(اتالىق اۋلەتىنىڭ تۇركىستانعا سىڭگەن ەڭبەگى بار)
اتالىق (تۇرك: اتا، اكەنىڭ ورنىنداعى ادام، اقىلشى اعا؛ كاۆكاز حالىقتارىندا –اتابەك؛ ورىس تىلىندەگى دەرەكتەردە –ديادكا، لۋچشيي چەلوۆەك ت.ب.) ينستيتۋتى وكىلدەرى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الادى. ءبىز قازاق حاندىعىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىندە، قوعامنىڭ ساياسي قۇرىلىمىندا ەرەكشە ورىنى بار اتالىقتار تۋرالى دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا جاڭا ەنگىزىپ جاتىرمىز (وماري ج. اتالىقتار اۋلەتى: ارىستان، بارقى، نياز. استانا، «التىن كىتاپ»، 2011.-413 ب). بۇل باستامانىڭ قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، ءار ءتۇرلى عىلىمي جانە عىلىمي-تانىمدىق ادبيەتتە كورىنىس تاۋىپ جاتقانى ءبىزدى قۋانتادى.
مىسالى تۇركىستاندىق بەلگىلى زەرتتەۋشى، پروفەسسور زىكىريا جانداربەك «تۇركىستان - رۋحانيات بەسىگى» اتالاتىن كولەمدى لينگۆو-ولكەتانۋ ەنسيكلوپەدياسىندا ارىستان اتالىق ۇلى بارقى اتالىققا، نياز باتىر بارقى اتالىقۇلىنا، وسى اۋلەتتىڭ تاعى دا باسقا ۇلى تۇلعالارىنا ارنايى ماقالالار جازدى (جانداربەك ز. بارقى اتالىق؛ نياز باتىر بارقى ۇلى ت.ب. // تۇركىستان- رۋحانيات بەسىگى. نۇر-سۇلتان، 2019. 106، 323-324 بب.). ياسساۋي ۋنيۆەريستەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇقتار قوجا قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ سىر بويىنداعى قالالارعا قامقورلىعى تۋرالى ايتا كەپلىپ، نياز باتىر بارقى ۇلىنىڭ تۇركىستان مەن تاشكەنتتىڭ ەكونوميكالىق ومىرىنە تىكەلەي ارالاسقانىن، قالا تىرشىلىگىنە باسشىلىق جااعانىن جازادى «ۆىپولنياۆشيي وبيازاننوستي نامەستنيكا حانا ۆ تۋركەەستانە نياز- باتىر پري ۆسترەچە س پرەدستاۆيتەليامي روسسيي پودنيمال ۆوپروس و تورگوۆلە ي زاياۆليال وت يمەني «لۋتشيح ليۋدەي»، چتو» ۋسەردستۆەننو جەلايۋت، چتوبى تورگي ك نيم ۆ تۋركەستانت ... ي ۆ تاشكەنت بەسپرياپەتستۆەننو پرودولجاليس» (قوجا م. رول گورودوۆ ۆ سرەدنيەۆەكوۆوي يستوريي كازاحوۆ// گوسۋدارستۆەننىە ينستيتۋتى ۋپراۆلەنيا كازاحسكوگو حانستۆا. سبورنيك ناۋچنىح ستاتەي. اكادەميا گوسۋدارستۆەننوگو ۋپراۆلەنيا پري پرەزيدەنتە رك. استانا، 2015. 129 ب.).
سەرىكباي جاركەشوۆ، ەرنۇر جاسىمبايەۆ، ەرنار سەرىكباي ۇلى جيناقتاعان اۋىز ەكى دەرەكتەردە دە اتالىقتار مەن تولەڭگىت قاۋىمدارىنىڭ تۇركىستان ايماعىنا قاتىستى ەرلىك ىستەرى جاقسى سۋرەتتەلگەن. قازاق شەجىرەسىندە «ابىلاي نياز باتىردىڭ ەرلىگىنە ريزا بولىپ، تاشكەنت قالاسىنىڭ بيلىگىن نيازعا بەرگەن. كەيىن نياز باتىر قارتايعاندا ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن ارقادا وتكىزبەكشى بولىپ ءوزىنىڭ ورنىنا تاشكەنت قالاسىن بيلەۋگە الدەبەرلىنى جىبەرەدى. ونى سارتتار ۋ بەرىپ ولتىرەدى.
شەجىرەدە الدەبەرلى قايتىس بولعاننان كەيىن نياز اتالىق قىردىڭ قازاعىنان جاساق جيناپ، جانىندا ىنىلەرى يتقارا مەن قۇلعارا باتىرلار بار، تاشكەنتكە كەلدى دەيدى. اتالىق سارىارقادا جايلاۋدا ءجۇر دەپ ارقانى كەڭگە سالىپ قويعان تاشكەنتتىكتەر قاتتى ساسىپتى، كومەككە شاقىرا قويايىن دەسە قوقاند الىس، امال جوق قازاقتىڭ الدىنان قالانىڭ قاقپاسىن اشىپتى. قالانىڭ باسشىسى نياز اتالىقتى كوپتەن كورمەي ساعىنعان ادام سياقتى قاقپانىڭ الدىندا ات ۇستىندە تۇرعان اتالىققا ەتەگىنە سۇرىنە –قابىنا قۇشاعىن جايا ۇمتىلادى. سول كەزدە اتالىقتىڭ جانىندا ۇزەڭگىلەس تۇرعان قۇلعارا اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ تاشكەنتتىڭ باسشىسىن قولىنان ۇستاي الادى دا، يتقارا باتىر ەكىنشى جاعىنان ول دا جاقىنداپ قالعان ەكەن، قولىنداعى قانجارىمەن ءىشىن جارىپ جىبەرەدى. وسىعان بايلانىستى جاڭاارقا قاريالارىنىڭ جيناقتاعان شەجىرەلەرىنىڭ ىشىندە «قۇلعاراسى قۇشاقتاپ، يتقاراسى پىشاقتاپ» دەگەن جىردىڭ ۇزىندىلەرى دە ساقتالعان (جاركەشوۆ س. ي. قازاق حاندىعىنىڭ اتالىقتارى مەن تولەڭگىتتەرى// گوسۋدارستۆەننىە ينستيتۋتى ۋپراۆلەنيا كازاحسكوگو حانستۆا. سبورنيك ناۋچنىح ستاتەي. اكادەميا گوسۋدارستۆەننوگو ۋپراۆلەنيا پري پرەزيدەنتە رك. استانا، 2015. 69 ب.). بۇل وقيعا ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا 1784 جىلى بولدى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر مەن عىلىمي پايىمداۋلار قازاق حاندىعىنىڭ اتالىقتارى تاقىرىبىنا ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز كەرەك ەكەنىن كورسەتەدى. عىلىمي زەرتەۋلەردە قازاق قوعامىنا، سونىڭ ىشىندە تۇركىستان ايماعىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى وسىلايشا ايقىندالعان اتالىقتار اۋلەتىنىڭ ۇلى وكىلدەرىنىڭ جاڭارىپ، جاڭعىرىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى قالا تۇرعىندارى مەن وسى قالاعا سىرتتان كەلىپ جاتقان زياراتشىلار مەن تۋريستەرگە بەلگىلى بولعانى كەرەك. اتالىقتار تاريحتىڭ اۋىر ءبىر كەزەڭدەرىندە سىر بويى قالالارى ءۇشىن كۇرەستى، ولاردىڭ سوڭىندا قالعان ءاربىر ەستەلىكتى مۇمكىندىگى كەلگەنشە تاپسىرلەپ، ەلگە تانىستىرىپ وتىرۋ ءبىزدىڭ مىندەت. سولاردىڭ ىشىندە ەسكەرۋسىز جۇرگەن مالىمەتتەردىڭ ءبىرى اتالىق اۋلەتى وكىلدەرىنىڭ قازاقتىڭ ۇلى ازاماتتارىنىڭ سۇيەكتەرى جاتقان پانتەوندا، ياعني ياسساۋي كەسەنەسىندە جەرلەنۋى.
بۇل ماسەلەگە قاتىستى دەرەكتەرگە شولۋ جاساماس بۇرىن ءبىز اتالىق ۇعىمى مەن ونىڭ قىزمەتى تۋرالى از- كەم توقتالايىق. اۋەلى، اتالىق اتاۋىنىڭ ءبىزدىڭ تاريحي جادىدان ءوشىرىلۋى تۋرالى. مىسالى ءحۋىى عاسىردىڭ سوڭىنداعى ورىستىڭ ەلشىلىك جازبالارىنىڭ ىشىندە تاۋكە حاننىڭ جانىنداعى اقىلشىسى بارقى اتالىق رەسەيدەن كەلگەن ەلشىلىك ماسەلەسىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى حان سارايىنداعى كەڭەستە سىبىرلىك تاتار تاۋشكە مەرگەننىڭ «نام دە دو گوسۋداريەۆىح سلوبود كاكوە دەلو، حوتيا دە ي ۆسەح ۆىرۋبيات ي پوجگۋت نام دە دو توگو دەلا نەت، دليا توگو، چتو دە مى ليۋدي تورگوۆىە، ا نە ۆوينسكيە» دەگەن ءسوزى ءۇشىن ۇرىستى دەيدى: «ي تيەۆكي حانوۆ لۋچەي چەلوۆەك اتالىك بارحۋ باتىر ستال ەگو تاۋشكۋ برانيت زا تو، چتو ون تاكيە نەپريستوينىە سلوۆا گوۆوريت. ي تيەۆكي حان تاۋشكۋ مەرگەنيا س توۆاريششي، پو ەگو چەلوبيتيۋ، ۆ بۋحارى وتپۋستيل، ا يح اندرەيا زادەرجاۆ سكازال...». ەندى وسى دەرەك ن.گ.اپوللوۆانىڭ «پريسوەدينەنيە كازاحستانا ك روسسيي» كىتابىندا (الماتى،1948) «ودين يز لۋچشيح ليۋدەي تاۋكە، بەرحۋ باتىر، ستال ۋپرەكات تاۋشكۋ ۆ توم، چتو ون نەپريستوينىە سلوۆا گوۆوريت» دەپ بەرىلگەن. بۇل جەردە زەرتتەۋشى بىرىنشىدەن «بارحۋ» اتاۋىن «بەرحۋ» دەپ بەرگەن، ەكىنشىدەن «اتالىق» لاۋازىمىن ماتىننەن الىپ تاستاعان. وسى سياقتى 1694 جىلعى دەرەكتەردە تاۋكە حان زامانىنداعى اتاقتى ەلشى تايقوڭىر قۇلتاباي اتالىق ۇلىنىڭ لاۋازىمى دا، اتى دا ناقتى كورسەتىلگەن. مىسالى تاۋكە حاننىڭ پەتر ءى -گە حاتىنان ءۇزىندى: «ي نىنە ك تۆوەمۋ پرەسۆەتلومۋ ۆەليچەستۆۋ سۆوەگو نادەجنوگو حولوپا تايكۋمۋرا باتىريا كۋلتابايا اتالىكوۆا سىنا پوسلال، پروشەنيە ناشە وت ۆاس چتوبى پوجالوۆالي، چتوبى زا تاكيح حۋدىح ۆوروۆسكيح ليۋدەي زا دەلو ي رەچي يح ليحا نە زدەلايتە، مۋرزا كيلدەيا وتپۋستيتە...». تايقوڭىر قۇلتاباي اتالىق ۇلىنىڭ ءاتى-جونى قازىرگى كۇنى ءبىر دە ءبىر كىتاپتا دۇرىس جازىلمايدى. ءبىر زەرتتەۋلەردە «تايكومۋر كولتۋباي اتالىكوۆ»، ەكىنشىسىندە «تايكامۋر اتالىكوۆ» ت.ب. مىسالى «تايكامۋر اتالىكوۆ بىل ناپراۆلەن حانوم تاۋكە ۆ وكتيابرە 1693 گودا ۆ توبولسك س پورۋچەنەم ۆىزوليت كيلدەيا». ب.س.سۇلەيمەنوۆ پەن ۆ.يا.باسين «كازاحستان ۆ سوستاۆە روسسيي» كىتابىندا تايقوڭىردى بي دەپ اتايدى «تاك پريبىۆشيە ۆ ۋفۋ ۆ سەنتيابريا 1715 گودا كازاحسكوە پوسولستۆو ۆو گلاۆە س بيەم تايكومۋروم ياۆيلوس كاك بى وتۆەتوم نا پريەزد ۆ كازاحسكيە كوچيەۆيا ۆەسنوي توگو جە گودا باشكيرسكيح پوسلانسيەۆ ۆو گلاۆە س كارت باتىروم». بۇل جەردە دە ەكى قاتە بار، بىرىنشىدەن تايقوڭىر رەسەي ۇكىمەتىنە تاۋكە حاننىڭ قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىنا قايىپتىڭ تاققا وتىرعانىن حابارلاۋعا اتتانعان بولاتىن، ەكىنشىدەن تايقوڭىر اتالىق بي ەمەس، باتىر دەگەن اتاقپەن بەلگىلى. وسى مىسالدار زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپتەگەن ماڭىزدى اقپاراتقا كوڭىل بولمەيتىنەن، نە ادەيىلەپ قاتە جىبەرەتىنىن كورسەتەدى.
شىعىس دەرەكتەرى بويىنشا ەڭ تولىق كورسەتكىش اۆتورلارىنىڭ ءبىرى برەگەل مەن بۇحار حاندىعى تۋرالى تاماشا زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ اۆتورى انكە فون كيۋگەلمان اتالىق ۇعىمىنا:«اتالىك (تيۋركويازىچن.: وتسوۆستۆو») ۆ زولوتوي وردە ي پري ەە پريامىح پرەەمنيكاح زانيمال مەستو ۆوسپيتاتەليا پرينسا ي وتۆەچال تاكجە زا دوماشنەە حوزيايستۆو سۆوەگو پودوپەچنوگو؛ كرومە توگو اتالىك موگ سلۋجيت تاكجە حانۋ ۆ كاچەستۆە سوۆەتنيكا ي دوۆەرەننوگو ليسا. ۆ ۋزبەكسكيح حانستۆاح سرەدنەي ازيي سفەرا زاداچ اتالىكا پرەتەرپەلا پوستەپەننوە پرەوبرازوۆانيە، ودناكو وتدەلنىە ستاديي ەتوگو پروسەسسا دو سيح پور نە يزۋچەنى. ۆ ليۋبوم سلۋچاە، اتالىك ۆىپولنيال فۋنكسيۋ گلاۆنوگو سوۆەتنيكا ي ۋپولنوموچەننوگو ليسا ۆ ۆوەننىح ي ادمينستراتيۆنىح ۆوپروساح كاك پري شايبانيداح، تاك ي پري اشتارحانيداح» دەگەن انىقتاما بەرەدى (كيۋگەلگەن فون ا. لەگيتيماسيا سرەدنەازياتسكوي ديناستيي مانگيتوۆ ۆ پرويزۆەدەنياح يح يستوريكوۆ (ءحۋىىى-حىح ۆۆ.).الماتى،2004. 65 ب). ورتا عاسىرلىق شىعىس تاريحى بويىنشا بەلگىلى مامان ا.ياكۋبوۆسكيي بۇحار حاندىعىنىڭ بيلىك قۇرىلىمىن سيپاتتاي كەلە اتالىقتاردىڭ ورنىن ەرەكشە جوعارى باعالايدى: «ۆ ءحۋىى ۆەكە ۆ بۋحارسكوم حانستۆە سفورميروۆالسيا دوۆولنو سلوجنىي اپپارات ۋپراۆلەنيا. پەرۆوە مەستو ۆ چينوۆنوي يەرارحيي زانيمال بليجنيي ي پەرۆىي چەلوۆەك، كاك ەگو زۆالي رۋسسكيە، اتالىك، ت.ە. حانسكيي ديادكا يلي ۆوسپيتاتەل. ۆ دوكۋمەنتاح ءحۋىى ۆەكا ون ۆىستۋپال س چەرتامي پەرۆوگو مينيسترا. سوگلاسنو تابەلي و رانگاح، سوستاۆلەننوي ۆ ءحۋىىى ۆەكە، اتالىك زاۆەدىۆال وروشەنيەم سترانى؛ ۆەدال رەكۋ بلاگورودنوي بۋحارى وت ساماركاندا دو كاراكۋما....ۆتوروە مەستو پوسلە اتالىكا زانيمال ديۆانبەگي ت.ە. مينيستر فينانسوۆ، ۆەداۆشيي سبوروم داني –حارادج، ي سوستاۆلياۆشيي دافتارى ت.ە. پوداتنىە سپيسكي؛ ون جە پرينيمال ۋ ينوستراننىح پوسلوۆ گراموتى دليا ۆرۋچەنيا حانۋ. نا ترەتەم مەستە پوسلە اتالىكا زانيمال پارۆانچي...، نا چەتۆەرتوم- دادحا ...». بۇحار حاندىعىنىڭ لاۋازىمدار ساتىسىندا بيلەر- جەتىنشى، ال باتىرلار- ون بەسىنشى ورىندى يەلەنەدى.
قازاق حاندىعىنىڭ بيلىك قۇرىلىمى بۇحار ۇلگىسىنە جاقىن ەكەنىن اتالىق قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن انىق كورەمىز. ونىڭ ەڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى حان ورداسىنا يە بولۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ ءوز مانىندە جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ، ەلشىلىكتەردى دايىنداۋعا جانە قابىلداۋعا قاتىسۋ، اسكەري ءىستىڭ جانە جەر يەلىكتەرىنىڭ جاعدايىن باقىلاۋ، الىم-سالىق جۇيەسىن ۇيىمداستىرۋ جانە ونى مەملەكەت مۇددەسىمەن ۇشتاستىرۋ، رۋ-تايپالىق بيلىك وكىلدەرى مەن ۇلىستىق باسقارۋ جۇيەسى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ۇستاۋ، جارعى جۇمىسىنا جەتەكشىلىك جانە قاجەتتى زاڭداردىڭ قابىلدانۋىن، ولاردىڭ ىسكە اسۋ تەتىكتەرى ويلاستىرۋ، حانزادالاردى مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە باۋلۋ جانە حان جوق كەزدە ورتالىق بيلىكتى جۇرگىزۋ. ورىس دەرەكتەرىندە اتالىقتى «ديادكا» دەيتىن سەبەبى، ول حانعا جول سىلتەپ، ءجون كورسەتىپ وتىراتىن ۇلكەن تۇلعا جانە اقىلشى ادام. تاشكەنتتىك سارت ساۋداگەرى نۇرمۇحامبەت ءالىم ۇلى تاشكەنت پەن تۇركىستاندى بيلەگەن قازاق حاندارى تۋرالى ايتا كەلىپ: «حانى يمەيۋت وسوبىە دۆورسى ۆ گلاۆنىح گوروداح: بولشوي وردى ۆ تاشكەنتە، ۆ سرەدنەي وردە -ۆ تۋركەستانتە؛ ا جيۆۋت پو سۆوەي ۆولە، كوگدا حوتيات، ا بولشە ۆ پولە س وردويۋ كوچۋيۋت، ا پو ۆىەزدە ۆ دوماح جيۆۋت ي ۋپراۆليايۋت ديادكي يح»،- دەيدى.
قۇربانعالي حاليد «تاۋاريح حامسا» كىتابىندا اتالىق قىزمەتىنە مىناداي انىقتاما بەرەدى: «اتالىق» (ءۋازىر اعزام) –باس ءۋازىر مانىنە كەلەدى. ءناسىلى قازاق، جاسى حاننان ۇلكەن بولىپ، قىزمەتپەن ءۋازىر دارەجەسىنە جەتسە «اتالىق» دەگەن اتاق بەرىلەتىن عۇرىپ بولاتىن. ال جارلىققا ونىڭ ءمورى حان مورىمەن بىردەي جۇرەدى. «اتالىق» اتاعىن الماعان ۋازىردە ونداي دارەجە بولمايدى». بۇل جەردە اڭگىمە تۇركىستاندا، ازىرەتى سۇلتان جانىندا اق كيىزگە كوتەرىلگەن قازاقتىڭ ۇلى حاندارى تۋرالى. قازاق ساياسي تەرمينولوگياسىندا «كىشى حان»، «كەلتە حان» دەگەن ۇعىمدار دا بار، ولار كوبىنەسە ۇلىس سۇلتاندارىنا قاتىستى قولدانىلادى. قىسقاشا ايتقاندا اتالىق ازاماتتىق جانە اسكەري بيلىكتى قولىنا جيناقتاعان، قۇزىرى وتە جوعارى، كەمەڭگەرلىكتى قاجەت ەتەتىن لاۋازىم. قازاق حاندىعىندا اتالىق لاۋازىمىنىڭ يەسى حاندىق بيلىكتىڭ تىرەۋى، مەملەكەت مۇددەسىنىڭ نەگىزگى قورعاۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
قازاق حاندارىنىڭ اتالىقتارى تۋرالى بىزگە بەلگىلى دەرەكتەر ارىستان اتالىقتان باستالادى:
ارىستان اتالىق (ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى -1560-1650 جىلدار) حاق نازار حان تۇسىندا اتالىق قىزمەتىن باستاعان قازاق حاندىعىنىڭ اسا ءىرى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. شەجىرەنىڭ ءبىر نۇسقاسىنا دەن قويساق ارىستاننان سەگىز (كەيدە توعىز دەلىنەدى) ۇل دەلىنەدى. ولار مامادايىر، ماماشىق، قوزىباق، جانقىلىم، توعىزاق، بارقى جانە ەكەۋىنىڭ اتى بەلگىسىز دەلىنگەن. تاريحي قۇجاتتاردا ارىستان اتالىقتىڭ شەجىرەدە بەلگىسىز سانالىپ كەلگەن ۇلىنىڭ ءبىرى 1718 جىلعى سانكت پەتەربۋرگكە اتتانعان ەلشىلىكتى باسقارعان تانتاي باتىردىڭ اتى اتالادى.
بۇحارا حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى ابدوللاح حان مەن ارىستان اتالىقتىڭ كەزدەسۋىن حافيز تانىشتىڭ «شاراف-نامە-يي شاحي» كىتابى سۋرەتتەيدى: «كوگدا بەرەگ رەكي كەلەس، كوتورىي ۆيالياەتسيا چۋدەسنوي مەستنوستيۋ س جيۆيتەلنىم ۆوزدۋحوم، وت پىلي پودنياتوي شەستۆيەم سچاستليۆوگو ۆويسكا ابدوللاح حانا، ستال پرەدمەتوم زاۆيستي ۆىسوچايشەگو، زدەس كو دۆورۋ، پودوبنومۋ نەبەسنومۋ سۆودۋ، پريشەل پوسول وت كازاحسكيح سۋلتانوۆ... وني زاياۆليايۋت: «مى ي تەپەر ۆەرنى تومۋ دوگوۆورۋ ي سويۋزۋ، كوتورىە مى زاكليۋچيلي س ەگو ۆەليچەستۆوم».
ارىستان اتالىق 1580 جىلى حاق نازار حان قاپىدا جاۋ قولىنان قايتىس بولعاننان كەيىن مەملەكەتتى ساياسي داعدارىستان شىعارۋعا ەرەكشە ات سالىسقان قايراتكەر. ونىڭ ءومىرىنىڭ كوپتەگەن بەلەستەرى شىعاي حان، تاۋەكەل حان، ەسىم حان بيلىك جاساعان وتە كۇردەلى كەزەڭمەن بايلانىستى. بۇل قازاق حاندىعىنىڭ جەكە مەملەكەت ەسەبىندە قالىپتاسقان ۋاقىتى، سونىمەن بىرگە وردانىڭ تۇركىستان-تاشكەنت القابىندا ءبىرجولاتا ورنىعۋ دا دا وسى كەزەڭدە ىسكە استى. ارىستان اتالىقتىڭ مەملەكەتتىڭ ساياساتىنداعى جوعارى ورىنىن قايىپ حاننىڭ 1718 جىلى پەتر پاتشاعا جازعان حاتىنان كىشكەنە ءۇزىندى كورسەتىپ بەرە الادى «ا پوسلال يا وت سەبيا ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ ستاريننوگو سۆوەگو سلۋگۋ ي اتالىكا اراسلان-باتىريا، لۋچەگو چەلوۆەكا، سىنا ەگو تانتايا-باتىريا بولشيم پوسلاننيكوم» دەيدى.
بارقى اتالىق (ءومىر سۇرگەن جىلدارى: 1620-1715 جىلدار) سالقام جاڭگىر جانە ءاز تاۋكە حان تۇسىندا اتالىق قىزمەتىن اتقارعان ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى. بارقى اتالىق ءحۋىى-حۋىىى عاسىرلارداعى شيەلەنىستى ءداۋىردىڭ قيىن دا قىزىقتى ساياسي ماسەلەلەرىنىڭ باسى-قاسىندا كورىنەتىن، كوپ جاعدايدا ۇلكەن جاۋاپتىلىقتى كوتەرگەن مەملەكەت قايراتكەرى جانە كەمەڭگەر تۇلعا. كوپ وقيعالاردىڭ استارىنان اتالىقتىڭ تەك حان ورداسىنىڭ باسشىسى، حانزادالاردىڭ تاربيەشىسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ساياسي كۇرەستە كەڭەسشى جانە ەلشىلىك شارۋالارىندا كورەگەندىك قىزمەتىمەن دە كوزگە تۇسەدى.
بارقى اتالىق 1690-شى جىلدارى رەسەيگە ەلشىلىككە اتتانعان سارى باتىر مەن كەلدەي مىرزانى تۇتقىننان بوساتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇرعاندا حان ورداسىنداعى شەشۋشى قىزمەتىمەن تاريحي دەرەكتەردە ايرىقشا كورىنەدى. ءى پەترگە جازىلعان حاتتا قازاق ورداسىنىڭ كەلدەي مىرزا مەن سارى باتىردىڭ قارىمتاسىنا 1692 جىلى اندرەي نەپريپاسوۆتى ۇستاپ قالعانى جازىلعان. رەسەي ەلشىلىگى تۇركىستاندى ەكى مەملەكەت اراسىنداعى شەشىمدى توسىپ جاتقاندا ىبىر-سىبىردەن تاۋشكە مەرگەن باستاعان ساۋدا كەرۋەنى كەلەدى. ا.نەپريپاسوۆ حان ورداسىنا سالەم بەرە كەلگەن تاۋشكە مەرگەنگە قوسىلىپ كەڭەسكە كىرەدى دە ساۋداگەردىڭ ەلشىلىككە ارا ءتۇسۋىن تالاپ ەتەدى: « ي تاۋشكا مەرگەن گوۆوريل: نام دە دو گوسۋداريەۆىح سلوبود كاكوە دەلو؟ حوتيا دە ي ۆسە ۆىرۋبيات ي پوجگۋت، نام دە دو توگو دەلا نەت، دليا توگو، چتو دە مى ليۋدي تورگوۆىە، ا نە ۆوينسكيە. ي تيەۆكيحانوۆ لۋچەي چەلوۆەك اتالىك بارحۋ باتىر ستال ەگو تاۋشكۋ برانيت زا تو، چتو وني تاكيە نەپريستوينىە سلوۆا گوۆوريت. ي تيەۆكيحان تاۋشكۋ مەرگەنيا س توۆاريششي، پو ەگو چەلوبيتيۋ، ۆ بۋحارى وتپۋستيلي، ا يح اندرەيا زادەرجاۆ، سكازال: كاك دە بۋدەت تاۋشكا مەرگەن يز بۋحار س توۆاريششامي، ي ۆ تو دە چيسلو يح اندرەيا وتپۋستيت ون تيەۆكيحان». بۇل اڭگىمەدەن ءبىز بارقى اتالىقتىڭ ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى بەيبىت رەتتەۋگە مۇددەلى باسشى ەكەنىن جانە ا.نەپريپاسوۆتى تۇركىستاندا ۇستاپ قالۋ امالسىزدىقتان تۋعان جاعداي ەكەنىن سەزەمىز.
بارقى اتالىقتىڭ حان ورداسىنداعى، مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىندەگى بيىك بەدەلى قازاقتىڭ اۋىز ەكى اڭگىمەلەرىندە دە ساقتالعان. ونىڭ ءبىر دالەلى قازاق شەجىرەسىندە ساقتالعان «حان دا بارقى، قارا دا بارقى» دەگەن قاناتتى ءسوز. تاريحي دەرەكتەر ارىستان اتالىق بالاسى بارقىنىڭ سالقام جاڭگىر حان زامانىندا اتالىق قىزمەتىن باستاعانىن جانە حان تۇتقىنعا تۇسكەن الاساپىران ۋاقىتتا ەلگە ءوز بەتىمەن باسشىلىق جۇرگىزگەنىن كورسەتەدى. ەلگە باسشىلىق ول ەڭ الدىمەن حان ورداسىنىڭ قىزمەتىنە جەتەكشىلىك، ورتالىق بيلىكتى السىرەتپەي ۇستاپ وتىرۋ.
ەل اۋزىندا ساقتالعان قاناتتى سوزدەردىڭ ءبىرى «ءسوزدىڭ نارقىن بارقى بىلەدى» دەيدى. بۇل قاناتتى ءسوز ءاز تاۋكە زامانىندا كۇلتوبەنىڭ باسىندا حان ورداسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جۇيەلەنگەن «جەتى جارعى» زاڭدارىنا قاتىستى ايتىلعان. تۇركىستان ەڭ الدىمەن ازىرەتى سۇلتان - احمەد ءياسساۋيدىڭ اتاعىمەن بەلگىلى. ورتالىق ازيانى سان عاسىر جايلاعان كوشپەلى تۇرىك بالاسىنا يسلام شاپاعاتى وسى جەردەن سەزىلگەن. ازىرەتى كەسەنەسى قازاقتىڭ ۇلى ازاماتتارىنىڭ بۇل ءفاني تىرشىلىكتىڭ الىس-جۇلىسىنان، كۇرەسىنەن تىنىش تاباتىن جەرى.
تۇركىستان ءاز تاۋكە حاننىڭ زامانىندا قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى، بيلەرى مەن باتىرلارى باس قوساتىن «كۇلتوبەنىڭ ۇستىندە كۇندە جيىن» جاسايتىن ءقادىرلى ورداسى بولدى. قازاق اتاعىنا ەنەتىن جەتى ءتۇرلى ۇلىستىڭ وكىلدەرى وسى جەردە باس قوسقان ۇلى جيىنداردى «جەتى جارعى» اتاندىرعانى سول سەبەپتى. قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى ءۇش الاشتىڭ وكىلى، ءۇش ءجۇزدىڭ ءقادىرلى بيلەرىنەن باسقا بۇل كەڭەستەرگە قاراقالپاق پەن قىرعىز، قۇراما مەن قالالىق جەردىڭ وكىلى- سارت كىردى.
بارقى باتىردىڭ مىسالىنان ءبىز اتالىقتاردىڭ مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنداعى جەتەكشى قىزمەتىن انىقتايمىز، اتالىق مانسابى ورتالىق ازيانىڭ مەملەكەتتىك تاريحىنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن كورەمىز. قازاقتىڭ ۇلى اتالىقتارىنىڭ، ولاردان تاراعان ۇرپاق پەن اعايىن-تۋىستارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرى قازاق ورداسىنىڭ بىرنەشە عاسىرلىق شەجىرەسىمەن ساباقتاس. بارقى اتالىق ءوز زامانىندا مەملەكەت ءۇشىن قىزمەت ىستەۋدىڭ كەرەمەت ۇلگىسىن كورسەتتى.
نياز اتالىق (ءومىر سۇرگەن جىلدارى 1685-1785 جىلدار) ءاز تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىنگى كۇردەلى كەزەڭدە مەملەكەتتىڭ تىرەۋى بولعان كەمەڭگەر تۇلعا. بارقى بالاسى نياز ءاز تاۋكە حان قايتىس بولعان 1715 جىلدان باستاپ بولات، سامەكە، ابىلمامبەت حاندارعا قامقورلىق جاساپ جانە تۇركىستاندى حان دارگەيىندە ۇستاعان ەرەن مەملەكەتتىك قايراتكەر.
ءحۋىىى عاسىرعا قاتىستى جازباشا جانە اۋىزشا دەرەكتەردەن نياز اتالىقتى الماعايىپ زاماندا تۇركىستاندا حان ورداسىن ساقتاۋ، وتىرىقشى سارتتى، وزگە قوڭسى ەلدەردى قامقورلىقتا ۇستاۋ، ابىلاي سياقتى سۇلتاننىڭ تاعدىرىنا اراشا بولىپ ماملەگەرلىك قىزمەتىن اتقارۋ ت.ب. تولىپ جاتقان ماڭىزدى شارۋالاردىڭ باسى-قاسىندا كورەمىز.
1740 جىلى ورىنبورداعى كەزدەسۋ كەزىندە كنياز گەنەرال -لەيتەنانت ۋرۋسوۆ نياز باتىردى ءوزىنىڭ شاتىرىنا جەكە شاقىرادى. بىر-ەكى كۇنگى ءماجىلىس بارىسىندا گەنەرال-لەيتەنانت وسىناۋ حاندار مەن سۇلتانداردى باستاپ جۇرگەن ازاماتتىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن بىلگەن. قازاق ماسەلەلەرىن ءجىتى قاداعالاپ وتىرعان ورىنبورلىق شەنەۋنىكتەر نيازدىڭ سامەكەنىڭ تۇسىندا اتالىق بولىپ تۇركىستان وڭىرىنە تۇگەل بيلىگى جۇرگەنىن، سامەكە ولگەننەن كەيىن ەلدى ءوزى باسقارىپ ابىلمامبەتتى بىلتىر عانا ۇلكەن حانداردىڭ تاعىنا وتىرعىزعانىن گەنەرال-لەيتەنانتقا جەتكىزگەن (و كوتوروم يزۆەستنو، چتو ون ۆو ۆرەميا شەمياكي حانا ۆ تۋركەستانتە ۆەليكۋيۋ سيلۋ يمەل، ا پو سمەرتي ەگو تۋركەستانتوم ۋپراۆليال ي ابۋلمامەت حانا نا حانستۆو ۋتۆەرديل). نياز باتىردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى مەن سالماقتى ءسوزى دە ونىڭ اناۋ-مىناۋ باتىر مەن بيلەردەن دەڭگەيى جوعارى ەكەنىن انىق اڭداتادى.
نياز اتالىق ابىلاي سۇلتان قالماق قولىنا تۇتقىن بولعان 1740-1743 جىلدارى ەرەن قايراتكەرلىگىن كورسەتتى. ول 1742 جىلى ابىلايدى تۇتقىننان قۇتقارۋ ءۇشىن ابىلمامبەت حاننىڭ بالاسى، ءوزىنىڭ تاربيەسىندەگى ابىلپەيىزدى «اق ءۇيلى اماناتقا» دەپ، وعان ءوزىنىڭ ۇلى الدەبەرلى باستاعان بىرنەشە جاس ازاماتتاردى قوسىپ، حانزادا مەن جاس مىرزالارعا باس-كوز بولسىن دەپ ءوز ءىنىسى قۇلعارا باتىردى الىپ جوڭعارياعا اتتاندى. ابىلپەيىز جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەگىمەن، باسىنا تىككەن ءۇيى مەن دۇنيەسىنە شەيىن الدى، «اق ءۇيلىنىڭ» ءتارتىبى سولاي ەدى.
رەسەي ەكى كوشپەلى ۇلىس اراسىنداعى قالىپتاسا باستاعان دوستىق قارىم-قاتىناستى قانشالىقتى بۇزۋعا تىرىسقانىمەن قازاق پەن قالماق اراسىنداعى كەلىسسوزدەر باستالىپ كەتكەن ەدى جانە ەكى ەلدىڭ اراسىندا تەك بەيبىت قارىم-قاتىناستار عانا ەمەس، اسكەري وداق قۇرۋ دەڭگەيىندە شەشىلىپ جاتتى: «ودناك ون، ابۋلمامبەت حان، نا ۆسە نا تو نەسموتريا ي نە پوسلۋشاۆ چينەننىح ەمۋ وت پوميانۋتىح پەريەۆودچيكا ي ۆاحميسترا نايسيلنەيشيح پرەدستاۆلەنيي، ي پو منوگو يميەۆشيمسيا سەكرەتتنىم سوۆەتوم ز بىۆشيمي پري نەم زيۋنگورسكيم پوسلانسامي ي س نەكوتورىمي كيرگيزسكيمي ستارشينامي، ا نايپاچە س نياس باتىرەم، ديەۆلەت-بەەم دا شامراتوم، كوتورىە ي ناپەرەد سەگو لەجاششيح وكولو تاشكەنتا گورودكوۆ دان وبيرىۆالي، وتپراۆيل كو ونومۋ زيۋنگورسكومۋ ۆلادەلسۋ مەنشوگو سۆوەگو سىنا ابۋلفەيزا س پوميانۋتىم ستارشينويۋ نياس-باتىرەم، كوي، كاك سكازىۆايۋت، پاچە ۆسەح ەۆو حانسكيم دۋحوم ۆلادەەت...».
قازاقتىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىندە قازاق پەن قالماق اراسىنداعى كەلىسسوزدەردىڭ كەزىندە نياز باتىر قالدان-سەرەنگە ءۇش تالاپ قويىپتى دەيدى ەل اۋىزىنداعى اڭگىمەدە:
- بىرىنشىدەن، ابىلايدىڭ ءولى بولسا سۇيەگىن، ءتىرى بولا ءوزىن بەر؛
- ەكىنشىدەن، ەسىل-نۇرا بويىنداعى جايلاۋىمدى بەر. بۇل جەردەن ىرگەڭدى الىستات. ويتكەنى ەكەۋىمىز ولگەن سوڭ بالالارىمىز قايتا قىرقىسادى؛
- ۇشىنشىدەن، ەكەۋىمىز ەكى تۋدى تىگىپ الىپ، ءبىرىمىز ەدىلگە قاراي، ءبىرىمىز ەسىل-نۇراعا قاراي تارتامىز. سوندا قازاقتىڭ جارتىسى ساعان ەرىپ كەتسە مەن ۇندەمەيمىن، قالماقتىڭ جارتىسى وسى جەردە قالىپ قويسا سەن ۇندەمە، -دەپتى نياز باتىر.
قالدان-سەرەن نيازعا:
ءبىرىنشى ءوتىنىشىڭدى ورىنداۋ ءۇشىن ءبىر جۇما ۋاقىت كەرەك، -دەيدى. سويتسە ولار ابىلايدى سىرىگە قاپتاپ تاستاعان ەكەن، سونى ءجىبىتۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك بولعان ەكەن. اقىر اياعىندا «قالعان ەكى تالابىڭ دا اقىلعا قونادى» دەپ قالدان سەرەن كەلىسىمگە كەلىپ، ابىلايدى بوساتىپ بەرەدى. ەسىل-نۇرا بويىنان قونىس اۋدارادى-مىس».
نياز اتالىقپەن قاتىستى تاعى ءبىر ماڭىزدى مەملەكەتتىك شارۋا جوڭعاريا مەملەكەتى قۇلاعاننان كەيىن التاي، تارباعاتاي، جەتىسۋ ءوڭىرىن يگەرۋ. بۇل شارۋاعا باسىشىلىقتى نياز اتالىقتىڭ ۇسىنىسىمەن 1757 جىلى كۇزدە تۇركىستاندا وتكەن قازاق كوسەمدەرىنىڭ كەڭەسى ابىلمامبەت حاننىڭ ۇلى، اتالىقتىڭ تاربيەسىندە بولعان ابىلپەيىزگە تاپسىرادى. ابىلپەيىز شىعىس وڭىرگە يە بولعان ۋاقىتتا قازاقتىڭ شەكاراسى شار قۇرباننان اسپاۋشى ەدى، ۇلىستىڭ قىستاۋعا ىڭعايلاعان جەرلەرى شۇبارتاۋ-قالماق-ەمەل اتالاتىن بالقاشقا قارايعى جەرلەر بولسا، جاز جايلاپ باراتىن جايلاۋىندا ناقتى شەكارا جوق دەۋگە دە بولادى. ەلدىڭ مالى كوپتەرى ەرتىستەن اسىپ دالاسى مەن ورمانى ارالاس قۇلىندىعا بارىپ جاتسا، مالى از سوڭى ەرتىستىڭ بەر جاعاسى، شىڭعىستاۋ ماڭىندا جۇرەدى. كەيىن قازاق شىعىسقا قاراي ەنتەلەي جىلجىپ، تارباعاتايدى، التايدىڭ ەكى قاپتالىن تۇگەلگە جۋىق يگەردى.
نياز اتالىق 1785 جىلى ءجۇز جاستان اسا قايتىس بولدى. ونىڭ سۇيەگى تۇركىستاندا قوجا احمەت ياسساۋي كۇمبەزىندە قازاقتىڭ ۇلى حاندارى ەڭسەگەي بويلى ەسىم، سالقام جاڭگىر، ابىلاي مەن بي-باتىرلارى قاز داۋىستى قازىبەك، قارت بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، توبىقتى ماماي سياقتى ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ سوڭعى جاۋجۇرەك ۇلىسىنا جەتەكشىلىك جاساعان ۇلى تۇلعالاردىڭ اراسىندا جەرلەنگەن. نياز اتالىق ءوزىنىڭ شىققان تەگىمەن، ەرلىك قاسيەتتەرىمەن، حان ۇرپاعى مەن حاندىق ءداستۇرىن ءحۋىىى عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن ساقتاپ كەلگەن مەملەكەتشىل قىزمەتىمەن ۇلىلاردىڭ اراسىنان وزىنە ورىن تاپتى. نياز باتىر قازاقتىڭ ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، مەملەكەت اتانعانىنان بەرگى اتالىق قىزمەتىن اتقارعاندارىڭ سوڭعى وكىلى ەدى، ول سول قاسيەتتى مىندەتتى ابىرويمەن، سوڭعى دەمى قالعانشا اتقاردى.
نياز اتالىق اۋىر كەزەڭدە بيلىك قۇردى. ونىڭ قازاقتىڭ التىن تاعىن ساقتاپ قالماق بولعان كۇرەسى ۇنجىرعاسى تۇسكەن ەلدىڭ، باس-باسىنا بي بولعان رۋ كوسەمدەرىنىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراي بەردى. وسىعان قاراماستان ول الدىمەن سامەكەنى، ودان كەيىن ابىلمامبەتتى، ودان كەيىن ابىلپەيىز سياقتى حان تاعىنا لايىقتى مۇراگەرلەردى دايىندادى. ابىلاي تۇتقىنعا تۇسكەن 1741-1743 جىلدارداعى نياز اتالىقتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە ەرەن. تۇركىستان ولكەسىنىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن، جەرگىلىكتى عالىم-پروفەسسور مۇقتار قوجانىڭ «ءحۋىىى عاسىردا تۇركىستان تۇرعىنى نياز باتىردىڭ بەدەلى اسا جوعارى بولعان» دەگەن پىكىرىمەن تولىق كەلىسۋگە بولادى. نياز اتالىق اتالارى ارىستان مەن بارقى سالعان جولدى جالعاستىرىپ ءحۋىىى عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن تۇركىستاندى جاۋدان قورعاپ، جاماننان ساقتاپ وتىردى. شىن مانىندە ول ءوزىنىڭ قىزمەتىمەن قازاقتىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىگىنىڭ ەڭ مىقتى نىسانى –التىق تاقتى قورعادى.
تاعدىردىڭ تاۋقىمەتى ءتۇسىپ سان رەت قيسايعان مەملەكەتتىڭ تۋىن جىقپاي ۇستاپ قالعان اتالىقتىڭ جانقيارلىق ەرلىكتەرىنە، مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن ءوزىن دە، ءوز جاقىنىن دا قۇرباندىققا شالىپ جىبەرەتىن وتانشىلدىقتارىنا سۇيسىنەسىڭ. مەملەكەت مۇددەسى حان مەن اتالىقتىڭ جەكە ءوز باستارىنىڭ، اۋلەتىنىڭ مۇددەسىنەن جوعارى تۇرعاندا عانا ول ۇلىستا ادامي قۇندىلىقتار مەن ازاماتتىق يدەيالار بار، ال ءداستۇرلى قازاق قوعامى ازاماتتىق قاعيدالارعا كەندە ەمەس ەكەنى بەلگىلى.
بۇگىنگى كۇنى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىن تويلاعانى وتىرعان قازاق ەلى زامانىندا قازاق مەملەكەتىن قورعاپ، حاندارىن ساقتاپ كەلگەن التىن تاقتىڭ سۇيەنىشى اتالىقتاردىڭ رۋحتارىنا ءوز دەڭگەيىندە قارىمتا ەڭبەك جاساسا جاراسار ەدى. ونىڭ ەڭ باستى كورسەتكىشى ولاردىڭ ياسساۋي پانتەونىنداعى اتتارىن قايتا جاڭعىرتۋ جانە قايتا تۇلەپ جاتقان تۇركىستان كوشە-گۇلزارىنا ۇلى اتالىقتاردىڭ اتتارىن بەرۋ. ولار، ماعان سەنىڭىز، تۇركىستاننىڭ جارقىن تىرلىگىن رۋحىمەن دەمەپ جاتقان كيەلەرى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جامبىل ومار ۇلى ارتىقبايەۆ
12.06.2021
6alash ۇسىنادى
