزبەك حاندارى اراسىندا وتىرار، سايرام، تۇركىستان ولكەلەرى ءۇشىن كۇرەستەر بولىپ تۇردى. ءبىراق ءبىرىن-بىرى تولىق جەڭىپ كەتپەگەندىكتەن وزبەك-قازاق حاندىقتارى تۇقىم جالعاپ بيلىك جۇرگىزىپ، داۋرەندەي بەردى.
ءاز جانىبەك حان: بۇل حان 1448ء-ىنشى جىلدان 1480ء-ىنشى جىلدارعا دەيىن قازاقتاردى باسا بيلەپ، بۇرىن قازاقتار سەنىپ كەلگەن شامان ءدىنىن ىعىستىرىپ، يسلام ءدىنىن بەلسەندى قابىلدادى. باسقارۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن قازاق حالقىن ءۇش جۇزگە ءبولدى.

مۇرىندىق حان: (1480-1511) كەرەي سۇلتانىنىڭ بالاسى، وتە جاۋىنگەر جانە اقىل-پاراساتى ارتىق بولعاندىقتان ءوز حالقىنىڭ ىنتىماعىن بەكەمدەپ، حاندىعىن كۇشەيتكەندىكتەن، قىردىڭ «قۇدىرەتتى حانى» اتالعان.
قاسىم حان: بۇل ءاز جانىبەك حاننىڭ بالاسى. 1509ء-ىنشى جىلدان 1518ء-ىنشى جىلعا دەيىن جىلعا دەيىن ەل بيلەگەن. سىرتقى جاۋلارىنا تەپە-تەڭ كەلىپ، ىشكى الاۋىزدىقتى باسىپ وتىرۋ ءۇشىن قولىنا ءۇش مىڭ اسكەر ۇستاپ، حالىقتى بيلەپ-باسقارۋدا ەرەجە-تارتىپ ورناتىپ، زاڭ جاساعان. بۇل زاڭدى حالىق «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتاپ كەتكەن.
ماماش حان: 1518ء-ىنشى جىلدان 1523ء-ىنشى جىلعا دەيىن ەل بيلەگەن.
ءتاھىر حان: بۇل قاسىم حاننىڭ نەمەرەسى. 1523ء-ىنشى جىلدان 1533ء-ىنشى جىلعا دەيىن ەل بيلەگەن.
حاقنازار حان: بۇل قاسىم حاننىڭ ءوز بالاسى، 1534ء-ىنشى جىلدان 1580ء-ىنشى جىلعا دەيىن ەل بيلەگەن.
ىسحاي حان: بۇل قاسىم حاننىڭ نەمەرەسى، 1580ء-ىنشى جىلدان 1586-ىنشى جىلعا دەيىن ەل بيلەگەن.
تاۋەكەل حان: بۇل ىسحاي حاننىڭ بالاسى، باتىل، باتىر، پاراسىتتى بولعاندىقتان قازاق حالقىن تۇتاس باعىندىرعاننىڭ سىرتىندا، جۇڭعار حاندىعىنىڭ ىشكى الاۋىزدىعىنان پايدالانىپ، تۇركىستان، تاشكەنت، سامارحان، قالالارىن باسىپ الىپ، بيلىك جۇرگىزىپ، ءوز كەزىندە «توبە حان» دەپ اتالعان.
ەسىم حان: (1598-1628) بۇل تاۋەكەل حاننىڭ بالاسى، حالىق ونى «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» دەپ اتاعان. ول حالىقتى باسقارۋدا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنا» ءبىرقىدىرۋ وزگەرىستەر ەنگىزىپ، جاڭاشا جول جاساپ، بۇل جولىن «جەتى جارعى» دەپ اتاپ كەتكەن. ول كەزىندە بۇحار حاندىعىمەن كەلىسىم جاساسىپ، تاشكەنتتى بيلەپ تۇرعان.
جاڭگىر حان: بۇل ەسىم حاننىڭ بالاسى، 1628ء-ىنشى جىلدان 1680ء-ىنشى جىلعا دەيىن حاندىق قۇرعان. جاڭگىر حان ۇكىم سۇرگەن جۇڭعار حاندىعىنىڭ كۇشەيە باستاعان كەزى بولسا دا، جاڭگىر ولە-ولگەنشە جۇڭعارلارعا توتەپ بەردى. داباتسي باستاعان جۇڭعاردىڭ وتىز مىڭ قولىن جۇڭعار قاقپاسىندا جويعان وسى «سالقام جاڭگىر» ەدى.
ءاز تاۋكە حان: بۇل جاڭگىردىڭ بالاسى (جاڭگىردىڭ موڭعۇل ايەلىنەن تۋادى)، 1680ء-ىنشى جىلدان 1718ء-ىنشى جىلعا دەيىن حاندىق قۇرعان. ءاز تاۋكە حان قازاقتى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىپ ۇستادى. ءاز تاۋكە ولگەن سوڭ قازاقتىڭ بەرەكەسى بۇزىلىپ، ءۇش ءجۇز بالاسى ءۇش حاندىققا ءبولىندى، ءۇش حاندىقتىڭ ۇستىنەن تاۋكە حانننىڭ بالاسى – بولات حان قارايتىن بولدى.
عايىپ حان: ۇلى ءجۇزدىڭ حانى.
سامەكە حان: ورتا ءجۇزدىڭ حانى.
ءابىلحايىر حان: كىشى ءجۇزدىڭ حانى.
شار روسسيا پاتشالىعىمەن العاش بىرلەسكەن وسى ءابىلحايىر حان ەدى. ابىلمانبەت، بولات حاننىڭ بالاسى، ورتا ءجۇزدىڭ ەكىنشى رەتكى حانى ەكەن. ابىلمانبەت قايتىس بولاردا ءوز حاندىعىن ابىلايعا (ءابىلمانسۇرعا) بەرەدى. بۇل تۋرالى مىناداي وقيعا وتكەن: جاڭگىر حان ولەرىندە ءوزىنىڭ حاندىعىن بالاسى ءاز تاۋكەگە بەرگەندە ۇلكەن ۇلى ءۋاليباقى اكەسىنە وكپەلەپ، ۇرگەنىشتەگى ناعاشىسى عايىپ حانعا بارىپ، ۇرگەنىشتە تۇرادى. ءۋاليباقى ولگەندە جالعىز ابىلاي ناعاشىسى عايىپ حاننىڭ اسكەرىن باسقارىپ جاۋىنگەر بولادى. سوعىستا قولعا تۇسكەندەردى اياۋسىز قىرعىنداپ، وسىدان «قانىشەر ابىلاي» دەپ اتالادى. «قانىشەر ابىلايدىڭ» ۇلى كوركەم ءۋالي ەرتە ولگەندە جالعىز ۇلى ءابىلمانسۇر قالادى. وسى ءابىلمانسۇر 12 جاسقا كەلگەندە ۇرگەنىش حاندىعىنا جاۋ ءتيىپ، قاتتى قىرعىنداپ، ۇرگەنىش حاننىڭ تۇقىمىنان قولعا تۇسكەن ەركەك كىندىكتىسىن ولتىرە باستايدى. سوندا كوركەم ءۋاليدىڭ ءبىر ادال ق ۇلى جاس بالا ءابىلمانسۇردى قازاق ەلىنىڭ كورشىلەس شەتى ۇلى ءجۇز ەلىنە امان-ساۋ جەتكىزەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ اتاقتى ءبيى تولە بي ءبىر ساپاردا كەلە جاتىپ، قۇمنىڭ تۇبىندە ىستىق قۇمعا شالقاسىنان ءتۇسىپ، اياق-قولىن ءتورت جاققا جىبەرىپ ۇيقتاپ جاتقان بالانى كورەدى.
– ءاي، جىگىتتەر! ءتورت اياعىم ءتورت رۋلى ەلدەي، دەپ جاتقان مىنانىڭ جاتىسى تەگىن ەمەس قوي، كىم كەنىن بىلدىڭدەر مە؟ پاناسىز بولسا الىپ جۇرىڭدەرشى! –دەپ بۇيىرادى ول. ءبيدىڭ جىگىتتەرى بالانى ءجون سۇراماي-اق ءبيدىڭ الدىنا الىپ كەلەدى. بالاعا نازارىن اۋدارعان تولە بي ءجون سۇرايدى:
– اتىڭ كىم؟
– بىلمەيمىن.
– اكەڭنىڭ اتى كىم؟
– بىلمەيمىن.
– نەگە ءبارىن بىلمەيسىڭ؟
– اكە-شەشەم مەن تۋا ءولىپتى. سوندىقتان ماعان ات قويماپتى، كەيىن ەل دە ات قويمادى، -دەيدى. سوندا بي:
– اكە-شەشەڭ ات قويا الماسا تاعدىر ءىسى شىعار، ەندى مەن ات قويايىن، ءوزىڭ سارى، شاشىڭ سابالاق ەكەن، اتىڭ سابالاق سارى بولسىن، -دەيدى.
سونىمەن سابالاق اتالعان بالا بي ۇيىندە بىرەر جىل جۇرەدى. كوپ جۇرە بەرۋىنە تولە ءبيدىڭ دۇنيەقور قازىمىر بايبىشەسى سىيعىزبايدى. سوندىقتان، سابالاق تولەبيدىڭ قولىنا تۇرماي، ورتا ءجۇز ەلىنە ءوتىپ، ارعىن تەمىر دەگەن بالاسى جوق بايدىڭ «توندى ۇلى» بولىپ تۇرادى.
ءابىلمانسۇر تەمىردىڭ قولىندا ءوسىپ ازامات بولىپ قالعان كەزىندە جۇڭعار حانى حالدان سەرەننىڭ قازاق دالاسىن شابۋعا اتتاندىرعان قالىڭ قولى باسىپ كەلە جاتادى. مۇنى ەستىگەن ابىلمانبەت حان ءۇش ءجۇزد بالاسىنا ساۋىن ايتىپ، ەر ازامانىن جيناپ، جاۋ الدىنان مايدان تارتىپ، قارسى اتتانادى. ەكى جاق ءبىر جازىق مايداندى ورتاعا الىپ، بەتپە-بەت كەلگەندە حالداننىڭ قىزىن العان كۇيەۋ بالاسى، قازاق مۇڭعۇلعا بەلگىلى شارىش باتىر:
– جەكە-جەكە، -دەپ ۇران سالىپ مايدانعا شىعادى دا، قازاقتىڭ ارت-ارتىنان شىققان بىرنەشە باتىرىن ءتۇسىرىپ، جان شىداتپايدى. كوڭىلگە العان ەر ازاماتىنان ايىرىلعان ابىلمانبەت حاننىڭ باسىنا باسىنا ءبىر مايداننىڭ وزىندە-اق زاماناقىر ورنايدى. شىعامىن دەيتىن جان قالمايدى. شارىش باتىر قان مايداننان شىقپاي: «اجالىڭا اسىققانىڭ كەلە بەر» دەپ لەپىرىپ تۇرادى. مۇڭعۇلداردىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، مايداندى توبەسىنە كوتەرە ۇراندايدى. ەندى جۇڭعاردىڭ قالىڭ قولى لاپ بەرسە قاشپاسقا، جەڭىلمەسكە شارا جوقتاي سەزىلەدى. ءوستىپ قارا كۇن باسىنا تۇسە قالعان حاننىڭ الدىنا ءبىر جاس جىگىت كەلىپ:
– اليار، تاقسىر! رۇقساتىڭدى بەر، مەن بارايىن مايدانعا! –دەپ يىلەدى، جاس جىشىتكە جالت قاراعان حان ونىڭ وت شاشقان وتكىر كوزىنەن ارەڭ تايساتىپ باتاسىن بەرىپ اتتاندىرادى. مايدانعا تۋرا تارتقان جاس جىگىتتىڭ ەر تۇلعاسى ەل كوزىنە تۇسسە، ونىڭ «ابىلاي! ابىلاي! دەپ ۇران سالۋى دا جۇرت قيالىن بولەدى. بۇكىل قازاق دالاسىندا بۇل كۇنگە دەيىن «ابىلايلاپ» ۇران شاقىرعاندى ەشكىم ەستىمەگەن ەن ەكەن، قازاقتىڭ حانى ابىلمانبەتكە ازىرەيىلدەي كورىنگەن جۇڭعار باتىرىنا قارسى شاۋىپ بارا جاتقان جان بىلمەيتىن جاس جىگىتتىڭ اۋزىنان بۇل ۇران العاش رەت ەستىلەدى. وسى ۇران مۇڭعۇلدارعا دا كۇشتى اسەر كورسەتەدى. جاس باتىر شارىشپەن مايدانداسا كەتكەندە جۇرت جاڭاعى ابىلايلاعان ۇراندى توقتاتپاي شاقىرادى. مايدان تارتقان جاس باتىر قازاق قولىنىڭ ەڭ سوڭعى ءۇمىتى ەدى. قالىڭ قول ول شاقىرعان ۇراندى قايتالاپ:
– ايبىلاي! ابىلاي!! ابىلاي!!! – دەپ جەر جاڭعىرتادى. ابىلمانبەت حاننىڭ ءوزى دە بىر-ەكى قايىرىپ جىبەرگەنىن بايقامايدى.
– ءيا، ءسات! ءيا قۇداي قولاي گور! –دەپ ايقايلاپ جىبەرەدى حان. شارىش قازانتولماسىنان كىرگەن نايزانىڭ كۇشىنەن اتىنىڭ جاياسىنا لوقىپ ءتۇسىپ، ابىلاي نايزانى جۇلقىپ قايتا سۋىرعاندا تۇلپاردىڭ موينىن قۇشا قۇلاپ تۇسكەنىن كورگەن ابىلمانبەت حان كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى ءسۇرتىپ جىبەرىپ، قايتا قارايدى. جاڭاعى جاس باتىر «ابىلاي! ابىلاي!» دەپ ۇران سالىپ موڭعۇلدىڭ قالىڭ قولىنا قاراي كىرىپ بارادى ەكەن. ءسويتىپ، بۇكىل قازاق قولى ارتىنان اعىلىپ ءبىراق كەتەدى. «ابىلايلاعان» ۇران وسى قولىڭ ۇستىندە جەرگە تۇسەپەي كەتىپ بارادى. تەك وسى ۇران عانا قاشقان جاۋىن قۋىپ بارا جاتقان قولدىڭ قورعاۋشىسى، قولداۋشىسى ءتارىزدى بولادى، قاشقان جاۋدىڭ زارەسىن الىپ، بەرەكەسىن قاشىرىپ، توز-توزىن شىعارادى.
ابىلمانبەت حان جەڭىپ شىعادى. جەڭگەن قول مايداننان سىپىرىلىپ شىعىپ، جەڭىستىڭ سالتاناتتى رۋحىمەن حان الدىنا جينالعاندا، اركىمنىڭ جۇرەگىندە ۇپ-ۇقساس ءبىر ارمان بولادى. ءبارى دە كەشەگى جان شاعارعا جەتىپ قىسىلعاندا جەڭىس الىپ بەرگەن جاس باتىردى كورىپ، كىم ەكەنىن بىلۋگە قۇمارتادى.
ابىلمانبەت حان جاس باتىردى الدىنا الدىرعاندا وعان سۇيىنبەگەن، راحمەت ايتپاعان جان بولمايدى.
– اتىڭ كىم؟ –دەيدى حان تاياپ كەلىپ تاعزىم ەتكەن جاس جىگىتكە.
– اتىم ءابىلمانسۇر، ءۋاليباقىنىڭ ۇرپاعى، كوركەم ءۋاليدىڭ بالاسىمىن، ارعى اتام جاڭگىر حان، -دەيدى جاس جىگىت. ونسىزدا باتىردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيىنىپ تۇرعان حان:
– باۋىرىم ەكەنسىڭ عوي، -دەپ باۋىرىنا باسا قۇشاقتايدى. جۇرت قاسيەتتى حانىن اڭا تاپقانداي باتىرعا سۇيىنە قارايدى.
ءابىلمانسۇردىڭ نەگە «ابىلايلاپ» ۇران سالعانىن سۇراعاندا:
– ۇلى اتام «قانىشەر ابىلاي» اتانىپ، سوعىستا جولى بولعان كىسى ەكەن، شاقىرعانىم سول اتامنىڭ ارۋاعى، -دەيدى. العاشقى سوعىستا ەرلىگى ەلگە جايلىپى، ءاتى-جونى ايگىلى بولعان جاس جىگىتتىڭ سابالاق اتى دا، ءابىلمانسۇر اتى دا ەندىگى جەردە اتالماي، حالىق سۇيگەن ەر-ازاماتىن «ابىلاي» دەپ اتاسىنىڭ اتىمەن اتايدى جانە شارىشتى الىپ، جاۋدى جەڭگەن مايداننان باستاپ «ابىلاي!» ۇرانى كۇللى الاشتىڭ ۇرانىنا اينالدى.
ابىلمانبەت حان (شىن اتى ءابىلمانسۇر): جاڭگىر حاننىڭ شوبەرەسى (ءتورتىنشى ۇرپاعى) اكەسىنىڭ اتى – كوركەم ءۋالي 1736-ىنشى جىلدان 1781ء-ىنشى جىلعا دەيىن حاندىق قۇرعان. ابىلايدىڭ بالاسى قاسىمقان ابىلايدىڭ ءتىرى كەزىندە قايتىس بولعان. قاسىمقاننان ءتورت ۇل قالعان (بايبىشەدەن ھارجان، ەسەنگەلدى، كەنەسارى، كىشى ايەلىنەن ناۋرىزباي). ولار ابىلايدىڭ تاربيەسىندە بولىپ، ابىلاي ولگەندە جاس بولعاندىقتان، حاندىق ابىلايدىڭ ءىنىسى عۇبايدوللاعا قالادى. عۇبايدوللا حان قازاق ساقاراسىنا باسا كوكتەپ كەلە جاتقان شار روسسيا پاتشاسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسىلىق كورسەتىپ، باعىنىشتى بولعىسى كەلمەگەندىكتەن اق پاتشا ۇكىمەتى ونى ۇستاپ سىبەرياعا ايداعاندا ۇكستسكي قالاسىنا بارعاندا قايتىس بولادى. ونىڭ ورنىنا كەنسارى حان بولىپ سايلانادى. كەنەسارى دا دەربەستىكتى كوكسەپ، شار روسسياعا باعىنعىسى كەلمەيدى. كەيىن قىرعىزدارمەن بولعان ءبىر سوعىستا كەناسارى قازا تابادى دا وسىدان سوڭ ابىلاي ۇرپاعى حاندىق قۇرا المايدى. ارعىن ءىزباستى بي ابىلاي حانعا بىلاي دەگەن ەكەن:
سەن اۋەلى كىمنەن تۋعانىڭدى بىلمەدىڭ،
ۇرگەنىشتە وزبەكتە ءوسىپ جۇرگەنىڭ.
ۇلى جۇزگە كەلگەندە سابالاق سارى اتانىپ،
تولە ءبيدىڭ مالىن باققان ق ۇلى ەدىڭ.
ورتا جۇزگە كەلگەندە تەمىردىڭ توندى ۇلى ەدىڭ،
داۋلەت قونىپ باسىڭا، قىدىر كەلىپ قاسىڭا، باي ۇيىنە تۇنەدىڭ.
التىن ءتۇعىر استىڭدا، الىستان تويات تىلەدىڭ.
الشاڭداپ باسىپ اياقتى، توبەڭمەن كوكتى تىرەدىڭ.
ب ا ق بەرمەسە قۇدايىم، بىزدەي جاننىڭ ءبىرى ەدىڭ.
بۇل ابىلاي حاننىڭ بالا كەزىندە جەتىمدىك، جوقتىقتى كپ كورىپ، كىسى ەسىگىندە ءجۇرىپ، اقىرى ەرلىك، قايراتى كەمەلىنە كەلگەندە قازاق قولىنىڭ الدىنا شىعىپ، ەرلىك كورسەتىپ، قازاققا حان بولعانىن دارىپتەگەن ولەڭ ەدى.