(جالعاسى)
ۇلكەن وردا ۇلىسى. بۇل – التىن وردانىڭ ىدىراۋى ناتيجەسىندە قۇرىلعان مەملەكەت. اۋماعى العاشىندا قارا تەڭىزدىڭ دون مەن دنەپر ارالىعىنداعى جاعالاۋىن الىپ جاتتى. توقتامىستىڭ نەمەرەسى سەيىت احمەد حان ليتۆانىڭ ۇلى كنيازى سۆيدريگايل ونىڭ كومەگىمەن التىن وردا مەملەكەتىن ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. ونىڭ قۇرعان ۇلىسى ورىس دەرەكتەرىندە ۇلكەن وردا دەپ اتالدى.
ۇلكەن وردا 100 مىڭ ساربازى بار ارميا ۇستاپ، حV عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي شىعىس ەۋروپاداعى اسا قۋاتتى ساياسي كۇشكە اينالدى. 1455-56 جىلدارى قىستا قىرىم حانى قاجى كەرەي ۇلكەن ورداعا شابۋىل جاساپ، ونى ەدىل جاعالاۋىنا كوشۋگە ءماجبۇر ەتتى. ەدىل بويىنا كوشىپ كەلگەن ۇلكەن وردا احمەت حاننىڭ تۇسىندا قايتادان كۇشەيدى. ول ورىستاردى قايتادان تاۋەلدىلىككە تۇسىرۋگە ۇمتىلىپ:
1471 جىلى ليتۆا كنيازدىعىمەن بىرلەسىپ، ماسكەۋگە قارسى وداق قۇردى؛
1477 جىلى ماسكەۋمەن وداقتاسقان قىرىم حاندىعىن تالقاندادى؛
1480 جىلى قازان ايىندا ماسكەۋگە شابۋىل جاساۋعا وكا وزەنىنىڭ ساعاسى ۋگراعا كەلىپ توقتاعانىمەن، قاراشادا اسكەرىن الىپ كەرى قايتتى.
وسى وقيعادان كەيىن ماسكەۋ كنيازدىعى تۇركى-قىپشاقتاردان ءبىرجولا تاۋەلسىزدىك الدى. بۇعان قوسا احمەت حان پولشامەن وداق قۇرىپ (1472)، تۇركيامەن دوستىق قاتىناس ورناتتى (1476). ءبىراق 1465 جىلى ۇلكەن وردادان ءبولىنىپ، احمەت حانعا قارسى شىققان ءىنىسى ماحمۋد حان تاۋەلسىز استراحان حاندىعىن قۇردى. وكىنىشكە قاراي احمەت حاننىڭ مۇراگەرلەرى ونىڭ ءىسىن جالعاستىرا المادى. كوپ ۇزاماي، 1486-1491 جىلدارى قىرىم حانى مەڭلى كەرەي ۇلكەن وردانى تالقاندادى دا، 1502 جىلى ونى دەربەستىگىنەن ءبىرجولا ايىردى.
حV عاسىردىڭ وزىندە رۋس كنيازدارى ورداعا ەمەس، ودان ءبولىنىپ شىققان ۇلىستارعا باعىنىشتى بولدى. اۋەلى قازان حاندىعىنا باعىندى. 1446 جىلى قازان حانى ۇلىق مۇحامەدكە قارسى تۇرعان كنياز ءىى ۆاسيليي تەمنىي سۋزدال تۇبىندەگى شايقاستا قازاندىقتار قولىنا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ءوز ءومىرى ءۇشىن اسا كوپ قۇن تولەپ، ارەڭ جانى قالدى.
1480 جىلى ۋگرا وزەنى بويىندا ورىس جاساعىمەن كەزدەسكەن احمەت حان شايقاسپاي شەگىنىپ كەتتى دە، ءدال وسى وقيعادان سوڭ رۋس ورداعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلدى. التىن وردا ىدىراعان سوڭ 1547 جىلى يۆان گروزنىيدىڭ تۇسىندا رۋس كنيازدىقتارى رۋسيا (رەسەي) دەگەن اتقا يە بولىپ، ماسكەۋدى (1547-1712) استانا ەتىپ تۇردى. 1712 جىلى ابدەن كۇشەيگەن رۋسسيا جاڭادان رەسەي يمپەرياسى اتانىپ، مەملەكەت ورتالىعى رەتىندە سانكت-پەتەربۋرگ تاڭدالدى.
وسى تۇستا اۋەلگى بەرەكەدەن ايىرىلعان تۇركى-قىپشاق تەكتەستەر تاريحتىڭ تايعاق جولىنا ءتۇستى. ەلدىك سانانى اياققا تاپتاپ، ىرگەدە ىرىلەنىپ كەلە جاتقان رەسەي ءقاۋپىن ۇمىتتى، ياكي ءمان بەرمەدى (مۇحتار ماعاۋين).
نوعاي ۇلىسىنىڭ امىرشىلەرى ماماي بي مەن اعىس باتىر 1523 جىلى وزدەرىنىڭ باۋىرلاسى قىرىم حاندىعىنا قاپيادا تاپ بەرىپ، ماحمەت كەرەي باستاعان اسكەردى قىرىپ تاستادى.
ارادا 30 جىل وتكەندە قىپشاق-تۇركىلەردىڭ ايدىن-سۋاتى ەدىل داريا – «ۆولگا – رۋسسكايا رەكا» اتاندى. بۇل جاقسىلىقتىڭ باسى ەمەس ەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە جارتى الەمدى شايقالتىپ، ەۋرازيانىڭ اپايتوسىندە يمپەريا قۇرعان قىپشاق-تۇركىلەر ورىستىڭ تابانىندا تاپتالىپ، بارلىعى قىرعىنعا ۇشىراپ، قۇلدىق قامىتىن كيىپ، كەيبىرى مۇلدە قۇرىپ كەتسە، قالعانى ۇزاق وتارلىق ءداۋىردى باستان كەشەتىن زامان تۋىپ كەلە جاتتى (مۇحتار ماعاۋين. قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى. –الماتى: «قازاقستان» 1995. 24-ب).
رۋسيا پاتشالارى:
- يۆان IV گروزنىي (سيمەون بەكبۋلاتوۆيچ) 16.01.1547- 18.03.1584
- ءفودور I يۆانوۆيچ - 19.03.1584- 7.01.1598
- بوريس گودۋنوۆ - 17.02.1598 - 13.04.1605
- ءفودور II بوريسوۆيچ - 13.04 - 10.06.1605
- لجەدميتريي I - 20.06.1605 - 17.05.1606
- ۆاسيليي شۋيسكيي - 19.05.1606 - 17.07.1610
- ۆلاديسلاۆ IV - 27.07.1610 - 04.11.1612
- ميحايل ءفودوروۆيچ - 21.02.1613 - 13.07.1645
- الەكسەي ميحايلوۆيچ- 13.07.1645 - 29.01.1676
- ءفودور III الەكسەيەۆيچ - 30.01.1676 - 27.04.1682
- سوفيا الەكسەيەۆنا- 29.04.1682 - 07.09.1689
- يۆان V الەكسەيەۆيچ- 25.04.1682 - 29.01.1696
- ءپوتر I ۆەليكيي - 27.04.1682 - 22.10.1721
رەسەي يمپەرياسىنىڭ پاتشالارى:
- پەتر ءى الەكسەيەۆيچ - 02.11.1721- 08.02.1725
- ەكاتەرينا ءى الەكسەيەۆنا - 08.02.1725- 17.05.1727
- پەتر ءىى الەكسەيەۆيچ - 17.05. 1727- 30.01. 1730
- اننا ءى يواننوۆنا - 26.02. 1730 – 28.10. 1740
- يۆان Vءى انتونوۆيچ - 28.10.1740 -06.12.1741
- ەليزاۆەتا پەتروۆنا - 06.12. 1741-05.01.1762
- پەتر ءىىى فەدوروۆيچ - 05.01.1762 – 07.1762
- ەكاتەرينا ءىى الەكسەيەۆنا - 09.07. 1762 -17.11. 1796
- پاۆەل ءى پەتروۆيچ - 17.11. 1796 -24.03. 1801
- الەكساندر ءى پاۆلوۆيچ - 24.03. 1801-01.12.1825
- نيكولاي ءى پاۆلوۆيچ - 01.12.1825 – 02.03.1855
- الەكساندر ءىى نيكولايەۆيچ - 02.03.1855 – 13.03. 1881
- الەكساندر ءىىى الەكساندروۆيچ - 13. 03. 1881 – 01.11. 1894.
- نيكولاي ءىى الەكساندروۆيچ - 01.11. 1894 – 15.03. 1917
رۋس كنيازدىقتارىنىڭ كۇشەيۋى. التىن وردا يمپەرياسى ىدىراپ، كىشى حاندىقتارعا بولىنگەن سوڭ رۋس كنيازدىقتارى كۇشەيدى. حV عاسىردا ماسكەۋ كنيازى ۆاسيليي تەمنىيدىڭ تۇسىندا ونىمەن كورشىلەس ورنىققان قاسىم حاندىعى رۋستاردىڭ سويىلىن سوعىپ، وعان قۋات بەردى.
ءىىى ۆاسيليي يۆانوۆيچ كنيازدىق قۇرعان تۇستا رۋس كنيازدىقتارىنىڭ بىرىگۋى جەدەل ءجۇردى. ماسكەۋ كنيازدىعىنا تۆەر، پسكوۆ، 1514 جىلى ريازان قوسىلدى. ەدىل بويىن مەكەن ەتىپ كەلگەن ماري، موردۆا، كومي، كارەل جۇرتتارى بىرىگىپ رەسەي ۇلىسىن قۇرادى.
كنياز ۆاسيليي ولگەن سوڭ تاققا ءىV يۆان وتىردى. وسى تۇستان باستاپ ۇلىستى نىعايتۋ ءۇشىن مەملەكەتتى باسقارۋ زاڭدارى قابىلدانىپ، اسكەري رەفورما قولعا الىنىپ، تۇراقتى اسكەري قارۋلى كۇش پايدا بولدى.
«قاھارلى يۆان» ولگەن سوڭ 1584 جىلى فەدور پاتشا بولدى. ودان كەيىن فەدوردىڭ ايەلىنىڭ اعاسى بوريس گودۋنوۆ تاققا وتىردى. بۇل پاتشانىڭ تۇسىندا رەسەيدىڭ جەرى كەڭەيىپ، قۋاتى ارتا ءتۇستى. 1590-1593 جىلدارى شۆەدتەرمەن سوعىسىپ، بالتىق بويىنداعى يۆانگورود، يام، كوپورە بەكىنىستەرىن باسىپ الىپ، باتىس شەكارانى بەكەمدەۋ ءۇشىن سمولەنسك بەكىنىسىن سالدىردى.
وسىنداي بەكىنىستەر ەلدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە: بەلگورود، ساراتوۆ، سامارا، ءسىبىر جاقتا: تومەن، توبىل بەكىنىستەرى سالىنىپ، رەسەي جەرى ەجەلگى التىن وردانىڭ يەلىگى بولعان اۋماققا كەلىپ تىرەلدى. 1654 جىلى ۋكراينانى قوسىپ الدى.
1584 جىلى ءتورتىنشى يۆان پاتشا دۇنيەدەن ءوتىپ، 1587 جىلى پاتشالىق بيلىكتى قولىنا العان بوريس گودۋنوۆتان (1598–1605) كەيىن، رۋسيا تاعى ءۇشىن ىشكى تارتىس باستالدى دا، وتارلاۋ ءىسى ۋاقىتشا بايىز تاپتى.
1605 جىلى تاققا وتىرعان ءىى فەدوردىڭ بيلىكتەگى عۇمىرى 2 ايدان اسپاسا، كەيىنگى پاتشالار: ءى لجەدميتريي (1605–1606) ءبىر جىل، ۆاسيليي شۋيسكيي (1606–1610) ءتورت جىل، IV ۆلاديسلاۆ (1610–1612) ەكى جىل تاق يەسى اتاندى.
1613 جىلى زەمسكيي سوبوردىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن ميحايل رومانوۆ بيلىكتى قولىنا العان تۇستا رۋسيا جان-جاعىن وتارلاۋ ساياساتىن قولعا الىپ، جۇيەلى تۇردە جۇرگىزە باستادى. ولار ەۋروپالىق وتارلاۋشىلاردىڭ ءۇندى-قىتايعا تەڭىز ارقىلى جول تارتقانىن اڭداپ، بۇل ىسكە رۋسيانى قۇرلىق ارقىلى ارالاستىرۋدى كوزدەپ، 1560 جىلى اياقتى شىعىسقا قاراي كوسىلۋ قاجەت دەگەن شەشىم قابىلداندى.
بۇل ويىن ىسكە اسىرىپ كورمەككە، پاتشا ءۇش دۇركىن حيۋا باعىتىنا قارۋلى جاساق اتتاندىرىپ، ناتيجە شىعارا المادى. وسىلاي وڭتۇستىك باعىتقا جۇرگىزىلگەن وتارلاۋ ىسىنەن ناتيجە كورمەگەن سوڭ، جارتىلاي جاۋلاپ الىنعان ءسىبىر ولكەسىن شىعىسقا قاراي كەڭەيتە ءتۇسۋدى كوزدەدى.
ءسويتىپ، كەزىندە اقىرعان التىن ورداعا سالىق تولەپ، تۇركى-قىپشاق حاندارىنا جاعىنۋدان الدىنا سان سالمايتىن رۋس كنيازدارى بىرىككەن رەسەي پاتشالىعىن قۇرىپ، التىن وردانىڭ مۇراگەرلەرى قازان، ءسىبىر، نوعاي حاندىقتارىنا اۋىز سالىپ، بۇرىنعى التىن وردانىڭ باۋىرىنان ءبولىنىپ شىققان قىپشاق-تۇركى تەكتەستەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جالماۋدى جوسپارلاپ قويدى. الدىمەن ىرگەسىندەگى قازان حاندىعىنا اۋىز سالدى.
(جالعاسى بار)
6alash ۇسىنادى
