جانگەلديننىڭ جۇمباق الەمى
اسىلى، تاريحتا ەسىمى بەلگىلى ۇلى ادامدارمەن بىرگە قىزمەتتەس، ارالاس-قۇرالاس ءجۇرىپ-تۇرۋ، ولاردىڭ اتالى ءسوزىن ەستىپ، ىس-ارەكەتتەرىنە كۋا بولۋ قانداي عانيبەت دەسەڭىزشى. كەزىندە ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمى ناگرادا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى مەن ۇكىمەتىنىڭ “ۆەدومستي” جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتتەرىن اتقارعان ىزگىلىك نۇرماعامبەت ۇلى دابايەۆقا سونداي ايتۋلى تۇلعالارمەن قىزمەتتە دە، ومىردە دە جاقىن ارالاسۋ باقىتى بۇيىرىپتى. سولاردىڭ ءبىرى – كانىگى ريەۆوليۋسيونەر، قازاق ولكەسىنىڭ تۇڭعىش توتەنشە كوميسسارى، بىلتىر تۋعانىنا 125 جىل تولعان ءالىبي توعجان ۇلى جانگەلدين. ىزگىلىك نۇرماعامبەت ۇلى ول كىسىنىڭ ءتورت جىل قاراماعىندا جۇمىس جاساعان كەزدەرىندە كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن ءبىراز ءجايتتارعا كۋا بولعان. بۇگىندە توقساندى القىمداپ وتىرعان اعامىزبەن ق ر پرەزيدەنتى مۇراعاتى شىعارعان “توتەنشە كوميسسار” كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەر راسىمىندە تانىسىپ، سوندا ول اتى اڭىزعا اينالعان اعا ۇرپاق وكىلىنىڭ ادامگەرشىلىگى، مىنەز-قۇلقى، جان جومارتتىعى جايىندا قىزىقتى اڭگىمەلەردىڭ شەتىن شىعارىپ قالعان-دى. جۋرناليستىك ىزدەنىسپەن ول كىسىگە قايتا جولىعىپ، سول اڭگىمەلەردى قاۋزاي تۇسكەن ەدىك…
— ىزگىلىك اعا! بۇگىنگى ۇرپاق ءالىبي جانگەلديندى ءجىتى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. سوندىقتان اڭگىمەنىڭ ءبىسمىللاسىن قازاقستاننىڭ تاريح جىلناماسىندا ورتاسىن ويىپ الار ورنى بار وسى تۇلعامەن وقىرماندى جاقىنىراق تانىستىرۋدان باستاساق…
– ويىڭىز دۇرىس. ءبىراق الەكەڭنىڭ ءومىربايانى جايىندا وزىنەن ارتىق ەشكىم ايتا الماس. سول سەبەپتەن اسا قۇندى، كوپءتىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن، ءوزى قولىن قويىپ، مورلەنگەن ءومىربايانىن وقىرمانعا ۇسىنعانىمىز ءجون بولار.
“1884 جىلى قوستاناي وبلىسىنىڭ قايداۋىل بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەنمىن. اكە-شەشەم قازاق كەدەيلەرى. ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق رۋىنانمىن. قازاقتىڭ باتىرى بولعان تاڭىربەرگەن جانگەلديننىڭ فاميلياسىن الدىم. بالا كەزىمنەن بىلىمگە قۇشتار بولعانمەن، قاراجاتتىڭ جوقتىعىنان 10 جاسقا كەلگەنشە وقىمادىم. ون جاسىمدا اكە-شەشەمنەن قاشىپ تورعاي قالاسىنا كەلىپ، وقۋعا ءتۇستىم. ءبىراق، اكەم ءبىلىم الۋىما قارسى بولىپ، ۇرىپ-سوعىپ، اۋىلعا اكەتتى. ەكى جىلدان كەيىن قايتادان قاشىپ قوستانايداعى 2 جىلدىق ورىس-قازاق مەكتەبىنە ءتۇستىم. مۇندا دا اكەم ىزدەپ كەلىپ، اۋىلعا قايتارعىسى كەلگەنمەن، مەكتەپ باسشىلارى ول كىسىنى كونءدىرىپ، وقۋعا قالدىرتتى. بۇل كەزدە 12 جاستا ەدىم. ءسويتىپ، وقۋىمدى جالعاستىردىم.
1916 جىلى بولشيەۆيكتەر (كوممۋنيستىك) پارتياسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قىرىمنان قازاق دالاسىنا جاسىرىن تۇردە كەلدىم. بۇل كەزدە قازاقتاردى تىلداعى جۇمىسقا جاپپاي الىپ جاتقان كەز. پاتشالىق رەسەيدىڭ بۇل ساياساتىنا حالىق قارسىلىق ءبىلدىرىپ، كوتەرىلىس جاسادى. ول اقپان ءتوڭكەرىسىنە دەيىن سوزىلدى. مەنىڭ ەلگە كەلگەنىم تورعاي گۋبەرناتورىنا جەتكىزىلسە كەرەك: “ءتىرى بولسا – ءوزىن، ولسە – ءولىگىن تەز ورىنبورعا جەتكىزىڭدەر”– دەپ بۇيرىق بەرەدى. مۇنى ەستىگەن سوڭ قاشۋعا تۋرا كەلدى…
… قازان توڭكەرىسى كەزىندە قىرىمنان پەتروگرادقا قايتا شاقىردى. حالىق كوميسسارلار كەڭەسى مەنى تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري (سوعىس) كوميسسارى ەتىپ تاعايىندادى. حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ماعان بەرگەن مانداتىنا ۆ.ي. لەنين، ي.ۆ.ستالين قول قويعان. جاڭا قىزمەتپەن ورىنبورعا كەلگەندە، توڭكەءرىسكە قارسى كوتەرىلىس جاساپ، ورىنبورداعى كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتىپ، ءوزىن بيلەۋءشىمىن دەپ جاريالاعان پەتر دۋتوۆپەن شايقاستىم. ول جەردە كوبوزيەۆ جولداس ەكەۋمىز كەڭەس وكىمەتىن قورعاۋعا كىرىستىك. بىرنەشە وتريادتار قۇرىپ، ورىنبورعا شابۋىل جاسادىق. ورىنبوردى ازات ەتكەن سوڭ، وبلىستىق سەزد شاقىردىم، سونان كەيىن وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىن قۇردىق. كەڭەس وكىمەتى جاندانا ءتۇستى.
بۇل جەردە جۇرگەندە مەنى جاڭا قىزمەتكە – قازاق دالاسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى ەتىپ تاعايىندادى. بەكىتۋ جونىندەگى قاۋلىعا، مانداتقا ۆ.ي.لەنين مەن ي.ۆ.ستالين قول قويعان. ەندى استراحانعا قاراي جۇردىك. اسا ماڭىزدى ەرەكشە تاپسىرمانى ورىنداۋ كەرەك بولدى. استراحاندا توڭكەرىسكە قارسىلىق جاساعانداردى جويۋعا كىرىستىك. “كاسپيي” فلوتيلياسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، دۇشپاندارمەن شايقاسۋعا تۋرا كەلدى. سەگىز ساعاتتان كەيىن كەڭەستەرگە قارسى كوتەرىءلىس جاساعاندار جەڭىلىپ، استراحاندى ازات ەتتىك. بۇدان كەيىن بىزگە 2 پاروحود بەرىلىپ، سوعان ءمىنىپ، مايدانعا – كاسپيي تەڭىزىندەگى الەكساندروۆسكيي فورتىنا بەتتەدىك. قامالعا كەلسەك، بۇل جەردى مەنشيەۆيكتەر بيلەپ العان ەكەن، ولاردى قۇلاتىپ، كەڭەس وكىمەتىن قايتا ورناتتىق. ودان كەيىن اداي ۇستىرتىنە اتتاندىق. قولىمىزدا پاتروندار، سناريادتار (1،5 ملن. اسا) بولدى. بۇدان كەيىن بوزاشى تۇبەگىنە كەلدىك. بۇل جەردە 300 تۇيە، 600 اتپەن ەكسپەديسيا ۇيىمداستىردىق. ادايلاردىڭ سۋسىز ءشول دالاسىمەن ءجۇرىپ، دۇشپان شەبىنەن ءوتىپ، مەجەلى جەرىمىزگە جەتتىك. ەكى ايدىڭ ىشىندە ءۇش مىڭ شاقىرىم ءجۇرىپ، اقتوبە-تۇركىستان مايدانىنا قارۋ-جاراق، ءوق-دارى جەتكىزدىك.
…1920 جىلى كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋعا قارسىلىق كورسەتكەندەردى جەڭىپ، سوسياليستىك قۇرىلىسقا، كەڭەس وكىمەتىن قۇرۋعا، ەكونوميكانى كوتەرۋگە كىرىستىم. قازاقستاندا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قۇرىلدى. مەن سول اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى، ولكەلىك كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بيۋرو مۇشەسى بولدىم. سول جىلدارى تاعى دا ماعان باكۋدەگى شىعىس حالىقتارى كەڭەسىنىڭ قۇرامىندا قىزمەت ەتۋدى تاپسىردى. شىعىس حالىقتارى كەڭەسىنىڭ جۇمىسشى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى ەتىپ بەكىتتى. باكۋدە 6 اي بولدىم. ودان كەيىن ورىنبور قالاسىنا كەلدىم. سول كەزدەن باستاپ قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ۇزدىكسىز مۇشەسى بولىپ كەلەمىن. ءا.جانگەلدين. 7 يانۆار، 1947 جىل”.
–ىزگىلىك اعا، قالاي ويلايسىز، جانگەلدين شەتەلگە ساياحات جاساۋعا ءوزى ىقتيارىمەن كەتتى مە، الدە رەسەي مەملەكەتىنىڭ تاپسىرماسى بولدى ما؟
– ول جاعىن بىزگە ايتپايتىن، سوندىقتان بىلمەيمىن. ءبىراق، الەكەڭ 1953 جىلى تامىزدىڭ 14-ىندە قايتىس بولعاندا، قاسىندا ەدىم. ءمايىتتى ۇيىنە اپارماي، قوشتاسۋعا بىردەن وپەرا جانە بالەت تەاترىنا اكەلدى. تاڭعالاتىنىم، قايتىس بولعان كۇننەن باستاپ پاتەرىندەگى ءوزى جاتاتىن بولمەنى 10 كۇن بويى كۇنى-تۇنى ەكى چەكيست كۇزەتىپ تۇردى. ول جەرگە قازاقستان باسشىلارىن دا، ءتىپتى، ايەلىن دە، بالالارىن دا كىرگىزبەدى. ال مەن سياقتىلاردى مۇلدەم جولاتقان جوق. ونىڭ بولمەسىندە نە بار، نە جوعىن ەشكىم ءبىلمەءدى. كەيىن وسى جايىندا بالاسى شىڭعىستان سۇراعانىمدا: “اعا، ول جاعى ەسىمدە قالماپتى”، – دەيدى. اكەسى قايتقاندا شىڭعىس 6 سىنىپتا وقيتىن. الەكەڭ شەتەلدى نيكولاي ستەپنوۆ دەگەن اتپەن فوتو، كينو اپپاراتىن ارقالاپ ارالاعان عوي. ول كەزدە مۇنداي اپپارات قازاق تۇرماق، ورىستا جوق. شەتەلدەن كەلگەن سوڭ ونى بولشيەۆيكتەر پارتياسى شاقىرىپ، ريەۆوليۋسيالىق جۇمىستارعا تارتىپ، تاپسىرما بەرەدى. جانە وعان قۇرمەت كورسەتەدى. سوعان قاراعاندا ول شەتەلگە ءوز بەتىمەن ەمەس، بولشيەۆيكتەردىڭ تاپسىرماسىمەن كەتكەن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
– 1917 جىلدان 1920 جىلعا دەيىن قاي ۇكىمەت بولسىن، وعان قازاق دالاسىنان ءبىر-اق ادام ەمىن-ەركىن كىرىپ جۇرگەن. ول – ءالىبي جانگەلدين. سوندا بۇل كىسى رەسەي وكىمەتى مەن ونىڭ باسشىلارىنىڭ سەنىمىنە قالاي كىرگەن؟
–1918 جىلى الەكەڭدى سۆەردلوۆ پەن ستالين قول قويعان جەدەلحاتپەن پەتەربۋرگكە شاقىرادى. بارعان سوڭ ۇكىمەت ماجىلىسىنە كىرەتىنىن ايتادى. ءماجىلىستى ۆ.ي.لەنين باسقارىپ وتىرادى. ماسەلە قازاقستانعا كەلگەندە جيىنعا قاتىسۋشى جۇرتتىڭ الدىندا لەنين جانگەلديننىڭ بەتىنە قاراپ: “جانگەلدين جولداس، وسى سىزبەن ءبىر جەردە كەزدەستىك قوي، ءا”،– دەيدى. الەكەڭ بولسا: “دۇرىس ايتاسىز، ۆلاديمير يليچ، شۆەيساريادا كەزدەستىك”، – دەيدى. ونىسى بۇكىل ەلدىڭ الدىندا ونى بۇرىننان بىلەتىن ەسكى دوستىعىن ايعاقتاعانى عوي. ماجىلىستە “قازاق ۇلتىن باسقاراتىن كوميسساردى بەكىتەمىز” دەگەندە، 7-8 ادام ۇسىنىلادى. دەنى وزگە ۇلت وكىلدەرى. لەنين تىڭداپ وتىرادى دا: “جوق، ولاردىڭ ءبارى لايىقتى ەمەس، جولداس جانگەلدينگە سەنەمىن”، دەپ كەسىپ ايتادى. الەكەڭ وسى اڭگىمەنى: “سارى ورىستار، ۋكرايندار تۇرعاندا لەنين مەنى بەكىتتى”، دەپ ماقتانىشپەن ەسكە الاتىن. ويتكەنى، وعان قاتتى سەنگەن عوي.
–بۇگىندە ەل ىشىندە جانگەلدين جايىندا نەشە ءتۇرلى جايلى دا جايسىز اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. جانگەلدين قازاق حالقىنا قانداي جاقسىلىق جاساعان ادام؟
– باستىلارىن عانا ايتايىن، ويتكەءنى، ونى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە قويماس. جانگەلدين تورعايعا جول ءتۇسىپ بارسا، قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ي.گولوششەكين دە سوندا جۇرەدى. الەكەڭ حالىقپەن كەزدەسكەندە قويمادا استىق بولا تۇرا، گولوششەكيننىڭ بەرگىزبەگەنىن ايتادى. ي.گولوششەكيننىڭ: “بار استىقتى ەسەپتەپ، نورمامەن بەرەءمىز”، دەگەن سوزىنە قاراماي، كوپشىلىك جۇرتتىڭ كوزىنشە: “سوۆەت وكىمەتىن قۇرعان سەن ەمەس، مەن. حالىقتى قىرايىن دەپ پە ەدىڭ!” — دەپ تاياقپەن سالىپ قالادى. ءسويتىپ، قامبانى اشتىرعان عوي. جانگەلديننىڭ بۇل قىلىعىن كەك تۇتقان حاتشى تۇرمەگە جاپتىرماقشى بولىپ، ەجوۆ ەكەۋى ول جونىندە ماتەريال جينايدى. مۇنداي جامانات حاباردى ەستىسىمەن ول كىسى ماسكەۋدەگى ستالين كابينەتىنەن ءبىر-اق شىعادى. ستالين بولسا كەلگەن قارالاۋ قۇجاتتارىنىڭ شەكەسىنە: “توۆاريششا جانگەلدينا نە تروگات” دەپ ءبىر-اق اۋىز ءسوز جازادى. سودان كەيىن تىنىشتالعانمەن، قىزمەتىن، كولىگىن تارتىپ الىپ، جالاقىسىن قىسقارتادى. الەكەڭ ماسكەۋگە جول تۇسكەندە سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى ۆ.م.مولوتوۆقا كىرىپ، بار جاعدايدى تۇسىندىرەدى. “ءالىبي، ساعان جۇمىس نە كەرەك، ءبارىن ىستەپ بولدىڭ عوي؟” دەيدى ول. “وندا قالاي كۇنەلتەءمىن؟” دەسە: “سەن زەينەت دەمالىسىنا شىق. ءبىراق، زەينەتاقىڭ قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ ايلىعىنان ەكى ەسە كوپ بولادى”، دەيدى. “ال ءجۇرىپ-تۇرعانىما كولىك شە؟” “سەن مىنگەن پويىزعا كولىك سالىپ ءجىبەرەمىن. تۇسكەندە سونىمەن ۇيىڭە باراسىڭ”، دەيدى. الەكەڭ: “ساياجايدى دا الىپ قويدى عوي”، دەسە: “ول دۇرىس، ويتكەنى ساياجاي سەنىكى ەمەس، مەملەكەتتىكى. ونىڭ ورنىنا ەكى گەكتار جەرى بار 10 بولمەلى ەكى قاباتتى ءۇي سالدىرىپ بەرەمىن” دەيدى ۆ.م.مولوتوۆ. سولاي جاسايدى دا. كەيىن الەكەڭنىڭ زايىبى سوفيا اسفەنديار قىزى سول ساياجايدى جەرىمەن قوسا “زاريا ۆوستوكا” كولحوزىنا سىيعا تارتىپ جىبەرەدى. بالاسى شىڭعىس: “سول جەردى شەشەم بەرمەگەندە، بۇگىندە جەردى ساتىپ بايىپ وتىراتىن ەدىك”، دەپ كۇلىپ قويادى.
الەكەڭنىڭ زايىبى سوفيا اپاي سۇلۋ، وتە اقىلدى، سىپايى، ادىلەتتى ادام بولاتىن. قولىنان تالاي شاي ىشتىك، ارالاسىپ تۇردىق. ول كىسى العاشقى وقۋ-اعارتۋ كوميسسارلارىنىڭ ءبىرى، كەزىندە الاش مۇشەسى بولعان اسفەنديار كەنجيننىڭ قىزى ەدى. زادى، باستىقتاردىڭ ايەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى كىجىرەيىپ، كىسىگە قىر كورسەتىپ تۇراتىن بولسا، اپايدىڭ وندايى جوق-تىن. قاراپايىم ءومىر ءسۇرءدى، جاقسى كيىنەتىن، قازاقشا سويلەسەتىن. ءبىراق، جۇرتتىڭ بارىمەن تىلدەسە بەرمەيتىن. بۇرىنعى “ستوليچنىي” دۇكەنىءنىڭ جانىندا ەكى وتباسىنا ارنالىپ اعاشتان سالىنعان ۇيدە تۇردى. ءبىر جاعىندا جانگەلدين، ەكىنشىسىندە اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى يۆاندايەۆ قونىستانعان بولاتىن. ۇيىنە پەش جاعاتىن، ۇلكەن بولمەسىندە قارا رويال تۇراتىن. ول ءقازىر بالاسى شىڭعىستىڭ ۇيىندە. بولمەسىندە ەسكى ديۆان بار ەدى. وعان تەك باستىقتار – ك.ە.ۆوروشيلوۆ، س.م.بۋدەننىي، ا.قازاقبايەۆ، سوسىن كومپوزيتور باقىتجان بايقاداموۆتىڭ شەشەسى كەلسە وتىراتىن. ول كىسىنى قاتتى سىيلايتىن. مەن سياقتىلارعا ديۆاننان ورىن جوق. ۇيىنە پاپكامدى قۇشاقتاپ بارامىن. الەكەڭ ءبىر قاعازعا وقىماي قول قويمايتىن. كوزىلدىرىك كيمەيتىن. بەرگەن تاپسىرماسىن ومىردە ۇمىتپايتىن.
– تارتىپكە قالاي ەدى؟ ويتكەنى اسكەري ادام بولعان عوي…
–وتە قاتال ەدى. ءار تاپسىرما بەرگەن سايىن ءار باستىققا: “ءسىز مەنىڭ اسكەري ادام ەكەنىمدى ۇمىتپاڭىز، تاپسىرمامدى دالمە-دال ۋاقىتىندا ورىنداڭىز”، – دەپ ەسكەرتىپ وتىراتىن. مينيسترلەرگە حات دايىنداعاندا “وتىنەم” دەپ ەمەس، “وسى تاپسىرمانى ورىنداۋدى بۇيىرامىن” دەپ جاز دەيتىن. سولاي جازاتىنبىز. ەگەر ءبىر ءمينوت كەشىكسەڭ، ونى دا ۇمىتپايدى. بىردە: “7 قاراشا كۇنى ساعات جەتىدە ۇيگە كەل”، – دەدى. كەلدىم. ول كىسى ۇيىندە دە كوستيۋم كيىپ وتىراتىن. ءتىپتى، ساياجايدا دا جەڭىل-جەلپى كيىنبەيتىن. الەكەڭدى امانگەلدى ەسكەرتكىشىنىڭ جانىنداعى اعاشتان جاسالعان مىنبەرگە ەرتىپ بارۋىم كەرەك ەكەن. ول جەرگە ۇكىمەت ادامدارى دا كەلمەك. پاراد بولدى، اۋەلى اتتى اسكەر، ارتيللەريا، جاياۋ اسكەر، سونان سوڭ حالىق وتەدى. ول كىسىگە ورىندىق اكەلۋىم كەرەك بولدى. سوندا ج.شاياحمەتوۆ تۇردى دا: “قاراعىم، ءىنىم، سەن ول كىسىگە ورىندىق اكەلمە. ودان دا الەكەڭە ەكى سۇلۋ كەلىنشەك تاپساڭ، ەكى جاعىنان قولتىعىنان سۇيەپ تۇرسا، دۇرىس بولار ەدى”،– دەپ كۇلدى. الەكەڭ بولسا ساسپاستان: “شىراعىم، جۇماشجان، ونداي كەلىنشەك بولسا، ءوزىڭ دە بوتەن كورمەسءسىڭ”،– دەپ جىميدى. پاراد بىتكەن سوڭ، ماعان ءجۇر دەدى. ول كىسىنىڭ ادەتى “ءجۇر” دەپ ايتپايدى، قولىمەن نۇسقاپ، ىم بەرەدى. ۇيىنە كەلىپ كىرگىزىپ ەدىم، كەتە بەر، – دەدى.
ءۇش ايدان كەيىن الماتى وبلىسىنىڭ شەلەك اۋدانىنا تەمەكى سوۆحوزىنا باراتىن بولدىق. سوۆحوز ديرەكتورى سوسياليستىك ەڭبەك ەرى پەتر توماروۆسكيي كەلىپ: “جۇمىسشىلار ءسىزدى كورگىسى كەلەدى، ماراپاتتى ءوزىڭىز تاپسىرساڭىز”، – دەپ جالىنىپ بولماعان سوڭ، بارۋعا كەلىسىم بەردى. “جيىندى ساعات ۇشتە باستايمىن، ماعان ساعات ەكىدە كەل. انا جولى ءبىر ءمينوت كەشىككەنسىڭ”، – دەگەنى. يمانىم ۇشىپ كەتتى. كوردىڭىز بە، رەتىن تاۋىپ ءبىر ءمينوت كەشىككەنىمدى ەسىمە سالىپ تۇر.
ەكى ايدان كەيىن مەملەكەتتىك ءقاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ي.ا.فيتين: “ءبىزدىڭ چەكيستەر ءسىزدىڭ قولىڭىزدان ماراپات العىسى كەلەدى. سوعان كەلىسىم بەرەسىز بە؟” دەدى. ول كىسى كەلىسىمىن بەردى. سودان ماعان: “پرەزيديۋم حاتشىلىعىنا، فيتينگە تەلەفون شال. ماراپاتتاۋ ءراسىمىن ساعات ۇشتە باستايمىن. ساعات 3-كە 15 ءمينوت قالعاندا دزەرجينسكيي جاعىنان كۇتىپ السىن”، – دەپ تاپسىرما بەردى. وردەن، مەدالداردى قوبديشاعا سالىپ، “پوبەدا” كولىگىنە وتىرىپ ەدىم، ماعان “زيم-گە” وتىر” دەدى. ءسويتتى دە جۇرگىزۋشىگە: “ميتيا، سەن ەسىك الدىنا 3-كە 15 ءمينوت قالعاندا توقتا. نە 14 نە 16 مينۋت بولماسىن”،– دەدى. كوردىڭىز بە، تۋمىسىنان اسكەري ادام عوي، سول ءتارتىپتى ولە-ولگەنشە ساقتاپ ءوتتى.
– ءبىر سوزىڭىزدە، جانگەلدينگە قازاقستان باسشىلارىنىڭ كوزقاراسى دۇرىس بولا قويعان جوق دەدىڭىز. ءبىراق ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعانى قالاي؟..
– راس ايتاسىڭ، الەكەڭدى “حالىق جاۋى” دەپ سوڭىنان تۇسكەن سوڭ، دۇرىس قىزمەت بەرمەدى. وعان مولوتوۆ پەن ستالين ەكەۋى: “سول جۇمىستى ىستەي بەر، كەيىن كورەرمىز”، – دەگەن. بىردە الەكەڭ ءستاليننىڭ كابينەتىندە وتىرعاندا ۇستىنە قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.سكۆورسوۆ كىرەدى. “جولداس سكۆورسوۆ جانگەلدينگە نەگە ءقادىرلى جۇمىس بەرمەيسىڭ. قازاقتا بۇدان ارتىق سىيلى ادام جوق قوي”، – دەپتى. ول بولسا بىردەن: “بىزدەگى لاۋازىمدى ورىننىڭ بارلىعى بوس ەمەس. جوعارعى كەڭەستىڭ ءتوراعاسىن، ەكى ورىنباسارىن دا سايلاپ قويدىق”، – دەيدى. “وندا مەن جانگەلدينگە جاڭا شتات اشىپ، لاۋازىمدى ءبىر ورىن بەرەمىن، جالاقىسىن، باسقاسىنىڭ ءبارىن كسرو-نىڭ بيۋدجەتىنەن تولەيمىن. جانە ول 8 ساعات ەمەس، 4 ساعات جۇمىس ىستەسىن دەپ ارنايى قاۋلى شىعارامىن. ويتكەنى، جانگەلدين سياقتى ادام از، دەنساۋلىعى سىر بەرىپ قالىپتى، ونى ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك”، دەيدى. ءسويتىپ، الەكەڭنىڭ دەنساۋلىعىن باقىلاپ تۇراتىن ەكى ءدارىگەر بەكىتىپ بەرەدى. وسىلايشا، الەكەڭ، ولە-ولگەنشە تەك 4 ساعات جۇمىس ىستەپ كەتتى.
1951 جىلى مەنى ماسكەۋگە وزىمەن بىرگە ەرتىپ باردى. كرەملدىڭ الدىنان كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى گ.م.مالەنكوۆتىڭ ءوزى كۇتىپ الدى. سوسىن ماعان: “بالا، سەن وسى جەردە وتىرا تۇر”، – دەدى قازاقشالاپ. ءسويتتى دە ەكەۋى ستالينگە كىرىپ كەتىپ، جارتى ساعاتتان سوڭ شىقتى. ورنىمنان تۇرەگەلىپ ەدىم، الەكەڭ ماعان تاعى دا قولىن سىلتەدى. سوڭىمنان ءجۇر دەگەنى. سودان كسرو مينيسترلەر كەڭەءسىنىڭ ءتوراعاسى ۆ.م.مولوتوۆقا كىردىك. مەن ەسىك جاقتا وتىردىم ۆياچەسلاۆ ميحايلوۆيچ كەكەش ادام ەكەن. قۇشاقتاسىپ امانداسقان سوڭ كەلگەن شارۋاسىن سۇرادى. “كارلوۆىە ۆارىعا” بارىپ دەمالعىم كەلەدى”،– دەدى. “ءقازىر وندا كۇردەلى جوندەۋ ءجۇرىپ جاتىر. وزدەرىڭنىڭ ساناتورييلەرىڭە بارمايسىڭ با؟” دەپ ەدى: “جوق، ونىڭ ءبىر كورپۋسىندا ءالى جوندەۋ جوق. مەن ول جەردە 1913 جىلى لەنينمەن بىرگە دەمالعانمىن. سەن ونى بىلەسىڭ بە؟” دەدى. اناۋ: “بىلەمىن، وندا بارا بەر”،– دەدى. “تاعى نە شارۋاڭ بار” دەپ ەدى: “جولعا قاراجات كەرەك” دەدى. ۆ.ي.مولوتوۆ دەرەۋ بىرەۋگە تەلەفون سوقتى دا: “مەندە ءالىبي جانگەلدين وتىر، پاكەت اكەلىڭىز”، دەدى. كوپ كەشىكپەي ءبىر ادەمى جىگىت پاكەت اكەلدى، سىرتىندا “40 مىڭ سوم” دەگەن جازۋى بار. الەكەڭ پاكەتتى ماعان ۇستاتتى، پاپكاما سالىپ، جاتاتىن جەرىنە اپارىپ بەردىم.
1953 جىلى كوكتەم شىعا ماسكەۋگە ول كىسىمەن تاعى بىرگە بارۋعا جول ءتۇستى. قالادان 30 شاقىرىم جەردە كىلەڭ ءبىرىنشى حاتشىلار دەمالاتىن “بارۆيحا” دەگەن كرەمل شيپاجايى بار. ول جەرگە، ءتىپتى مينيسترلەرگە رۇقسات ەتپەيدى، ويتكەنى ولاردىڭ كاتەگورياسى بولەك. وسىندا كەلەردىڭ الدىندا جوعارعى كەڭەستىڭ ءتوراعاسى د.كەرىمبايەۆ پەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ي.قاراقۇلوۆ: “ماسكەۋگە حات جازدىق، بارساڭىز جولداما دايىن”، – دەگەن ەدى. ماسكەۋگە پوەزبەن كەلسەك، جولداما تۇرماق دانەڭە جوق. سول كەزدەگى ماسكەۋدەگى تۇراقتى وكىل ءو.اتامبايەۆتى شاقىرىپ ەدى: “سىزگە جولداما بەرۋ ماسەلەسىن ورتالىق كوميتەت قاراپ جاتىر”، – دەدى. ەرتەڭىنە كەلسەك: “دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى شەشەدى”، – دەيدى. بۇدان ەشتەڭە شىقپايتىنىن بىلگەن الەكەڭ دەرەۋ كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ك.ە.ۆوروشيلوۆقا تەلەفون شالدى. “قاشان كەلدىءڭىز؟” دەگەن بولۋى كەرەك: “كەشە كەلدىم”، – دەپ شارۋاسىن ايتىپ جاتتى. “نەگە دەمالماي جاتىرسىڭ؟” دەسە كەرەك: “جولداما جوق”، – دەدى. “ساعان جولدامانىڭ كەرەگى نە، ءقازىر كولىگىممەن كومەكشىم گەنەرال ششەرباكوۆ بارىپ، ورنالاستىرادى”، – دەدى. كوپ ۇزاماي گەنەرال دا كەلدى. الەكەڭدى “بارۆيحا” شيپاجايىنىڭ ديرەكتورى اكادەميك ك.ە.ۆينوگرادوۆ كۇتىپ الدى. “جولداس جانگەلدين، ءسىز مەنى تانىماي تۇرسىز با؟ وسىدان ەكى جىل بۇرىن وسىندا دەمالدىڭىز عوي. مەن اكادەميك ۆينوگرادوۆپىن”، دەدى. الەكەڭ: “نەگە شاشىڭىز اعارىپ كەتكەن؟” دەپ ەدى، ول كىسى: “ءبىر جىل تۇرمەدە وتىردىم، بەريانىڭ “دارىگەرلەر ءىسى” عوي. “ءستاليندى دارىگەرلەر ۋلايىن دەپ جاتىر”، دەپ كۇماندانعان بىرنەشە ارىپتەسىمدى اۋرەگە سالدى، سودان ءبىر جىلدا شاشىم اعارىپ كەتتى”،– دەدى اكادەميك.
شيپاجاي 60 گەكتارداي جەردى الىپ جاتىر، قاراعايلار سامساپ تۇر. قورشاۋىنىڭ بيىكتىگى 3 مەتر، ىشىندە جەكە ءۇي دە، ۇلكەن كورپۋس تا بار ەكەن. جانگەلدينگە جەكە ءۇي بەردى. قاسىندا بالىق اۋلايتىن توعانى بار ەكەن. سۇراستىرىپ بىلسەم، ءبىر جولدامانىڭ باعاسى سول زامانداعى 11 مىڭ سوم ەكەن، ءبىراق الەكەڭە ءبارى تەگىن ەدى.
– جانگەلديندى الاشوردا ۇكىمەتىنە قارسى شىققان، ءوزى مۇسىلمان ەمەس، دەپ قاۋەسەت تاراتۋشىلار دا جوق ەمەس. وعان نە ايتاسىز؟
– الەكەڭ ومىرىندە ءبىر ادامعا جاماندىق جاساماعان پەندە. ءتىپتى، دۇشپانىنا دا ءادىل بولعان. “ماعان توتەنشە كوميسسارلىق قىزمەتتى بەرگەندە “توتەنشە” قۇقىق تا بەرىلدى” دەگەن ەدى. “توتەنشە” دەگەن ءسوز – ميليسيا، پروكۋراتۋرا، سوتتىڭ ياعني، بۇكىل جازالاۋ مەكەمەلەءرىنىڭ بيلىگى جانگەلديننىڭ ءبىر ءوزىنىڭ قولىندا بولعان. “مەن زاڭ، ءتارءتىپ بۇزعان ادامدى ءوزىم جازالاۋعا قۇقىقتى بولدىم. ءتىپتى، اتۋعا دەيىن. سويتە تۇرا، ءبىر ادامنىڭ شەكەسىنەن شەرتكەن ەمەسپىن. ادامدى جازالاي سالۋعا، اتىپ جىبەرۋگە، تۇرمەگە تىعا سالۋعا كوپ اقىلدىڭ كەرەگى جوق، ول وڭاي نارسە. كوپشىلىگى زاڭدى بۇزايىن دەپ بۇزبايدى، بىرەۋ بىلمەي، بىرەۋ اداسىپ بۇزادى. ال بىرەۋ بىرەۋدىڭ ازعىرۋىمەن تەرىس جولعا تۇسەدى. وندايدا تۇقىمىن قۇرتپاي، جانىن قيناماي، اقىل ايتىپ جونگە سالىپ جىبەرۋگە تىرىسۋ كەرەك. دۇرىسى سول. ەگەر جونگە كەلمەيتىن ادام بولسا، ونى ون جەردەن تۇرمەگە جاپساڭ دا ەشتەڭە شىقپايدى. وسىنى ۇمىتپا”، – دەيتىن.
الاشوردانى قۇلاتقان جانگەلدين ەمەس. ونى قۇرتقان كەڭەس وكىمەتى. اتاقتى ءاليحان بوكەيحانوۆتى ءالىبي جانگەلدين لەنينگە ەكى رەت كىرىپ: “پاتشا وكىمەتىنە قىزمەت ىستەگەن ادام بىزگە دە قىزمەت ىستەي الادى. بۇل وتە ءبىلىمدى، پايدالى كىسى. قازاق حالقى ونى قادىرلەيدى، ونى ساقتاپ قالۋ كەرەك”، – دەپ امان قالدىرعان. الەكەڭ سونداي-اق احمەت بايتۇرسىنوۆتى دا لەنينگە كىرىپ: “بايتۇرسىنوۆ گرامماتيكا جازعان، ماتەماتيكانى ءتورت امال دەپ قازاق تىلىنە اۋدارعان ۇلكەن عالىم، جازۋشى، بىزگە كەرەك”، – دەپ ونى ساقتاپ قالعان. ءالىبي توعجان ۇلى كاتوليك تە، حريستيان دا ەمەس، ول مۇسىلمان. مەككەدە ەكى رەت بولعان. ءسىز بىلەسىز، ساۋد ارابياسىنا مۇسىلمان ەمەس ادام جىبەرىلمەيدى. جانگەلدين شىلىم شەكپەگەن، اراق-شاراپ ىشپەگەن، قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىن ساقتاعان، وتىرعان جەرىندە اس قايىرىپ، باتا بەرەتىن. مۇنى مەن كوزىممەن كورگەن اداممىن.
– ىزگىلىك اعا، ءسىز جوعارعى كەڭەستىڭ ناگرادا ءبولىمىن باسقاردىڭىز. جالپى، ادامنىڭ ەڭبەگىن باعالاۋ قيىن دا قىزىقتى، جاۋاپتى جۇمىس قوي. وسى رەتتە جانگەلدينگە قاتىستى ايتار ەرەكشە جاعدايلار بولدى ما؟
– ارينە. ونداي جاعدايلار كوپ. ەستە قالعانىن ايتىپ كورەيىن. 1951 جىلى اعايىندى ريشاد، ءمۇسىلىم ابدۋلليندەرگە حالىق ءارتىسى اتاعىن بەرۋدە پرەزيديۋم مۇشەلەرى: “.ۇلكەنىنە بەرەيىك تە، كىشىسىن قويا تۇرايىق”،– دەپ ەكىگە جارىلدى. سوندا الەكەڭ تۇردى دا: “شىراقتارىم-اۋ، بۇلار وزدەرى ەگىز كورىنەدى. ارالارى 10-12 ءمينوت. قۇداي ايىرماعان ادامداردى سەندەر بولەكتەگەندەرىڭ قالاي بولادى؟ ەكەۋىنە بىردەي بەرىڭدەر”، – دەدى. سوندا ج.شاياحمەتوۆ تۇردى دا: “اقساقال دۇرىس ايتادى. ەكەۋىنە بىردەي بەرۋ كەرەك”،– دەپ قوستادى. جالپى، ءبىزدىڭ بولىمگە ماراپات الۋعا ادامدار كوپ كەلەتىن. سوندا ولاردىڭ دەنى ماراپات الۋعا ەمەس، سونى سىلتاۋراتىپ جانگەلءديندى كورىپ كەتۋگە تىرىساتىن. 1951 جىلى قازان مەيرامى قارساڭىندا ماعان ءبىر مىنەزى شالكەس بەكەجان (بەك) سۇلەيمەنوۆ دەگەن تاريحشى جىگىت كەلدى دە، ءاتى-جونى جوق: “ماراپاتتى كىم جاسايدى؟” دەدى. “جوعارى كەڭەستىڭ ءتوراعاسى” دەدىم. “ولاي بولسا المايمىن، تەك قانا جانگەلدينءنىڭ قولىنان الامىن”، – دەپ تۇرىپ الدى. مەن ول كىسىنىڭ ون كۇنگە ءىسساپارعا كەتكەنىن ايتىپ ارەڭ قۇتىلدىم. سول كۇنى ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن ادەمىشە كەلگەن اققۇبا جىگىت كەلىپ ءوزىنىڭ عىلىم دوكتورى ەرمۇقان بەكماحانوۆ ەكەنىن، ەگەر رۇقسات بولسا ماراپاتتى جانگەلديننىڭ قولىنان العىسى كەلەتىنىن سىپايى جەتكىزدى. ول كىسىگە ىقىلاسىم ءتۇسىپ: “ولاي بولسا، تەلەفونىڭىزدى ءبىزدىڭ قىزمەتكەر مۋزا سافيۋلليناعا تاستاپ كەتىڭىز”، – دەدىم. جانگەلدين كەلگەن سوڭ پروفەسسوردىڭ ءوز قولىنان ماراپات العىسى كەلەتىنىن ايتىپ ەدىم، الەكەڭ كەلىستى. ول كىسىگە، ۇمىتىپ وتىرمىن، سول جولى كسرو-نىڭ وردەنى مە، مەدالى مە تاپسىرىلدى. سول مۇمكىندىكتى پايدالانعان ە.بەكماحانوۆ: “ءالىبي اعا مەنى پارتيادان شىعاردى، جۇمىستان قۋدى، ەندى سوتتايىن دەپ جاتىر. كەنەسارى جايىندا كىتاپ جازىپ ەدىم، سودان پالەگە قالدىم”، دەدى. الەكەڭ دەرەۋ ج.شاياحمەتوۆكە تەلەفون سوقتى. “جۇماشجان، مەندە بەكماحانوۆ دەگەن جىگىت وتىر. ول جىگىت 1916 جىلى تۋىلىپتى. ول جىلدارى تۋعاندار وكىمەتتى قۇرعانمەن بىردەي بولماي ما؟ سوندا وكىمەتتى قۇرعان بالا جاۋ بولا ما؟ ەگەر اقىن-جازۋشى، عالىمداردىڭ كىتابى ۇنامايتىنداردى شەتىنەن جابا بەرسەك، بىزدە اقىن دا، عالىم دا قالماس. بۇل بولمايدى. ودان دا: “انا كىتابىڭدى تۇزەتىڭىز، بولماسا قايتادان جازىڭىز، ايتپەسە شىعارمايمىز دەۋ كەرەك شىعار”، – دەدى. ار جاعىنان شاياحمەتوۆ كەلىسپەگەن بولۋى كەرەك، الەكەڭ تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن قويدى دا سۇرلانىپ وتىرىپ قالدى. قولىنان ەشتەڭە كەلمەي قالعاندا سونداي كۇيگە ءتۇسۋشى ەدى جارىقتىق. ارتىنشا ءبىر ايدان كەيىن ەرمۇقان بەكماحانوۆتى دا، بەك سۇلەيمەنوۆتى دە 25 جىلعا سوتتاپ جىبەردى.
1954 جىلى قىستا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ پ.ك.پونومارەنكو كەلدى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، قاعازعا قاراماي ءتورت ساعات بويى سويلەدى. سوندا: “دۇنيە ءجۇزىندە جاڭا مەملەكەت پايدا بولسا، ونىڭ عالىمدارى وتكەن زامانداعى اقىندارىن، باتىرلارىن مۇراعاتتان ىزدەيدى. ول زاڭدى نارسە. سىزدەردىڭ بەكماحانوۆ دەگەن عالىمدارىڭىز كەنەسارى دەيتىن باتىردى تاۋىپتى. كەنەسارى جامان باتىر ما، جاقسى باتىر ما – ماسەلە وندا ەمەس. “باسقا باتىردى تاپ”، دەگەندە بەكماحانوۆ باسقاسىن دا تابار ەدى عوي. وسىلاي اقىل ايتۋدىڭ ورنىنا شاياحمەتوۆتەرىڭىز ونى 25 جىلعا سوتتاپ جىبەرگەن. ودان دا سول بەكماحانوۆتىڭ 25 جىلىن سك-نىڭ بەس حاتشىسىنا بەس جىلدان ءبولىپ بەرگەندە دۇرىس بولاتىن ەدى”،– دەگەنى. سول كەزدە ءالىبي جانگەلءديننىڭ 1951 جىلى جۇمەكەڭە ءسوزىن وتكىزە الماي سۇپ-سۇر بوپ وتىرىپ قالعانى كوز الدىمدا كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى. پانتەلەيمون كوندراتيەۆيچتىڭ وسى سوزىنەن كەيىن ە.بەكماحانوۆ سىبىردەن بوسانىپ كەلدى. كەيىننەن كومەكتەسىپ ءۇي الىپ بەردىك. مەن بۇل جەردە ج.شاياحمەءتوۆتى كىنالايىن دەپ وتىرعانىم جوق. وعان: “فەودالدىق اعىمعا ءبىزدى قايتا تارتىپ بارا جاتىر”، دەپ تەرىس مالىمەت بەرگەن ورتالىق كوميتەتتىڭ قىزمەتكەرلەرى دە قاتىستى بولۋى مۇمكىن. ايتەۋىر، سونداي ءبىر سۇرقيا زامان ءوتتى عوي.
اڭگىمەلەسكەن گۇلزەينەپ ءسادىر قىزى
"الاش ايناسىنان" الىندى
6 الاش ۇسىنادى
