(جالعاسى)
قازان حاندىعىنىڭ قۇلاۋى.قازان حاندىعى التىن وردانىڭ ىدىراۋى ناتيجەسىندە ەدىل-كاما بۇلعارلارىنىڭ اۋماعىندا قۇرىلعان (1438-1552) مەملەكەتتىڭ ءبىرى بولاتىن. قۇرامىندا: قازان تاتارلارى (ەدىل بۇلعارلارى)، ماري، شۇباش، ۋدمۋرت، موردۆا، باشقۇرت سياقتى ت.ب. ەتنوس وكىلدەرى بولدى. استاناسى – قازان قالاسى. حاندىقتىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىنىڭ تيىمدىلىگى ونىڭ رۋس جانە ءسىبىر، يران، كاۆكاز، ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناسىن جاساۋىنا مۇمكىندىك مول ەدى.
رۋسيا پاتشاسى يۆان ءىV نىعايىپ العاننان كەيىن قازان حاندىعىن باسىپ الۋدى كوزدەدى. بۇل جايدان حابار العان تاتار اقسۇيەكتەرىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبى 1546 جىلى يۆان ءىV پاتشانىڭ جاعىنا شىعىپ كەتتى. ارتىنشا قازان حاندىعىنان شۇباشتار ءبولىنىپ شىقتى.
وسى ءبىر بەرەكەسىزدىكتى پايدالانىپ قالۋدى كوزدەگەن ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىي 1552 جىلدىڭ قارا كۇزىندە 150 زەڭبىرەگى بار، تەمىر ساۋىت قۇرسانعان 150 مىڭ اسكەرىن باستاپ، قازان قالاسىنىڭ قامالىنا كەلىپ، تۇمسىق تىرەپ توقتادى.
سول كەزدە قازان قامالىندا نەبارى 30 مىڭ عانا سارباز بار ەدى. جاۋدىڭ اسكەر سانى بەس ەسە، ال، قارۋ-جاراق جاعى جويداسىز 20-30 ەسە كۇشتى ەدى. قازان حانى جادىگەر باس بولىپ، ءقۇلشارىپ مولدا، نوعاي يزەنەش بي، تۇمەندىك كەبەك باتىر، دەربىش باتىر، ءسۇيىنشالى باتىر، اتاقتى شورا باتىردىڭ ىنىلەرى شاپقىن، اتالىق، يسلام، الىكەيلەر جاسانعان جاۋعا قارسى تۇردى. شايقاس قىرىق كۇنگە سوزىلدى. قالا الىنعاننان كەيىن ءىV يۆان ايەلدەر مەن جاس بالالاردى عانا قالدىرىپ، قالعانىن تۇگەلدەي قىرىڭدار، – دەپ جارلىق شاشتى.
سوعىستا 500 مىڭ قازاندىق تۇركى-تاتارلار قازا تاپتى. ورىستار شايقاستا قىرىلعان تۇركى-تاتارلاردىڭ باسى جوق، پارشالانعان دەنەلەرىن بىرىكتىرىپ، جۇزدەگەن سال بۋىپ ەدىلگە تاستادى. ولىكتەردى داريانىڭ قوس قاپتالىن جايلاعان قالىڭ نوعايدى ۇرەيلەنۋ ءۇشىن تومەن قاراي اعىزدى. اتالمىش قىرعىن جايلى سول كەزدىڭ تاريحنامالارىندا: «داريانىڭ ارعى بەتىندە جايىلىپ جۇرگەن جەتىم لاق، ءولى دەنەلەردىڭ ءۇستىن باسىپ، ءوتىپ، بەرگى بەتكە شىعاتىن ەدى»، – دەپ جازىپتى (ا.كاكەن «جۇلدىز» جۋرنالى، 2010 جىل. №9 قىركۇيەك، 142-بەت).
بۇل قىرعىن جايلى ەستىگەن ريم پاپاسى يۆان پاتشاعا حات جازىپ، ادام بالاسىن بۇلاي قىرعىنداۋ حريستياندىق كوزقاراسقا جات ەكەنىن ايتىپ، زارلادى.
وسى قىرعىن شايقاس تۋرالى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين: «ءبىزدىڭ تۋىستاس تۇرىك حالىقتارىنىڭ بۇرىن-سوڭعى تاريحىندا ەڭ قاندى، ەڭ قايعىلى، سونىمەن قاتار كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى، داڭقتى شايقاستاردىڭ ءبىرى بولدى. قازان قۇلاعان سوڭ ورىس كۇشەيدى، ۇلى دالانى مەكەندەگەن بارلىق حالىقتى قىرىپ-جويۋعا، بوداندىققا الۋعا، ءبىرازىن جەت بەتىنەن مۇلدە ءوشىرىپ جىبەرۋگە جول اشىلدى،- دەپ جازادى («قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى»، الماتى، 1995 ج. 139-ب).
قازاندىقتاردى قالاي قىرعانىن ەستىگەن باشقۇرت، شۇباش، شەرەميس، ۋدمۋرتتار ورىستىڭ بوداندىعىنا وزدەرى بارىپ كىردى. «قازانعا ورىستار شاپتى» دەگەن حابار جەتكەندە كورشى نوعاي حاندىعى كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا الىستان قاراپ وتىرا بەردى. ول تۇستا يۆان گروزنىيعا قارسى تۇرارلىق قاۋقار نوعاي حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى جۇسىپتە بار بولاتىن.
ءجۇسىپ حان ءبىر ءوزى 200 مىڭ اسكەر باستاپ شىعۋعا مۇمكىندىگى بولا تۇرا، قازانعا كومەك بەرۋدەن باس تارتتى. ءتىپتى ءوزىنىڭ قىزى قازان حانىنىڭ بايبىشەسى اتاقتى سۇلۋ سۇيىنبيكەدەن «بىزگە جاۋ شاپتى» دەگەن حابار كەلگەننىڭ وزىندە بىلق ەتپەپتى. ءدال وسى وقيعا جايلى جازۋشى-تاريحشى مۇحتار ماعاۋين: «ءجۇسىپ مۇمكىن اقىلىنان الجاستى، مۇمكىن قازان قۇلاسا قۇلاسىن، نوعايلىنىڭ جەرى كەڭيدى دەپ ويلادى»، – دەيدى. (مۇحتار ماعاۋين. قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى. –الماتى، «قازاقستان» 1995. 140-ب).
شىن مانىندە قازان حاندىعى وزىنەن كەيىنگى پاڭ دالانى جايلاپ جاتقان تۇركىلەرگە قورعان ەدى. وسى قورعان قۇلادى. كەشىكپەي مۇنداي ءقاۋىپ نوعاي، ءسىبىر حاندىقتارىنىڭ باسىنا ءۇيىرىلدى.
نوعاي ۇلىسىنىڭ وتارلانۋى. قازان حاندىعى قۇلاعان سوڭ ارادا ەكى-ۇش جىل وتپەي نوعاي ۇلىسىندا ىشكى تارتىس كۇشەيدى. الشى سمايىل بي ءوز اعاسى ءجۇسىپ حاندى قاپيادا مەرت قىلدى. ءوزىنىڭ بيلىگىن قورعاۋ ءۇشىن ول رۋسيا پاتشاسىنا جالباقتاپ شاپتى. ورىسقا دا كەرەگى وسى، اسىپ-تاسىپ، بايلىعى شالقىپ جاتقان نوعايلىنى تەمىر قۇشاعىنا قاپسىرا قويدى. ورىسقا باعىنۋدان باس تارتقان نوعايلى بەكتەرىنىڭ ءبىر قانشاسى قاراۋىنداعى قوسىن-جاساعىن باستاپ قاپقازعا اۋسا، ءبىر بولىگى قازاق حاندىعىن پانالادى.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعان نوعايلىلار تىنىش جاتپادى، قارۋى ساي، قۋاتتى مىقتى قازاق حاندىعىنا ارقا سۇيەپ، ەجەلگى جۇرتىن ازات ەتۋگە ارەكەتتەر جاسادى. وعان دالەل: ورىسقا قاراعان نوعاي بيلەۋشىسى الشى ىسمايىل 1557 جىلى يۆان ءىV پاتشاعا شايح-ماماي بالالارىنىڭ وزىنە قارسى شىعىپ، قازاق ورداسىنا اۋىپ كەتكەنىن ايتىپ شاعىمدانادى («ءۇش پايعامبار»، قۇراستىرعان ا. نىسانالى. «ءداۋىر»، 1992.133-ب).
ءسىبىر حاندىعىنىڭ قۇلاۋى.ءسىبىر حاندىعى 1420 جىلعا دەيىن «تۇمەن حاندىعى» دەپ اتالعان. حاندىقتىڭ تەرريتورياسى ۇلكەن بولعانىمەن، تۇرعىندار سانى حVءى عاسىردىڭ ورتاسىندا 30500 ادام شاماسىندا عانا بولعان. قازان قۇلاعاننان كەيىن 1555 جىلى ءسىبىر حانى ەدىگەر (تايبۇعى تايپاسىنان) ماسكەۋ كنيازدىعىنىڭ بوداندىعىن قابىلدادى. ءبىراق، 1563 جىلى كوشىم حان بيلىكتى قولعا العان كەزدەن باستاپ، بوداندىقتان باس تارتىپ، ورىسپەن قارىم-قاتىناسىن بىردەن ءۇزىپ تاستادى.
كوشىم حان 1569 جىلى ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىيعا «سەنىڭ بيلىگىڭ بىزگە جۇرمەيدى، تاتۋ تۇرعىڭ كەلمەسە، تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت...» دەپ، حات جولداعانى جايلى دەرەك ورىس زەرتتەۋشىسى پ.نەبولسيننىڭ ەڭبەگىندە ايتىلادى.
ورىس جازبالارىندا كوشىم حاندىعىن «ەرتىس حاندىعى» دەپ تە اتاعان. استاناسى ەسكەر (ەسكى جەر) قالاسى ەرتىس وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا توبىل قالاسىنان 16 شاقىرىم جەردە ءحىىى عاسىردا بوي كوتەرگەن. بۇل ولكە ءقازىر رەسەيدىڭ تۇمەن وبلىسىنا قارايدى.
كوشىم نەمەسە ءسىبىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قازىرگى باتىس ءسىبىر مەن سولتۇستىك قازاقستان ولكەسى ەنگەن. حاندىق قازاق جانە نوعاي وردالارىمەن قارىم-قاتىناستا بولعان. قىز بەرىپ، قىز الىسقان. كوشىمنىڭ ۇلكەن ۇلى ءالي نوعاي نويانى دىن-احمەتتىڭ قىزىن السا، ءوز قىزىن تاعى ءبىر نوعاي حانزاداسى اقمىرزاعا بەرگەن.
سول سياقتى، ورىستىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بەلگىلى عالىم ا. ليەۆشين 1832 جىلى جارىق كورگەن «تاريحي حابارلار» اتتى ەڭبەگىندە: «ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق جانە ارعىن رۋلارى ەدى»، دەپ جازادى.
كوشىمنىڭ حاندىعى جايلى بروكتاۋز جانە ەفرون قۇراستىرعان ەنسيكلوپەديالىق سوزدىكتە: «كوشىم سىبىردە 1563 جىلى حاندىعىن ورناتتى. ەرتىس، توبىلدىڭ بۇكىل اۋماعىن بيلەدى»، – دەلىنسە، ورىس تاريحشىسى ا.وكسەنوۆ: «ەسكەر قالاسىنىڭ باس مەشىتىندە كوشىمدى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلادى. حاندىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە التىن، كۇمىس مونەتالار قۇيدى. ول تۇمەن مەن ءسىبىر حانى بولىپ جاريالاندى»،- دەگەن دەرەكتەر بار (ا. وكسەنوۆ «ەرماكقا دەيىنگى ءسىبىر پاتشالىعى» 26-بەت).
التىن وردا مەملەكەتى ىدىراعاندا قازاق حاندىعىمەن قاتار قۇرىلعان كوشىم پاتشالىعى 20-دان استام جىل ءومىر ءسۇرىپ، تاريحتا ءىزىن قالدىردى. بۇل پاتشالىقتىڭ كەيىن ورتا ازيانى جاۋلاعان رەسەي وتارشىلىعىنا قارسى تۇرعان ەڭ العاشقى كۇش رەتىندە تاريحتان ورىن الاتىنى ءسوزسىز. كوشىم ءسىبىر حاندىعىن ورناتىپ قانا قويعان جوق، پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ شىعىس-وڭتۇستىكتى وتارلاۋ ساياساتىنا قوماقتى توسقاۋىل جاسادى.
جارماقتىڭ جورىعى. رەسەي پاتشاسىنا ءسىبىر حاندىعىن جاۋلاۋ ءۇشىن اسكەر كەرەك بولدى. بۇنداي تاپسىرمانى ۇكىمەتتىڭ سولداتتارىنا تاپسىرىپ، پاتشا جامان اتتى بولعانشا، ەدىل مەن دوننىڭ بويىندا قاراقشىلىق جاساپ جۇرگەن ورىس-كازاكتارعا تاپسىرسا ءسوزسىز ءتيىمدى بولماق. ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋ دەگەن وسى. بىرىنشىدەن، مەملەكەتكە مازا بەرمەي جۇرگەن قاراقشىلارعا جۇمىس تابىلىپ، ەلدىڭ ءىشى-سىرتى تىنىشتالادى، ەكىنشىدەن، قاراقشىلاردىڭ كۇشىمەن ءسىبىر جۇرتى تالقاندالادى.
وسىنداي سۇرقيا ساياساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كۇللى رەسەيگە اتى ءمالىم الپاۋىت ستروگانوۆتار اۋلەتى مەن جارماق (ەرماك) دەيتىن قاراقشىلاردىڭ اتامانى ءتىل تابىسادى. شاش ال، دەسە، باس الىپ ۇيرەنگەن جارماقتىڭ قاندىقول جاساعى 1581 جىلدىڭ جازىندا جايىقتىڭ جاعاسىندا ورىن تەپكەن سارايشىقتى شابادى. ورىس جىلناماشىلارىنىڭ جازۋى بويىنشا، قالانىڭ ەكى مىڭعا تارتا حالقىن قىرىپ، سۇلۋ كەلىنشەكتەرىن اپتا بويى ازاپتاپ، تۇگەلدەي زورلاپ ولتىرەدى.
بۇنىمەن توقتاپ قالماي، قالا ماڭىنداعى اۋىل-قىستاق، ەلدى-مەكەندەردى جەر بەتىنەن سىپىرىپ، ءتىپتى كونە زيراتتاردىڭ ءوزىن تۇگىن قويماي قيراتىپ، قۋ سۇيەككە اينالعان مۇردەلەردى كوردەن سۋىرىپ الىپ، تاۋ-توبە ەتىپ، ءۇيىپ ورتەپ جىبەرگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوشپەندىلەر «مىناۋ ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدان قالعان جەر» دەپ ايتاتىنداي بىردە-بىر دەرەك قالدىرماعان.
كوزىنە قان تولعان جارماق كەلەسى 1582 جىلدىڭ جازىندا جاساعىن باستاپ ءسىبىر جۇرتىنىڭ استاناسى ەسكەردى (قاشلىق) باسىپ الۋعا اتتانادى. بىرنەشە ايعا سوزىلعان قاندى قىرعىننان كەيىن 26-قازان كۇنى جارماق سىبىرلىكتەردى قۋىپ شىعىپ، قالانى باسىپ الدى. جازۋشى مۇحتار ماعاۋين: «وسى كۇندى (26-قازان) ۇلت تاريحىنداعى ەڭ ازالى كۇن رەتىندە تاريحقا تاڭبالاۋىمىز كەرەك»، – دەيدى (قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى.– الماتى، 1995. 147-ب).
ال، وسى جورىق جايلى «ۇلكەن سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ» العاشقى باسىلىمىندا: «1581-1584 جىلدارى جارماق وتريادى جۇرگەن جەرىن قانعا بوياپ، سىبىرگە جول تارتتى. كوشىم حاندى قۇلاتتى»، – دەپ، ونى ءسىبىردى باعىندىرۋشى رەتىندە ماقتاپ، ەرلىگىن اتاپ ءوتىپتى.
كوشىم جەڭىلگەنىمەن، حاندىق قۇرىعان جوق. ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ 1584 جىلى تامىزدىڭ 5-نەن 6-نا قاراعان ءتۇنى ەسكەردە ەسىرىپ جاتقان جارماقتىڭ جاساعىن كوشىمدىكتەر ءبىر تۇندە تارپا باس سالىپ، كوسەمىن ءولتىرىپ، جاساعىن ەرتىسكە تىرىدەي توعىتىپ جىبەرەدى. قالعان قاراقشىلار قاشىپ-پىسىپ اق پاتشانىڭ الدىنا بارادى.
وسى جەڭىستەن كەيىن بۇرىنعى كوشىم حاندىعى قايتادان ەس جيا باستادى. ءىV يۆان قايتىس بولىپ، جاڭادان پاتشالىقتى قولىنا العان فەدور ءى يوانوۆيچ ءسىبىر حاندىعىنىڭ كۇشەيۋىنەن قورقىپ، قاراقشى جارماق سالعان ءىزدىڭ سۇرلەۋى وشپەي تۇرعاندا، قايتادان شابۋىلدى جالعاستىرۋدى قولاي كوردى. كوپ كەشىكپەي بوريس گودۋنوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا يۆان مانسۋروۆ پەن دانييل چۋلكوۆ باسقارعان قالىڭ قولدى سىبىرگە قاراي اتتاندىردى. بۇلارعا جولاي ۆاسيليي سۋكين باسقارعان قارۋلى مەرگەندەر توبى قوسىلدى. قوسىندار زەڭبىرەكپەن قارۋلاندى.
قىسقاسى، ءسىبىر جاساقتارى ورىس اسكەرلەرىمەن 17 جىل سوعىستى. 1591 جىلى ورىس ۆويەۆوداسى ۆلاديمير ماسالسكيي-كولسوۆتىڭ كۇشەيتىلگەن جاساعى كوشىمگە شەشۋشى سوققى بەردى. السىرەگەن كوشىمدىكتەردى 1595 جىلى ۆويەۆودا دوموجيروۆتىڭ جاساعى دا قيراتا جەڭدى. 1597 جىلى كوشىم حان قالعان-قۇتقان ساربازدارىنىڭ باسىن قوسىپ تارا بەكىنىسىنە شابۋىل جاسادى. ءبىراق شابۋىلى ناتيجەسىز اياقتالدى. 1598 جىلدىڭ 20 تامىزدا ۆويەۆودا اندرەي ۆوەيكوۆ وب وزەنى بويىنداعى شايقاستا كوشىم اسكەرىن تولىق تالقانداپ، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كەيبىرىن قولعا ءتۇسىردى.
ورىستار 1591-1595 جىلدار ارالىعىندا ءسىبىر حاندىعىن تولىق باعىندىردى. قىسقا مەرزىم ىشىندە رەسەي پاتشاسى باسىپ العان ولكەلەرگە 22 جەرگە قالا (بەكىنىس) سالىپ ۇلگەردى. اتاپ ايتقاندا، 1586 جىلى شىم-تۇرا قالاسىنىڭ ورنىنا تۇمەن بەكىنىسى، 1587 جىلى توبىل، 1594 جىلى تارا، 1604 جىلى توم (تومسك) بوي كوتەردى.
پروفەسسور ن.فيرسوۆ 1915 جىلى پەتەربوردا جارىق كورگەن «ءسىبىر تاريحىنىڭ مالىمەتتەرى» اتتى ەڭبەگىندە: «ورىستاردىڭ نەگىزگى ماقساتى ءسىبىردى وتارلاۋ بولدى... بۇل جورىق اقىرىندا قاندىبالاق كوسەمنىڭ (جارماقتى ايتادى) باسىن جۇتسا، سىبىرلىكتەردىڭ قانىن سۋداي اعىزدى. ايتالىق، ءسىبىر پاتشاسى ەدىگەردىڭ تۇسىندا (1555 جىلى) سالىق تولەۋشىلەر سانى 30700 ادام بولسا، حVءىى عاسىردا باتىس ءسىبىر ولكەسىندەگى جەتى ۋەزدە سالىق تولەيتىن قاۋقارى بار 3000 ادام عانا قالدى»،- دەپ جازادى.
سىبىرلىكتەر 1616 جىلى وتارلاۋشىلارعا قارسى سوڭعى رەت باس كوتەردى. كوتەرىلىسشىلەردى پاتشا اسكەرى قويداي باۋىزداپ، قاتىن-قالاش، بالا-شاعاسىنا دەيىن تۇتقىنعا الدى.
كوشىم حان تۋرالى تاريحي-دەرەكتەر. اتاقتى تاريحشى ن.كارامزيننىڭ «رەسەي مەملەكەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىنىڭ 9-تومىندا كوشىمدى قازاقتىڭ (قايساقتىڭ) حانى مۇرتازانىڭ بالاسى دەپ جازادى. سونداي-اق، ءسىبىردىڭ ەسيپ جازبالارىندا (ەسيپسكايا لەتوپيس) «كوشىم قازاق ورتاسىنان كەلدى» دەپ انىق كورسەتىلگەن. ايگىلى ءسىبىر تاريحىنىڭ بىلگىرى گ.ميللەر دە «كوشىم قازاق ورتاسىنان كەلىپ، ءسىبىر حاندىعىن قۇردى»، – دەپ جازادى. (ءسىبىر تاريحى 1-توم، 196 –بەت).
جوعارىداعى تاريحي دەرەكتەر وسىلاي دەسە، تىپتەن زەرتتەۋشى پ.نەبولسين كوشىمنىڭ قول باستاپ، وڭتۇستىكتەگى ەسىل دالاسىنان كەلىپ ءسىبىردى باعىندىرعانىن ايتىپتى. بۇل از دەسەڭىز، ش. ءۋاليحانوۆ، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ي.بەرەزينگە جازعان حاتىندا، «كوشىم قازاقتىڭ سۇلتانى بولعان ەدى»، – دەيدى.
كوشىمنىڭ حاندىعى جايلى بروكتاۋز جانە ەفروننىڭ قۇراستىرعان ەنسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە: «كوشىم سىبىردە 1563 جىلى حاندىعىن ورناتتى. ەرتىس، توبىلدىڭ بۇكىل اۋماعىن بيلەدى»، - دەلىنسە، ورىس تاريحشىسى ا. وكسەنوۆ: «يسكەر قالاسىنىڭ باس مەشىتىندە كوشىمدى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلادى. حاندىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە التىن، كۇمىس مونەتالار قۇيدى. ول تۇمەن مەن ءسىبىر حانى بولىپ جاريالاندى»، - دەيدى (ا.وكسەنوۆ «ەرماكقا دەيىنگى ءسىبىر پاتشالىعى»، 26-بەت).
ورىستاردان جەڭىلگەن كوشىم حان ەسىل ماڭىنا شەگىنگەنى تۋرالى گرانتتىڭ اتاقتى «ەنسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە» ايتىلىپتى. كوشىم حان 1598 جىلى 20-تامىزدا قورعالجىن دالاسىندا قايتىس بولىپ، اۋدان ورتالىعىنان باتىسقا قاراي 3 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان بىتىعاي كەسەنەسىنە جەرلەنگەن. بۇل تۋرالى ناقتى دەرەكتى ن.كارامزيننىڭ «رەسەي مەملەكەتىك تاريحى» اتتى ەڭبەگىنەن (11-توم، 332 بەت) كورە الامىز.
(جالعاسى بار)
6alash ۇسىنادى
