ابايتانۋدىڭ بۇيىرىنە تىكەندەي قادالىپ جۇرگەن، ءتىپتى، قالىڭ قاۋىمدى ورىندى-ورىنسىز كۇيىندى ەتىپ، جانبايتىن  تامىزدىقپەن ءتۇتىن ساپ وتىرعان الاوكپە ماسەلەنىڭ ءبىرى  – ابايدىڭ تۋعان جىلى مەن تۋعان كۇنى تۋرالى جورامال بوپسالار. «بۇل بەس كۇننىڭ ءجونى جوق اپتىعارعا» دەپ اباي ايتقانداي، وسى ۇشقارىلىقتىڭ ابايدىڭ جەكە باسىنا، جالپى، قازاق رۋحانياتىنا اكەلەتىن ەش پايدا-زيانى دا جوق. ارينە، ناقتى دەرەكپەن دايەك ايتىلسا، يىلگەن باس – يىلگەن كۇيىندە قالار ەدى. بۇل، ابايدىڭ ءار مەرەيتويى قارساڭىندا قايتالانىپ، وسى ماسەلەنى كوتەرۋگە پايىم-پاراسى بارلار دا، مۇددەلىلەر دە،  جونسىزدەن ءجون ىزدەگەن جونسىزدەر دە لابا قاعىپ ءجۇر. ءبىر توقتام بار ما، جوق پا جانە ءجون سوزگە توقتام بولا ما، جوق پا؟ جوق، اباي ايتقانداي: «ءبىز دە بىلەمىز!» دەپ ناداندىعىمىزدى بىلىمدىككە بەرمەي تالاسقاندا، ولەر-تىرىلەرىمىزدى بىلمەي، كۇرە تامىرىمىزدى ادىرايتىپ كەتەمىز» بە؟

بۇل ءبىر كەزدەرى م.اۋەزوۆ: «ابايتانۋدىڭ پروبلەمالىق ماسەلەلەرى رەتىندە مەن مىنالاردى اتاۋ ءجون عوي دەپ ويلايمىن: 1.اباي مۇراسىنا بايلانىستى جادىگەرتانۋ جانە تەكستولوگيالىق رەداكسيا جۇمىستارى ماسەلەسى. 2.ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانى…» [اۋەزوۆ م. ابايتانۋ دارىستەرى. (ھاشيا، بايانداما، وي-پىكىر، سىن-رەسەنزيا//الماتى: -راۋان. -1994. -160 ب.، 24ب.] ، –   دەپ اتاپ وتكەن، زەرتتەۋ سالماعى سۇيەكتەن ءوتىپ بارا جاتقان وزەكتى ماسەلە. تۋرا وسى ەكى ماسەلە، ارادا زامانالار وتسە دە، يگەرىلمەگەن تاقىرىپ بولىپ قالىپ كەلەدى. وكىنىشتى. ارينە، جەكەلەگەن جەتىستىكتەر بار، ءبىراق، سولار جۇيەلەنىپ، قورىتىلىپ، ورتاق ءبىر تۇتاس عىلىمي ءومىربايان دەڭگەيىنە جەتكەن جوق.

انىعى، قالاي دەگەنمەن دە، بۇل ماسەلەگە توقتام سالىنۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ابايدىڭ ناقتى قاي كۇنى تۋعانى تۋرالى ناقتى دەرەك بار ما؟ بۇل داۋ قايدان شىعىپ وتىر؟ ءبىز تورەلىك ايتپايمىز، تەك وزىمىزگە ءمالىم دەرەكتەرگە شولۋ جاساي كەلىپ، ويىمىزدى ورتاعاسالىپ، ۇسىنىس ايتامىز. ابايدىڭ ءومىرىن ۇنەمى نازاردا ۇستايتىن وزگە دە كوزى قاراقتى قاۋىم قاتارلى مەن دە بۇل دەرەكتەردى ۇزاق جىلدار بويى قاپەرىمدە ۇستاپ كەلگەن جايىم بار. ءبىراق، ماعان ابايدىڭ تۋعان كۇنى تۋرالى ءبىر عانا دەرەك ەمەس، 6 دەرەك ءمالىم ەدى. ولار: 23، 29 شىلدە، 8، 10، 15، 23 تامىز. ءبارى دە كەزىندە باسپاسوزدە جاريالانعان، كوپشىلىك قاۋىمعا ماعلۇمدار جايلار. ەسكى جانە جاڭا جۇلدىزناما بويىنشا ءار قايسىسىنىڭ ارالىعىندا 13-15 كۇندەي ايىرما بار. ۇزىنىرعاسى – تۋرا ءبىر ايدىڭ  كولەمىن قامتيدى. ەگەردە، سالىستىرا قۋزاساق، ونىڭ مولشەرىن 13 كۇنگە دەيىن تارىلتۋعا بولادى.

ءبىر قىزىعى، وسى ايتىلعان دەرەكتەردى ۇسىنىپ، ۋشىقتىرىپ جۇرگەندەردىڭ بارلىعىنىڭ دا سۇيەنگەن ادامدارى  – ءبىر ادامدار جانە ولاردىڭ بەرگەن   دەرەكتەرى دە بىردەي. ءبارى دە، مۇحتار اۋەزوۆكە، ءارحام ىسقاقوۆقا، قايىم مۇحامەدحانوۆقا جۇگىنەدى. ال ولاردىڭ بولجامىندا ءابىش جيرەنشيننىڭ اتى اتالماسا دا، سول كىسى ۇسىنعان دەرەككە يەك سۇيەگەنى بايقالادى. ودان دا وتكەن قىزىعى، نەمەس، تاڭدانارلىعى – ابايدىڭ تۋعان كۇنىن بەلگىلەپ، قاۋلى شىعارتىپ، تاسقا باستىرعان دا  وسى ءۇش ادام جانە ۇشەۋى اقىلداسىپ وتىرىپ شەشكەن، ءبىرى – دەرەكتى راستاعان، ءبىرى – قۇجاتتى دايىنداعان، ءبىرى – ۇكىمەت قاۋلىسىن شىعارتقان ادامدار، ياعني، وسى رەت بويىنشا كەلتىرسەك، ولار – ءارحام ىسقاقوۆ، قايىم مۇحامەدحانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ.

سوندا، قالاي بولعانى، باسپا ءسوز بەن عىلىمي ورتانى داۋرىقتىرىپ جۇرگەن الاۋىزدىق قاي كەزدەن باستاپ تۋدى جانە نەدەن باستالدى. جالپى، ابايدىڭ تۋعان كۇنى 10 تامىز دەپ قاشان بەلگىلەندى جانە ول قالاي بەلگىلەندى، رەسمي قۇجاتتاردا قاشان بەكىتىلدى، وعان كىمدەر قاتىستى؟ وسى جاعداياتتار تياناقتالعاندا  عانا داۋرىعۋ باسىلىپ،  ءبىر توقتامعا كەلىپ، تىنىم تابار دەپ ۇمىتتەنەمىز.

ەڭ الدىمەن، ءار كەزدە، ءقازىر دە شەتقاقپايلاپ ايتىلىپ جۇرگەن ابايدىڭ تۋعان جىلى تۋرالى ماعلۇماتقا توقتالا كەتەيىك. ابايدىڭ تۋعان كۇنى مەن جىلى، ولگەن كۇنى مەن جىلى تۋرالى دا ءار ءتۇرلى شان بەرىپ قالعان جورامال بار. سوڭعى مالىمەت تەك قاۋەسەت قانا، اۋىزەكى اڭگىمەنىڭ الىپقاشپاسى بولعاندىقتان دا جانە ول ماسەلە سەنىمدى دەرەكتەر ارقىلى بارىنشا راستالعاندىقتان دا، قاپەرگە  المايمىز. ال، تۋعان جىلى قاقىنداعى دەرەكتەر ارحيۆ جازبالارىندا جانە اكەسى قۇنانبايدىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن وقيعالارعا وراي تولتىرىلعان انكەتالاردا كەزدەسكەندىكتەن دە، نازارعا ۇسىنۋعا ءماجبۇرمىز.

بۇل پىكىر: وي سالۋ، سارالاۋ، بىتىم-بەرەكەگە كەلۋ ماقساتىندا جازىلىپ وتىرعاندىقتان دا، اعايىن-جۇرت الدىن-الا الاكوڭىل بولماس ءۇشىن، كەلتىرىلەتىن دەرەكتەردىڭ بارلىعى دا ارحيۆ قۇجاتتارىنا نەگىزدەلگەنىن [رف ورتالىق مەملەكەتتىك تاريح ءارحيۆى. قور-1352، 20ء-تىزىم، 379ء-ىس؛ ورتالىق مەملەكەتتىك اسكەري تاريح ءارحيۆى، 400-قور، 50ء-تىزىم، 4ء-ىس، 6-8 پاراق؛ ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، 3-قور، 3ء-تىزىم، 3649ء-ىس]، ول ماعلۇماتتاردى عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەندەر – الكەي مارعۇلان [مارعۇلان ءا. ابايدىڭ لەنينگرادتاعى قولجازباسى//ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو: -1957. -№3،-89-91 بب.؛ مارعۇلان ءا. حاليۋللاعا ابايدىڭ جازعان حاتتارى// قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى: -1959. -№6. -20-24 بب.]، ف.ن.كيرەيەۆ  [كيرەيەۆ ف.ن. نوۆىە داننىە ك بيوگرافيي ابايا// كازاحستان، الماناح: 1947. 99-105 بب.، كيرەيەۆ ف.ن. پوسلەدنيە گودى ابايا// كازاحستان، الماناح: 1950. 4-يا كنيگا. س. 3-14بب.]، ءلايلا مۇحتار قىزى اۋەزوۆا [اۋەزوۆا ل.م. يستوريچەسكايا وسنوۆى ەپوەي «پۋت ابايا». مونوگرافيا//الماتى: -عىلىم. -1969؛ م.و.اۋەزوۆ تۆورچەستۆوسىندا قازاقستان تاريحىنىڭ پروبلەمالارى. جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە كومەكشى قۇرال// الماتى: -مەكتەپ. -1977 -272 ب.]، مۇزدىباي بەيسەنبايەۆ [مۇزدىبايەۆ ب. اباي جانە ونىڭ زامانى «اباي ىزىمەن). جيناق// الماتى: -جازۋشى. -1988. -136 ب.]، بەيسەنباي بايعالييەۆ [بايعالييەۆ ب.اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە. مونگرافيا//الماتى: -ارىس، -200. -134 ب.] سياقتى اسا ىقتياتتى عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر ەكەنىن ەسكە سالا كەتەمىز.

بۇل رەتتە ويعا نەگىزگى قازىق بولاتىن باستى ارقاۋ – قۇنانباي مەن بوجەي اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ سەبەپتەرىن تولىق انىقتاپ بەرەتىن ومبى وبلىستىق مۇراعاتىندا كەزىندە حاتتالىپ قالعان دەرەكتەر.  بۇل دەرەكتەر ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ نازارىنا ىلىككەن. ارحيۆ ءىسىنىڭ كوشىرمەسىن ل.م.اۋەزوۆاعا تابىستاعان. ومبى مۇراعاتىنداعى «قارقارالى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى جانە بولىسى وسكەنبايەۆتاردىڭ زاڭعا قارسى ارەكەتتەرى تۋرالى ءسىبىر قازاقتارىنىڭ جالپى شەكارا باسقارماسىنا تۇسكەن شاعىمدار» جانە «سۇلتان وسكەنبايەۆ تۋرالى» (ووما، 3-قور، 3ء-تىزىم،3649ء-ىس) دەپ اتالاتىن بۇل ەكى تومدىق تەرگەۋ ىسىمەن اكادەميك س.زيمانوۆ  پەن ابايتانۋشى ب.مۇزدىباي ۇلى تانىسىپ، كەزىندە وزدەرىنىڭ عىلىمي ماقساتىنا وراي پىكىر ءبىلدىردى. بۇل مۇراعاتتىڭ ەسىگىن ءبىز دە 1977 جىلى قىركۇيەك ايىندا اشتىق. ول قۇجاتتار ومبى گۋبەرنيالىق مۇراعاتىنىڭ 3-قورىنىڭ 3-تىزبەسىندە كورسەتىلىپ، ساقتالعان. كولەمى 413 پاراق، ياعني، 826 بەتتىك تەرگەۋ ءىسىن پولكوۆنيك سپريدونوۆ رەتكە كەلتىرىپ، تىركەۋگە الىپ، ساقتاۋعا وتكىزىپتى. پولكوۆنيك سپريدونوۆ ون بەس جىلعا (1846-1862) سوزىلعان تەرگەۋ ءىسىنىڭ جاي-جاپسارىن تۇگەل بايانداپ، قاعازعا تۇسىرگەن. زادى بۇل ۇكىم شىعارۋ ءۇشىن دايىندالعان ايىپتاۋ انىقتاماسى سياقتى. الايدا سوتقا بەرىلمەگەن. ەكىنشى بۋمادا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىندەگى رەسمي نۇسقاۋلار، حابارلار، قۇنانبايدى ۇستاۋ، تۇرمەگە جابۋ تۋرالى بۇيرىقتار ساقتالعان. ال «سۇلتان وسكەنبايەۆ تۋرالى»، – دەپ اتالاتىن دەربەس ىستە 15 جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان تەرگەۋ ءىسىنىڭ نەگە سوتقا بەرىلمەگەنى جانە ول ءىستى جىلدامداتۋ جونىندەگى سانك-پەتەربۋرگتەگى پاتشا اكىمشىلىگى مەن سەمەي گۋبەرناتورىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس قۇجاتتارى تىركەلگەن.  وسى انىقتاماعا ومبى اسكەري-گەنەرال گۋبەرناتورىنىڭ كەڭەسشىسى ن.ابراموۆ: بۇل تەرگەۋ ءىسىنىڭ 21 تومنان تۇراتىنىن، ونىڭ بارلىعىن قاراۋعا تۇتقىندالعانداردىڭ كوپتىگىنەن مۇرشا بولماي جاتقانى – تۋرالى حاباردى جوعارىعا جولداپتى.

ومبى مۇراعاتىنداعى تەرگەۋ ءىسى بويىنشا اتالعان وقيعا 1846 جىلى باستالعان. مۇندا جەر داۋى عانا ەمەس، قۇنانبايعا باسقا دا قىلمىستىق ايىپتار تاعىلعان. ءىستىڭ اسقىنىپ كەتكەنى سونشالىق، وعان ومبىداعى گەنەرال-گۋبەرناتور مەن قوسا سانك-پەتەربۋرگتاعى يۋستيسيا ءمينيسترى دە ارالاسىپ، ءتيىستى جارلىق بەرگەن. قۇنانباي – بوجەي اراسىنداعى داۋ 1854 جىلعا دەيىن سوزىلعان. 1846 جىلى ءتىلماش نيكولاي كرۋتكوۆ توبىقتى رۋىنىڭ بولىسى قۇنانبايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ، تەرگەۋ جۇرگىزەدى. ءبىراق ول كەزدە قۇنانباي مەن بوجەي ءوزارا بىتىسكەن بولىپ شىعادى. وعان اياگوز وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى باراق سولتابايەۆ دانەكەر بولادى. ءسويتىپ تەرگەۋ اياقتالماي قالادى. وسى تەرگەۋ ۇزدىك-سوزدىق سوزىلىپ، اقىرى قۇجاتتار ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك اسكەري-تاريح ارحيۆىنە دە تۇسەدى. اكادەميك ءا.مارعۇلان مەن ابايتانۋشى م.مۇزدىبايەۆتىڭ  عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن دەرەكتەرى وسى ارحيۆتەن الىنعان جانە ولاردىڭ قولىنا تۇسكەن دەرەكتەردەگى ماعلۇماتتاردا ايىرماشىلىقتار بار. م.بەيسەنبايەۆ ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە ارحيۆ ءىسىنىڭ 1846-1854 جىلدار اراسىندا جۇرگىزىلىگەنىن ەسكەرتە كەلە، ءا.مارعۇلان ەكەۋى تاپقان قۇنانبايدىڭ قىزمەت انكەتاسىنداعى ەكى قۇجاتتى ءوزارا سالىستىرىپ بەرگەن. وندا، ءا.مارعۇلان جاريالاعان  1851 جىلعى ارحيۆ قۇجاتى بويىنشا: «…ۇلجاننان: تاڭىربەردى (تاكەجان) – 13 جاستا، 1838 جىلى تۋعان، يبراھيم (اباي) – 7 جاستا، 1844 جىلى تۋعان، ىسقاق – 5 جاستا، 1846 جىلى تۋعان»، – دەپ كورسەتىلگەن. ال، م.بەيسەنبايەۆ تاپقان قۇجاتتا: «ۇلجاننان: تاڭىربەردى (تاكەجان) –   1834 جىلى 31 مارتتا تۋعان، يبراھيم (اباي) –  1846 جىلى 15 يۋندە (ماۋسىمدا) تۋعان، ىسقاق – 1847 جىلى 11 مايدا تۋعان» [ورالىق مەملەكەتتىك اسكەري تاريح ءارحيۆى، 400-قور، 50ء-تىزىم، 4ء-ىس، 6-8 پاراق]، – دەپ كورسەتىلگەن. سونداي-اق، زەرتتەۋشى ءار ءتۇرلى ارحيۆ دەرەكتەرىندە قۇنانبايدىڭ جاسى بىردە – 46، بىردە – 48، بىردە –  49 دەپ جازىلعانىنا يەك ارتا كەلە، قۇنانباي 1804 جىلى ەمەس، 1802 نە 1806 جىلدارى تۋعان بولۋى دا مۇمكىن دەگەن جورامال ايتادى.

سوندا، اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ تۋعان جىلى قايسى؟ ابايدىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى بەلگىلى ارحيۆ دەرەكتەرىن ءوزارا اسقان ىجداھاتتىلىقپەن سالىستىرىپ، زەرتتەگەن زەردەلى ارحيۆتانۋشى، مارقۇم ب.بايعالييەۆ: «جالپى العاندا، ابايدىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى ارحيۆ دەرەكتەرى ەكى ءتۇرلى ارحيۆ دوكۋمەنتتەرىندە شوعىرلانعان. ءبىرىنشىسى، ابايدىڭ بالالىق شاعىنان ماعلۇماتتار بەرەدى…، ياعني، 1845-1864 جىلداردى قامتيدى دا، نەگىزىنەن، ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي وسكەنبايەۆتىڭ جەكە باسىنا، قىزمەتىنە بايلانىستى قاتتالعان ءىس-قاعازداردان تۇرادى… ەكىنشى ءبىر توبى – ونىڭ كامەلەتكە تولىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋىنان باستاپ، قايتىس بولعانعا دەيىنگى كەزەڭدە، ياعني، 1865-1904 جىلدار اراسىنا … قاتىستى قاتتالعان ءىس-قاعازدار. … قازىرگى ۋاقىتتا ابايدىڭ تۋعان جىلىن كورسەتەتىن ەكى دوكۋمەنت بەلگىلى. ابايدىڭ 6-7 جاسار بالا كەزىندەگى تولتىرىلعان قۇنانبايدىڭ قىزمەت تىزىمىندە (فورمۋليارنىي سپيسوك) اقىننىڭ تۋعان جىلى ءار ءتۇرلى كورسەتىلگەن. الكەي مارعۇلاننىڭ موسكۆا قالاسىنداعى اسكەري-تاريحي ارحيۆتەن تاپقان قۇنانبايدىڭ 1851 جىلعى قىزمەت تىزىمىندە ابايدىڭ تۋعان جىلى – 1844 دەلىنسە، وسى ارحيۆتەن زەرتتەۋشى م.بەيسەنبايەۆ 1976 جىلى تاۋىپ جاريالاعان قۇنانبايدىڭ 1852 جىلى (جانە 1854 جىلى – ت.ج.) تولتىرىلعان قىزمەت تىزىمىندە بولاشاق ۇلى اقىننىڭ دۇنيەگە كەلگەن كەزى – 1846 جىلعى 15 ماۋسىم دەپ كورسەتىلگەن. ال، قازىرگى كەزدە ابايدىڭ تۋعان جىلى جوعارىداعى ارحيۆ  دەرەكتەرىندە كورسەتىلگەنىندەي 1844-تە، 1846-دا ەمەس، 1845-جىل دەپ رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن. ياعني، ۇلى اقىننىڭ تۋعان جىلى تۋرالى ءۇش ءتۇرلى دەرەك بوي كورسەتەدى. بىزدىڭشە، ەگەر اقىننىڭ العاشقى ءومىربايانىن جازعان كاكىتاي ىسقاقوۆتىڭ: «اباي 1845 جىلى – جىلان جىلى تۋدى، 1904 جىلى – ۇلۋ جىلىندا 60 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى…»، – دەگەن جانە شاكارىم قۇدايبەردييەۆتىڭ: «…يبراھيم – تۇراعى قازاق ءىشى بولعاندىقتان، ءقادىرى از ءبىلىندى. ولاي بولماعاندا دانىشپان، عۇلاما فيلوسوف كىسى ەدى. 1904 جىلى يۋن ايىندا 60 جاسىندا ءوتتى»، – دەگەن دەرەكتەرىن نازارعا ۇستاساق، وندا 1851 جىلى حاتتالعان ارحيۆ دوكۋمەنتى بويىنشا، ابايدىڭ تۋعان جىلى – 1844 جىل دەپ تانۋعا بولار ەدى. ءبىراق، جوعارىدا تولتىرىلعان قوس دوكۋمەنت تە اباي تۋعاننان كەيىن تولتىرىلعان. سوندىقتان، ونداعى مالىمەتتى اۋىزشا ايتۋشى مەن حاتقا ءتۇسىرۋشىنىڭ گريگوريان كالەندارىن جانە بايىرعى قازاق جىل قايىرۋ ەسەبىن ايىرىپ كورسەتپەي، مالىمەت بەرۋشىنىڭ: «پالەن جاستا» دەگەنىن حاتقا ءتۇسىرۋشى وزىنشە ەسەپتەپ، 1844، نە بىردە 1846 دەپ جازا سالۋى ابدەن مۇمكىن نارسە. ونىڭ ۇستىنە، تۋراعۇل مەن ءارحام ءوز ەستەلىكتەرىندە: «اباي 59 جاسىندا قايتىس بولدى»، – دەپ كورسەتەتىنى بار. ءيا، مىنە، وسىنداي ءار ءتۇرلى دەرەكتەر اقىننىڭ قالىپتاسىپ ورنىققان تۋعان جىلىن ناقتىلى كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. سوندىقتان دا، اتاپ كورسەتىلگەن دالەلدەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل ماسەلەنىڭ باسىن ازىرگە اشىق قالدىرا تۇرامىز» [بايعالييەۆ ب.اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە. مونگرافيا//الماتى: -ارىس، -200. -134 ب. -11-13ب] ، – دەپ بايىپپەن پىكىر ءبىلدىردى.

ەندى، وسى دەرەكتەردىڭ جىگىن اشىپ تۇرعان كىلتيپاندار مەن دانەكەرلەرگە نازار سالعىمىز كەلەدى. مەنىڭ ويىمشا، ءوزىمىزدىڭ ارحيۆتە وتكەن 40-50 جىلدىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك، كەيبىر جاڭىلىستار مەن اۋىس-كۇيىستەردىڭ اڭىسى اڭعارىلاتىن سياقتى. ءبىرىنشى انىقتاپ الاتىن ماسەلە – اباي نەشە جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى؟ 60 جاسىندا ما، جوق، 59 جاسىندا ما؟ جىلان جىلى – قاي جىل، ۇلۋ جىلى – قاي جىل؟ دەرەك بەرگەن ادامداردىڭ بارلىعى دا قازاقى  ەسەپپەن جىل قايىرىپ ماشىقتانعان ادامدار جانە ولاردىڭ ماعلۇماتتارى جاريالانعان كەزدە گريگورياندىق جىل قايىرۋ ءالى قابىلدانعان جوق بولاتىن. ول رەفورماعا دۇنيە جۇرتشىلىعى 1913-1914 جىلدارى  عانا جاپپاي كوشىپ، جاڭا جىلدى 1 قاڭتار دەپ بىلگىلەدى. مىسالى، امەريكا  مەن اعىلشىن جۇرتى بۇعان ءالى كوشپەي، جەلتوقساننىڭ ءۇشىنشى ونكۇندىگىندە يسا پايعامباردىڭ كۇنىن اتاپ ءجۇر.  ال، پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ قاعازعا تۇسىرگەن  اي مەن جىلدارى پراۆوسلاۆيەلىك ەسكى كالەندار بويىنشا جازىلعان. سونىمەن قاتار، پراۆوسلاۆيە دىنىندەگىلەر جاڭا جىلدى وسى كۇنگە دەيىن 1 قاڭتاردا ەمەس، ودان 13 كۇن كەيىن اتاپ  كەلەدى. سوندا، ەۋروپالىق ەسەپ پەن سلاۆياندىق ەسەپتىڭ ءوزىنىڭ اراسىندا 20-23 كۇن ايىرماشىلىق بار.   ءبىز، قازاقتاردىڭ جىل مەن جۇلدىز قايىرۋى ەسەبىنە سۇيەنىپ، ەۋروپالىق كالەندار بويىنشا 13 كۇن قوسامىز. ال، بۇكىل پاتشالىق ۇستانعان پراۆوسلاۆيەلىك كالەندارعا سايكەس  انكەتا تولتىرعان رەسەيدىڭ دابىرلەرى كورسەتكەن جىل مەن ايدى جانە كۇندى 13 كۇن  ەسەپتەۋدى قاپەرگە المايمىز. ءسويتىپ، 10 تامىزعا 13 كۇندى قوسىپ، 23 تامىزدى كورسەتىپ ءجۇرمىز. ال، ودان ارحيۆ قۇجاتتارى تولتىرىلعان پراۆوسلاۆيەلىك كالەندار بويىنشا 13 كۇندى شەگەرسەك، قايتادان 10 تامىزعا قايتىپ كەلەدى.

سونىمەن، قازاقى ەسەپ بويىنشا جىلان جىلى – قاي جىل؟  ابايدىڭ ومىرىنە قاتىستى ارحيۆ دەرەكتەرىن جيىرما جىلداي قازبالاپ ىزدەستىرگەن زەرتتەۋشى م.بەيسەنبايەۆ: ق.ىسقاقوۆتىڭ «قازاق كالەندارى» اتتى ەڭبەگىندە، جىلان جىلى – 1846 جىل دەپ كورسەتىلگەن – دەيدى دە، ءوزىنىڭ پىكىرىن وسى «جىلان جىلىنا» بەيىمدەي باياندايدى. دەرەك، 1852-1854 جىلداردىڭ ارالىعىندا تولتىرىلعان. مالىمەتتى قاعازعا جازىپ وتىرعان ادامعا مالىمەتتى ايتۋشى ادام ەش ويلانباستان: «ابايدىڭ جىلى – جىلان» – دەپ جاۋاپ بەرەدى. جىلان جىلى ەسكى كالەندار بويىنشا 1846 جىلعا تۋرا كەلگەندىكتەن دە، حاتشى ەش ويلانباستان تۋرا سولاي جازادى. اراعا تۇسكەن بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە جىل ايىرماشىلىعىنان تۋىندايتىن  5-6 اي ەسەپكە الىنباعان نەمەسە ەسكەرىلمەي قالعان، ونى جازىپ وتىرعان حاتشى دا قاپەرگە المايدى.

ال، بۇل مەرزىمدى قازاقى جۇلدىز ەسەبىنە اينالدىرساق، 5-6 اي ەمەس، بۇكىل ءبىر جىل اۋىسىپ كەتەدى. ويتكەنى، شىعىس جۇلدىزناماسى بويىنشا جىل باسى – 22 ناۋرىزدان باستالىپ، كەلەر جىلدىڭ 22 ناۋرىزىندا  اياقتالادى. ياعني، جىلان جىلى 1845 جىلدىڭ ناۋرىزىندا كىرىپ، 1846 جىلدىڭ ناۋرىزىندا شىعادى. دەمەك، اباي 1845 جىلى – جىلان جىلى كىرگەندە، جايلاۋدان كۇزەۋگە بەت العان كەزدە (ءا.ىسقاقوۆ) تۋعان.  ال، جىل مەن جۇلدىز قايىرۋدى بىلەتىن قازاق، ءتىپتى، ابايدىڭ ءوزى 1846 جىلعى ناۋرىزبەن بىرگە ءوتىپ كەتكەن جىلان جىلىن 1846 جىلدىڭ ساۋىرىنەن باستاپ كىرگەن جىلقى جىلىنا «بايقاماي» اۋىستىرىپ ايتۋى مۇمكىن با؟ ەشقاشاندا جانە ەشقانداي قازاق تۋعان جىلىنىڭ اتىن شاتاستىرمايدى. ال، بۇل: 1845ء-تىڭ كىرىسى مەن 1846-نىڭ شىعىسىنا تيەسىلى جىلان مەن  جىلقى جىلدارىنىڭ ارالاس ايلارىنىڭ اراسىن   جىل-جىلعا مۇشەلەپ بولمەي،   پراۆوسلاۆيەلىك كالەندەرعا  اۋدارۋ بارىسىندا اۋىزەكى ءۇستىرت ەسەپتەۋدەن كەتكەن تابيعي جاڭساقتىق – دەسەك، بارلىق جاعىنان قيسىندى ءارى شىندىققا لايىق بولماق.

دەمەك، بۇل – ارحيۆ دەرەكتەرىندەگى قازاقتىڭ جىل قايىرۋىنان حابارى از شەنەۋنىك حاتشىلاردىڭ تاراپىنان جانە اۋىزەكى مالىمەت بەرۋشىنىڭ ۇستىرتتىگىنەن كەتكەن جاڭىلىس قانا. سونداي-اق، اباي 1844 جىلى دا تۋۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، ول جىلى، ياعني،  ۇلۋ جىلى اباي دۇنيەگە كەلدى دەۋدىڭ  ەش قيسىنى كەلمەيدى. سونداي-اق، اباي 1904 جىلى – ۇلۋ جىلى، 59-دان الپىسقا قاراعان جاسىندا دۇنيەدەن قايتىپ وتىر. قازاقتار العاشقى مۇشەلدى 13 جاسىنان قايىراتىنىن ەسكە الىپ ەسەپتەسەك، 1906 جىلى اباي 61-مۇشەل جاسىنا شىعار ەدى. بۇل: 1904-1905 جىلدىڭ باسىن قايىرىپ تۇرعان ۇلۋدىڭ 1905-1906 جىلدى يەمدەنەتىن جىلانمەن ورىن اۋىسۋىنا سايما-ساي كەلەدى. دەمەك، بۇدان كەيىن ابايدىڭ 1845 جىلى – جىلان جىلىنىڭ جۋان ورتاسىندا تۋعانىنا ەش كۇمان مەن كۇدىك بولماۋى ءتيىس، ياعني، قۇنانبايدىڭ ۇلجاننان تۋعان ۇلى يبراھيم 1845 جىلى – جىلان جىلى تۋعان. بۇل ءدۇدامالدىڭ بەتىن وسىمەن جابامىز.

ەندى، وسى ارادا ابايدىڭ جانە ونىڭ اعا-باۋىرلارىنىڭ تۋعان جىلى مەن كۇنىنىڭ ارحيۆ دەرەكتەرىندە نەگە ءار قالاي جازىلۋىنىڭ ناقتى ومىرلىك دەرەكتەرىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋدىڭ رەتى كەلگەن سياقتى. ونىڭ باستى قيتۇرقىسى – بولىس سايلاۋى قارساڭىنداعى جانتالاستان تۋعان قازاقى ەسەپتە. مەن، بۇل ماسەلەنى تاپتىشتەپ جاتپاي، تاكەجان، اباي، ىسقاقتىڭ ءومىرباياندىق ءىس قاعازدارىندا ولاردىڭ تۋعان جىلىنىڭ نەگە ۇلعايتىلىپ كورسەتىلگەنى جونىندە ابايتانۋدا ەڭ سەنىمدى دەرەك كوزى بولىپ تابىلاتىن ءارحام ىسقاقوۆتىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» اتتى جازباسىنداعى مىنا جايدى كەلتىرۋمەن شەكتەلەمىن: «اعا  سۇلتاندىقتان، بولىستىقتان بىردەي ايىرىلىپ قالعانىن قۇنانباي نامىس كورەدى. ەندىگى سايلاۋعا دەيىن كۇش جيناپ، جولداس كوبەيتۋگە دايىندالىپ، وعان وزىنەن تۋعان بالالارىنان بولىس بولۋعا جارارلىق بىرەۋىن ويلاستىرادى. «ستەپنوە پولوجەنيە» زاڭىندا بولىس بولاتىن ادامنىڭ جاسى – 25-تەن، بي بولاتىننىڭ جاسى 35-تەن كەم بولماۋى شارت ەكەن. سونى بىلگەن قۇنانباي: تاڭىربەردىنى – 25 جاسقا، ابايدى – 24 جاسقا، ىسقاقتى – 23 جاسقا كەلدى دەگىزىپ اۋىلدىق ەسەپ كىنەگەگە تىركەتەدى… سايلاۋ بولعاندا تاڭىربەردى بولىس بولادى («جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا…»، اباي تۋرالى ەستەلىكتەر، الماتى، جازۋشى،1995،74-بەت)، كەلەسى سايلاۋدا: «وياز: ابايدىڭ ۇستىنەن كوپ شاعىم-ارىز بار، سايلاۋعا جارامايدى دەگەن سوڭ، ەندى ىسقاقتى قويماقشى بولادى. ونى ەستىگەن بوجەي مەن بايسال: جاسى تولمايدى، – دەپ ارىز ەتىپ قاراتسا، سپيسوك بويىنشا 25-كە تولعان بولىپ شىعادى…بولىس اتاعى ىسقاقتا بولعانىمەن، بۇعان باسشىلىق ەتۋ ابايدىڭ موينىندا» بولادى (سوندا، 75-76 بەتتەر).  ارحيۆ انكەتالارىنداعى قۇنانباي بالالارىنا قاتىستى جوعارىداعى دەرەكتەردىڭ ءار قيلى جازىلۋىنىڭ سەبەپ-قيتۇرقىسى تۇسىنىكتى بولعاندىقتان دا، ولاردىڭ تۋعان جىلى مەن ايلارى تۋرالى ماعلۇماتتاردا تەك قازاقى جىل اتاۋلارىنا عانا سەنگەن دۇرىس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، بالالارىنىڭ ناقتى تۋعان جىلدارىن قاعازعا وزگەرتتىرىپ جازدىرعانىمەن دە، جىل قايىرۋداعى مۇشەل اتاۋلارىن وزگەرتۋ – قۇنانبايدىڭ دا، پاتشانىڭ پاراقور ويازدارىنىڭ دا قولىنان كەلمەيتىن. دەمەك، بۇل ماعلۇمات ارحيۆ دەرەكتەرىنەن دە سەنىمدى ماعلۇمات بولماق.

ەندىگى كىلتيپان جانە ءبىزدىڭ دىتتەگەن ماسەلەمىز دە ابايدىڭ تۋعان كۇنىنە قاتىستى. قايتالاپ ەسكە سالا كەتەيىك: ابايدىڭ تۋعان كۇنى تۋرالى  6 دەرەك ءمالىم. دەرەكتانۋشىلار 15 ماۋسىم، 23، 29 شىلدە، 8، 10، 15، 23 تامىز – دەپ كورسەتەدى. الدىڭعى بەس دەرەكتى ىسىرىپ تاستاپ، سوڭعى 23 تامىزدى شىراق ەتىپ ۇستاپ، اقىنعا ارنالعان رەسمي، بەيرەسمي شارالاردى وسى كۇنگە وراي وتكىزىپ جۇرگەن ابايعا تىكەلەي قاتىستى رەسمي مەكەمەلەر دە بار. جوعارىداعى  دەرەكتەردىڭ  ىشىندە عىلىمي كوپشىلىككە ءمالىم جانە بەيمالىم دەرەكتەر بار، دەگەنمەن دە، بۇل ماعلۇماتتار ابايتانۋمەن اينالىساتىن عىلىمي ورتاعا ءمالىم. زەردەلەپ قاراساڭىز، ەسكى جانە جاڭا جۇلدىزناما بويىنشا  ولاردىڭ  ارالىعىندا 13-15 كۇندەي ايىرما بار. ال، سولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا ءتۇپ توركىنى، ايتار ءۋاجى، سۇيەنەر دەرەگى، كەلتىرگەن دالەلى ءۇش ادامعا، قايتالاپ ايتامىز، ءۇش تۇلعانىڭ – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، ءارحام ىسقاقوۆتىڭ، قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ  پىكىرىنە كەلىپ تىرەلەدى. بۇل ءۇش ادامنان باسقا ولاردىڭ تابان تىرەر تياناعى تاعى جوق. بۇل قالاي؟ سوندا، وسى ءۇش تۇلعا ءوز ەڭبەكتەرىندە ءار ءتۇرلى  دەرەك كوزىن كورسەتىپ، ءوزارا الشاق پىكىر ۇستانعان با؟ جوق. ولار بىرىگىپ وتىرىپ، اقىلداسىپ وتىرىپ شەشىم قابىلداپ، 1940-جىلى رەسمي تۇردە ءمارمارعا قاشاپ جازدىرىپ، جيدەبايداعى ابايدىڭ زيراتىنىڭ باسىنا تاقتا ورناتتى. ول تۋرالى قايىم مۇحامەدحانوۆ دەگداردىڭ ءوزى بىلاي دەپ ەسكە الادى.

ق.مۇحامەدحانوۆ: «1940 جىلى ابايدىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولاتىن مەرەكەسىن وتكىزۋ جونىندە ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلدى. اقىننىڭ مەرەيتويى قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىندە سالتاناتتى مەرەكە تۇرىندە ءوتتى. سەمەي وبلىسىنداعى شىڭعىستاۋ اۋدانى قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ ۋكازى بويىنشا «اباي اۋدانى» دەپ اتالاتىن بولدى… مادەني-تاريحتىق ماڭىزى زور ءىستىڭ ءبىرى – سەمەي قالاسىندا اباي مۋزەيىنىڭ اشىلۋى بولدى. اباي مۋزەيىن اشۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى سەمەيگە مۇحتار اۋەزوۆ كەلىپ، مۋزەيگە لايىقتى ءۇيدى كورسەتىپ بەردى جانە مۋزەي قۇرۋ ءۇشىن الدىن-الا ىستەلەتىن نەگىزگى كۇردەلى جۇمىستاردى بىزگە ءتۇسىندىرىپ (مۇراجاي ديرەكتورى ءارحام ىسقاقوۆ ەكەۋىنە – ت.ج.)، انىقتاپ بەرۋمەن بىرگە، ءوزى ءىس جۇزىندە ناقتىلى كومەك كورسەتىپ، يگىلىكتى ءىستى باستاپ بەردى. مۇحتاردىڭ باسشىلىعىمەن ءبىز دە ءوز مۇمكىندىگىمىزشە اباي مۋزەيىن اشۋ جۇمىسىنا اتسالىستىق. 1940 جىلى قازان جۇلدىزىنىڭ 16-سى كۇنى اباي مۋزەيى اشىلدى. مۋزەيدىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا استانادان مۇحتار اۋەزوۆ باستاتقان ءبىر توپ اقىن، جازۋشىلار كەلدى. مەن مۋزەيدىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى رەتىندە جۇمىس ىستەي باستادىم. سول كەزدەن باستاپ اباي مۋزەيىنەن قول ۇزگەمىن جوق… ابايدىڭ 100 جىلدىق مەرەكەسى الدىنداعى بەس جىلعى ۋاقىت ىشىندە ىستەلەتىن ىستەر انىقتالىپ، ابايدى ماڭگى باقي ەستە قالدىرۋعا باعىتتالعان ناقتىلى شارالار بەلگىلەندى. ول شارالار، مىسالى: اقىننىڭ جەرلەنگەن جەرىندە جيدەباي قورىعىنداعى اباي زيراتىنىڭ باسىنا ساۋلەتتى ەسكەتكىش ورناتۋ، قىستاۋلارىن جوندەپ، بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋ، سەمەي قالاسىنداعى اباي وقىعان مەدرەسە ءۇيىن اۋەلگى وقۋ بولعان كەزدەگى قالپىنا كەلتىرۋ… تاعى باسقالار» (قايىم مۇحامەدحانوۆ. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. ماقالالار، زەرتتەۋلەر/ا.: -ەل-شەجىرە. -2007. -5-توم. ب.-101-102)، – دەپ جازدى.

مىنە، وسى شارا بارىسىندا سول جولى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، ءارحام ىسقاقوۆتىڭ، قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ قاتىسۋىمەن 1940 جىلى ابايدىڭ جيدەبايداعى زيراتىنىڭ باسىنا ءمارماردان قاشالعان بەلگى-تاقتا ورناتىلدى. وندا، سول كەزدەگى مەملەكەتتىك جازۋ – لاتىن قارپىندە: «يبراھيم قۇنانبايەۆ. اباي. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جانە دانىشپان ويشىلى. 10 اۆگۋست 1845 ج. – 23 يۋن 1904 ج. – يبراگيم كۋنانبايەۆ. اباي. ۆەليكيي كازاحسكيي پوەت ي مىسليتەل. 10 اۆگۋست 1845 گ. – 23 يۋن 1904 گ.»، – دەپ ويىلىپ تۇرىپ جازىلدى.

ول تاقتانى جازدىرعان دا، جيدەبايعا اپارعان دا، زيرات باسىنا ورناتقان دا، سالتاناتتى تۇردە اشقان دا وسى ءۇش تۇلعانىڭ وزدەرى.

بۇل – ابايدىڭ تۋعان جىلى مەن كۇنى جانە قايتقان جىلى مەن كۇنى ناقتى كورسەتىلگەن تۇڭعىش تاريحي دەرەك.  بۇل دەرەكتەردى ءبىرىنشى رەت جانە ماڭگىلىككە قاشاپ جازدىرار الدىندا، جوعارىداعى تۇلعالار ءوزارا سان رەت اقىلداسىپ، ەسكى جانە جاڭا كالەندارعا اۋىسۋىنا بايلانىستى جىلدار مەن كۇندەردىڭ  ايىرماسىن، جىلارالىق، ايارالىق الماسۋلاردى سالىستىرپ، ەسەپتەي كەلىپ قابىلداعان تۇجىرىمدى شەشىمى. جالپى قازاق ەلى دە، دۇنيە جۇرتشىلىعى دا وسى كۇندى نىسانا ەتىپ ۇستانىپ كەلەدى. بالىق مەملەكەتتىك شارالار وسى كۇنگە تۋرالانىپ ۇيىمداستىرىلادى. ابايتانۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەر  جانە جوعارى وقۋ ورىندارى مەن  مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتار، ەنسيكلوپەديالار، انىقتامالار، پوچتا ماركالارى، قۇيىلعان باقىر اقشالار، ەسكەرتكىشتەر، ءتوس بەلگىلەر، تاعى دا باسقا تولىپ جاتقان مەملەكەتتىك، ۇجىمدىق، جەكەلىك شارالار  وسى تاقتادا قاشالعان دەرەكتى نەگىز ەتىپ العان. سوعان قاراماستان، ءار جىل سايىن، اسىرەسە، «اباي وقۋلارىنا» قاتىستى عىلىمي كونفەرەنسيالار مەن ماجىلىستەردە، پىكىر الىسۋلاردا، باسپا ءسوز بەتتەرىندە: ابايدىڭ تۋعان كۇنى 10 تامىز ەمەس،   23 تامىز، اۋىستىرۋ كەرەك! –  دەگەن داۋكوستىككە باستاعان ورەكپۋلەر جىل سايىن ءورشىپ كەلەدى. ەندەشە، وسى ءبىر داۋرىعۋ قايدان باس كوتەردى، وعان سەبەپ بولعان قانداي تۇرتكى،  قوعام مۇشەلەرىن الاڭداتىپ، دابىل قاعۋعا   ءماجبۇر ەتەتىندەي تامىزىق بار ما؟

تىكەلەي ماجبۇرلىك جوق، ءبىراق… سىنىققا سىلتاۋ بولاتىن  جاناما  سەبەپتەر بار. بۇل ماسەلەنى ارىلا ايتىپ، تارقاتا تالداماسا، ۇنەمى دۇمبىلەز كۇيىندە قالدىرۋعا بولمايدى، بارعان سايىن بوجىپ، قاۋەسەت قوپسي بەرەدى. سونىمەن، جوعارىداعى جيدەبايداعى اباي زيراتىنىڭ باسىنداعى قاشالىپ جازىلعان تاستاعى كورسەتىلگەن كۇنگە كۇمان كەلتىرەتىندەي قانداي دا ءبىر دەرەك پەن قۇجات بار ما؟ بار ەكەن جانە ول اناۋ-مىناۋ ەمەس، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ابايدىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىن مەملەكەتتىك مەرەيتوي رەتىندە اتاپ ءوتۋ تۋرالى قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ارنايى قاۋلىسى بوپ شىقتى.

وسى مەرەيتويعا وراي  1945 جىلى 4 ناۋرىزدا «قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ك.ن.سكۆورسوۆ پەن قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ن.وڭداسىنوۆ بكپ (ب) حاتشىسى گ.م.مالەنكوۆ پەن سسسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مولوتوۆقا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، اعارتۋشىسى جانە ويشىلى اباي قۇنانبايەۆتىڭ اباي قۇنانبايەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋى جانە ونى مەملەكەتتىك شارا رەتىندە اتاپ ءوتۋ تۋرالى جازعان حاتىندا: «1945 جىلى 15 تامىزدا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، اعارتۋشىسى جانە ويشىلى اباي قۇنانبايەۆتىڭ  تۋعانىنا 100 جىل تولادى»، – دەپ جازىلعان.

بۇل قاۋلى – ءقازىر دە كۇشىن جويماعان مەملەكەتتىك قۇجات. سونىمەن قاتار، بۇل قاۋلىنى قابىلداۋعا جانە ونىڭ كۇنىن بەلگىلەۋگە مۇحتار اۋەزوۆ جانە ابايدىڭ سەمەيدەگى مەموريالدىق مۇراجايى، سول مۇراجايدىڭ ديرەكتورلارى ءا.ىسقاقوۆ پەن ق.مۇحامەدحانوۆ تىكەلەي اتسالىسقان. قاۋلىدا  نەگىزگە الىنعان ابايدىڭ ءومىربايانىن دايىنداعان دا سولار. زيراتتىڭ باسىندا قاشالىپ جازىلعان: «قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جانە دانىشپان ويشىلى» – دەگەن تىركەستىڭ قاۋلىدا سول كۇيىنشە قايتالانۋى دا سونى اڭعارتادى. ازىرشە، بۇل قاۋلىداعى كورسەتىلگەن كۇندى وزگەرتۋ تۋرالى مەملەكەتتىك پارمەن شىققان جوق. ۇكىمەتتىڭ پارمەنىمەن قابىلدانعان قاۋلى، قاراردى تەك قانا ەكىنشى ءبىر قاۋلى، قارار عانا جوققا شىعارا الادى.  ەندەشە، بۇل كۇن – رەسمي تۇردە ابايدىڭ تۋعان كۇنى دەپ  ەسەپتەلەدى.

جوعارىداعى قاۋلىنىڭ پارمەنىن ورىنداۋ بارىسىندا: «ابايدىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى 1945 جىلى تامىزدا قازاقستان استاناسىندا باستالدى» (قايىم مۇحامەدحانوۆ. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. ماقالالار، زەرتتەۋلەر/ا.: -ەل-شەجىرە. -2007. -5-توم. ب.103).

وسى ۇلى مەرەكەنىڭ ىقپالى ما، جوق، الدە باسقا ءبىر دەرەككە سۇيەندى مە، كىم ءبىلسىن، مۇحتار اۋەزوۆ «ابايتانۋدىڭ ارناۋلى كۋرسىندا»: «اباي 1845 جىلى 15 اۆگۋستا سەمەي وبلىسى، شىڭعىستاۋىنداعى توبىقتى ەلىندە تۋعان. توبىقتى ىشىندە – ولجاي، ولجايدان – ايدوس، قايدوس، جىگىتەك. ايدوستان – ىرعىزباي، كوتىباق، توپاي، تورعاي» [اۋەزوۆ م. ابايتانۋ دارىستەرى.(ھاشيا، بايانداما، وي-پىكىر، سىن-رەسەنزيا/ ا:.راۋان، -1994.-160 ب، 82ب]،– دەپ كورسەتەدى. بۇل م.اۋەزوۆتىڭ 1950 جىلى ناۋرىز، ءساۋىر، مامىر ايلارىندا وقىعان ءدارىسىنىڭ ھاشياسى. جازىپ العان 3-كۋرس ستۋدەنتى، كەيىن قازاق ءسسر-نىڭ وقۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولعان اۋەزحان قانافين. بۇدان باسقا ەش جازبالارىندا، سونىڭ ىشىندە ابايدىڭ ءومىربايانىنىڭ 4 نۇسقاسىندا دا 15 اۆگۋست اتاپ كورسەتىلمەيدى.

مىنە، وسى باسىلىمنان كەيىن ابايدىڭ تۋعان كۇنى تۋرالى ەكىنشى ءبىر دەرەكتى جيدەبايداعى ەسكەرتكىش تاقتانى جازدىرۋشى ءارحام ىسقاقوۆ ءوزىنىڭ  1958 جىلى اياقتاعان «ابايدىڭ ءومىر جولى» اتتى  ءومىرباياندىق جازباسىندا ابايدىڭ تۋعان كۇنىن: «قۇنانباي اۋىلى قاسقابۇلاققا كەلىپ قونعاننان كەيىن، 1845 جىلى ەسكىشە 10 اۆگۋست كۇنى قۇنانبايدىڭ ەكىنشى ايەلى ۇلجان تولعاتىپ، ءبىر ۇل دۇنيەگە كەلەدى… مىناۋ ءۇشىنشى ۇلىنىڭ اتىن يبراھيم دەپ ارابشالاپ قويادى» (اباي قورى-مۇراجايى قورىنداعى ەستەلىكتەر. ءا.ىسقاقوۆ. ابايدىڭ ءومىر جولى. 1-توم، سەمەي،2015، 7-بەت)، – دەپ كورسەتكەن. مىنە، بار كىلتيپان وسى دەرەكتەن باستالادى.

1961 جىلى جارىق كورگەن اباي شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق تولىق جيناعىنداعى «اقىننىڭ ءومىرى» اتتى العىسوزىندە ءابىش جيرەنشين ءارحام ىسقاقوۆتىڭ وسى دەرەگىن نەگىزگە الا وتىرىپ: «ۇلكەن قامىستى كولدىڭ جاعاسى قاسقابۇلاقتا 1845 جىلى ەسكىشە 10 اۆگۋستا قۇنانبايدىڭ كۇنكەدەن كەيىنگى ەكىنشى ايەلى، كەلىندەي العان توقالى ۇلجان تاعى ءبىر ۇل تابادى… شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن نارەستە بالانى قۋانىپ قوينىنا سالعان اجەسى زەرە بايبىشە «يباراھيم» دەپ اتاۋعا ءتىلى كەلمەي، ەركەلەتىپ «اباي» اتاندىرعان» [اباي قۇنانبايەۆ. شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق تولىق جيناعى. رەداكسياسىن قاراپ، تۇسىنىكتەردى، جاڭا ماتەريالداردى تولىقتىرىپ باسپاعا دايىنداعان ءا.جيرەنشين/ا:. – قازمەمكوركەمباس. -1961، 693 ب. -10-11ب]، – دەپ جازادى.

مىنە، وسى ەكى دەرەكتى، سونىڭ ىشىندە ءارحام ىسقاقوۆتىڭ جوعارىداعى دەرەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، عۇلاما قايىم مۇحامەدحانوۆ 1991 جىلى ءوزىنىڭ «اقىننىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى» اتتى ماقالاسىندا: «ءسويتىپ، ءارحامنىڭ بەرگەن ماعلۇماتى بويىنشا ابايدىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى – قاسقابۇلاق…، تۋعان كۇنى ەسكىشە 10 اۆگۋست (تامىز)، جاڭاشا – تامىزدىڭ 23 بولادى. ابايدىڭ تۋعان كۇنى مەن دۇنيەدەن كوشكەن كۇنى تۋرالى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ماعلۇمات، دەرەكتەردى زەرتتەپ، قورىتا كەلىپ، تۇجىرىمدى پىكىر ايتاتىن قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى بولۋى كەرەك ەدى. ولاي بولماي وتىر… الداعى ۋاقىتتا عىلىمي-تاريحتىق تۇرعىدان زەرتتەلىپ، دالەلدەنگەن شىندىقتى مويىنداي قابىل الىپ: ابايدىڭ ءومىر تاريحىن بايانداۋعا ارنالعان ەڭبەكتەردە كەتكەن ولقىلىق-كەمشىلىكتەردى، كورىنەۋ بۇرمالاۋشىلىقتار مەن قاراما-قايشىلىقتاردى باتىل اشىپ ايتىپ، مۇحتار اۋەزوۆ نەگىزىن سالعان، ۇلى اقىننىڭ عىلىمي ءومىربايانى دۇرىستالىپ جازىلۋى كەرەك. بۇل ءوز الدىنا كۇردەلى ماسەلە. بۇگىن تەك ءبىر عانا ماسەلەنى – ابايدىڭ دۇنيەگە كەلگەن ايىن، كۇنىن، دۇنيەدەن كوشكەن ۋاقىتىن تاعى دا انىقتاپ ايتىپ، قايتالاپ جازىپ، بۇدان بىلاي بۇل ماسەلە جونىندە الاۋىزدىق بولماسا ەكەن دەيمىز» (قايىم مۇحامەدحانوۆ. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. ماقالالار، زەرتتەۋلەر/ا.: -ەل-شەجىرە. -2007. -5-توم. ب.-71-72)، – دەگەن ىقىلاستى پىكىر ءبىلدىردى.

قازىرگى قازاق قاۋىمىنىڭ اراسىندا داۋ-داماي تۋعىزىپ، ولاردى «التىباقان، الاۋىز»  ەتىپ جۇرگەن ماسەلە دە، تىلەك تە وسى.   بۇل پىكىردى ۋشىقتىرىپ، شيرىقتىرىپ وتىرعان دا وسى ماقالاداعى ءارحام ىسقاقوۆقا سۇيەنە وتىرىپ ايتىلعان «جاڭاشا 23 تامىز» ماسەلەسى. مۇنىڭ ءوزى جىل سايىن ءورشىپ، ابايتانۋشىلاردى بىلاي قويىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ ءوزىن «ەشكىوزدەندىرىپ» بارادى. شىندىعىندا دا، قايىم دەگدار ايتقانداي، «ابايدىڭ دۇنيەگە كەلگەن ايىن، كۇنىن، دۇنيەدەن كوشكەن ۋاقىتىن تاعى دا انىقتاپ ايتىپ، قايتالاپ جازىپ، بۇدان بىلاي بۇل ماسەلە جونىندە الاۋىزدىق بولماتىنداي» ەتىپ ءبىر شەشىم قابىلداۋدىڭ قاجەتتىگى ءدال ءقازىر ەرەكشە قات بولىپ تۇر. ول شەشىمدى كىم قابىلدايدى، سول قابىلدانعان شەشىمنىڭ نەگىزىنە قانداي دالەل دايەك رەتىندە الىنباق، ابايدىڭ تۋعان كۇنى تۋرالى ماعلۇمات بەرەتىن بۇرىندى-سوڭدى قانداي دەرەك بار؟ الدە، ءارحام كاكىتاي ۇلىنىڭ ءسوزى – ءسوز بە؟ سول، ءارحامنىڭ ءوزى سۇيەنىپ وتىرعان اكەسى كاكىتايدىڭ قاراۋىلعا ۇستايتىنداي مەكزەۋى، ەمەۋىرىنى بار ما؟

ارينە، قازاقتا ادامنىڭ جاسىنا قاتىستى ۇزىنا مۇشەل قايىرۋ بار دا، ايى مەن تۋعان كۇنىنە قاراتا ايتىلاتىن: «تامىز ايىنىڭ ءۇش جاڭاسى»، «سۇمبىلە تۋعاندا»، «ۇركەر كوكجيەككە ىلىنگەندە»، «بوقىراۋدا»، «كۇيەك تۇسكەندە»، «قوزىقىرقىمدا» دەگەن اي مەن جۇلدىزدىڭ ەسەبى بار. ءتىپتى، اي مەن جۇلدىزدىڭ ەسەبىن دۇرىس قايىرعاننىڭ وزىندە، ابايدىڭ تۋعان كۇنى – 15 ماۋسىم، 23 شىلدە، 29 شىلدە، 8 تامىز، 10 تامىز، 15 تامىز، 23 تامىز (مۇنىڭ بارلىعى دا وسى ۋاقىتقا دەيىن كورسەتىلىپ كەلگەن «ابايدىڭ تۋعان كۇندەرى») – دەپ ناقتى كەسىپ-پىشىپ، «وللاھيلاپ» ايتا المايسىڭ. وعان ەشكىمدە كەپىلدىك بەرمەيدى. قالاي وكىنسەك تە، ەلىمىزدىڭ ۇستانعان ءداستۇرلى اي-جىل ەسەبى سولاي.

جۇلدىز قايىرۋدى قانشالىقتى  بولجالسىز دەگەنىمىزبەن دە، سوعان جاناسىمدى ءبىر ساڭلاۋ، جازبا دەرەك بار. ول پولياك ادولف يانۋشكيەۆيچتىڭ 1845-1846 جىلدارى قاعازعا تۇسىرگەن كۇندەلىگى. ول سول جىلدارى قۇنانبايمەن اي جارىم ۋاقىتتاي ساپارلاس بولعان. مال ساناعىن جۇرگىزۋشى، قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن دوسى يۆاشكيەۆيچ وعان ەل ارالاتىپ جۇرگەن قۇنانبايعا ءتارجىماشلىق تا جاساعان. ا.يانۋشكيەۆيچ 8 تامىز كۇنى ءوزىنىڭ «كۇندەلىگىنە»: «ءقازىر ءىشى قاتتى اۋىرىپ جاتقان بالاسىن قۇنانباي مىناداي ادىسپەن ەمدەدى: قارا ەشكىنى سويىپ، ونىڭ مايىن ءىشى قاتتى اۋىرىپ جاتقان بالاسىنا جاعىپ، كوك بەلبەۋمەن بالانىڭ ءىشىن اينالدىرىپ بايلادى. ول مايمەن دەنەسىن سىلادى. «باقسى-بالگەردى شاقىرۋعا بولماس پا ەكەن»، – دەپ سۇراعانىمدا، قۇناناباي: ولاردىڭ دارى-دارمەگىنە پالەندەي سەنە قويمايتىنىن ايتتى» (ا.يانۋشكيەۆيچ. كۇندەلىكتەر مەن حاتتار. اۋد. م.سارسەكەيەۆ/ا.: -جالىن. -1979. -ب179)، – دەپ جازادى. وسى اراعا «كۇندەلىكتەر مەن حاتتاردىڭ» باسپا رەداكتورى ت.جانايەۆ: «شاماسى، بۇل بالا 1845 جىلى تۋعان اباي بولسا كەرەك – رەداكتوردىڭ ەسكەرتۋى»، – دەپ سىلتەمە بەرگەن. نازار اۋدارىڭىز: كۇندەلىكتە كورسەتىلگەن كۇنى – 8 تامىز. جاڭاشاعا اۋدارىپ ەسەپتەگەن كۇننىڭ وزىندە 21 تامىز. قالايدا، 23 تامىزعا قيىسپايدى. ويتكەنى، ءىشىن سىلاۋعا جاراعان نارەستەنىڭ تۋعانىنا كەم دەگەندە ءبىر اپتا ۋاقىت وتكەن. سوندا، سول كاكىتاي مەن ءارحامنىڭ العاشقى كورسەتكەن 29 شىلدەسىنىڭ تۇسىنا ءدال كەلەدى. ال، سول كەزدە ابايدان باسقا شارانا قۇنانبايدىڭ ءسابي بالاسى بار ما ەدى؟ ونداي ماعلۇمات تا، بولجاۋ دا جوق. ەندەشە… جورامال بولسا دا، جونگە كەلەتىن جورامال.  دەمەك، 29-شىلدەگە 13 كۇندى قوسساق، 10 تامىزعا تۋرا كەلەدى. ال، يۆاشكيەۆيچ: قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا قۇنانباي قاتۋلانىپ، ەلىنە اتتانىپ كەتتى – دەيدى. ونىڭ دا سەبەبى بار. ويتكەنى، ەلىنە بارعان بەتتە ايگىلى «مۇساقۇل سوعىسى» باستالىپ كەتىپ ەدى. ول وقيعانى تەكسەرە كەلگەندەردەرگە، سول يۆاشكيەۆيچ تاعى دا ءتارجىماشى بولىپ قاتىسىپ، قۇنانبايدىڭ ءسوزىن اۋدارادى.

ءيا، بۇل دا جولايعى جەلەۋ دەرەكتىڭ ءبىرى. ويتكەنى، وسى «كۇندەلىكتە» انىقتاي تۇسەتىن ءبىر كىلتيپان بار. ول، ا.يانۋشكيەۆيچ ءوز ويىن قاعازعا تۇسىرگەندە، دوسى يۆاشكيەۆيچتىڭ وسىدان ءبىر جىل بۇرىن دا ساناققا كەلگەنىن ەسكە سالىپ وتىرادى جانە تۋرا سول ساپاردا يانۋشكيەۆيچ قۇنانبايدىڭ ۇيىنە قوناق بولعانى جازىلمايدى. «قۇنانبايدىڭ جايلاۋىنا كەلدىك» دەيدى. دەمەك، «ءىشى قاتتى اۋىرىپ جاتقان بالا»  – قىزىل شاقا نارەستە ەمەس، «اسقازانى اۋىرعان» بالا – ءبىر جاستىڭ مولشەرىندە. ال، ول بالانىڭ، ءالى جاسقا تولماعان اباي بولۋى ابدەن ىقتيمال. وندا، ول بالانىڭ تامىزدىڭ اياعىندا، ەل جايلاۋدان قايتقاندا تۋۋى مۇمكىن ەمەس.    ءيا، وسى ارادا ءبىر داركۇمان بار. جەلەۋ دەرەكتىڭ ءبىرى دەيتىنىمىز دە سوندىقتان. شىنىن ايتساق، ءبىز كىتاپ رەداكتورى ت.جانايەۆتىڭ پىكىرىنە سەنگىمىز كەلەدى.

ال، ەندى وسى شولاق ورتكە سەبەپكەر بولىپ وتىرعان مالىمەتتى ۇسىنعان ادامداردىڭ اراسىنداعى دەرەك قايشىلىعى قايدان، ناقتىراق ايتساق، قالاي شىقتى؟ و باستا، ۇشەۋى بىرىگە، كەلىسە، انىقتاي، ەسەپتەي وتىرىپ ابايدىڭ تۋعان كۇنىن 10-تامىز دەپ تاسقا قاشاتادى، سالتاناتتى تۇردە ول ەسكەرتكىشتى ۇشەۋى اشادى. اراعا ون، ون جەتى جىل سالىپ بارىپ، ءبىرى تامىزدىڭ 15ء-ى، ەكىنشىسى تامىزدىڭ 23ء-ى (ەسكىشە 10-تامىز) دەپ جازادى. بۇل دەرەكتەر جاريالانعان كەزدە ۇشەۋىنىڭ دە كوزدەرى ءتىرى. تەك، ءا.ىسقاقوۆتىڭ قولجازباسى جاريالانباعان، وعان تۇبەگەيلى قارسى پىكىر ءبىلدىرىپ، جاريالاتپاعان وزگە ەمەس، تۋرا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى! نەگە؟ ەندى، وسى ارادا قازاقى ءبىر قيتۇرقى قىرقىلجىڭدى امالسىز، ەرىكتەن تىس ەسكە سالا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. وكىنىشتىسى ءارى ىڭعايسىزدىعى، بۇل ءبىر-بىرىنىڭ مۇددەسىن ولىمگە دە قيىسپايدى دەگەن اياۋلى جانداردىڭ اراسىنداعى زامان يدەيالوگياسى مەن قيىق كوزدىڭ سۇعىنان ورشىگەن قىرقىلجىڭ. بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تالداپ جاتپايمىن، مۇددەلى ىسكە عانا جاناي توقتالامىن.

بۇل – ايتىلماۋى، ايتىلسا دا تاراماۋى ءتيىس، جانعا تۇسكەن جارانىڭ ورنى ءبىتىپ كەتكەن شىندىق. ءبىراق، جارانىڭ ورىنىندا سىزات قالىپ قالعانى وكىنىشتى. مۇحتار اۋەزوۆ «اباي» رومانى ءۇشىن باسىن ولىمگە تىكتى. سول ءۇشىن تۇرمەنىڭ تالقىسىنان دا، سىناقتان دا، قيامەتتىك قيناۋدان دا، قىسپاقتان دا، ارانداتۋدان دا، اعايىننىڭ-دوستىڭ، تۋىسىنىڭ تاباسى مەن جالاسىنان دا ءوتتى.  قانداي قىسىم مەن قيناۋعا قاراماستان تامۇق تالقىسىنان ابايدى دا، ءوزىن دە امان الىپ شىعىپ، كوركەم شىندىققا ومىرلىك شىندىقتى جاسىرا قۇنداقتاپ، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحانياتىن دۇنيە سالتاناتىنا اينالدىردى. «اباي» رومانىنىڭ جازىلۋ تاريحى» تۋرالى بەرگەن اسا مازمۇندى ماقالاسىندا، ول ءوزىنىڭ بۇل شەشىمىن:  الەم جۇرتشىلىعىنا ابايدى دانا اقىن جانە ۇلى گۋمانيست رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن، كوركەم شىعارمانىڭ ءوز زاڭدىلىعىن پايدالانا وتىرىپ، قازاقتىڭ كوشپەلى ومىرىندەگى سىرت دۇنيەگە بەيمالىم سالت-داستۇرلىك ەرەكشەلىكتەردى سۋرەتتەي وتىرىپ، كوركەم شىندىققا سۇيەندىم. سوندىقتان دا، ومىردەگى وقيعالاردى، كەيىپكەرلەر بەينەسىن كوركەم شىعارمانىڭ تالابىنا ساي  وزگەرتە بەيىمدەۋگە تۋرا كەلدى. تاريحي-كوركەم شىندىق مەنىڭ بۇل ءتاسىلىمدى اقتايدى – دەپ ءتۇسىندىردى. سونىڭ وزىندە،  ابايدىڭ تۆورچەستۆوسى مەن «اباي» رومانى ءۇشىن ەرتەڭ تۇتقىندالادى دەگەن كۇنى ماسكەۋگە باسىن پانالاپ، جاسىرىن قاشىپ كەتىپ بارىپ قۇتىلدى. مۇنداي ەرلىككە بۇرىن-سوڭدى ەشقانداي قازاق زيالىسى، قازاق جازۋشىسى بارعان جوق. 1954 جىلى 24 اقپان كۇنى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى اياقتالدى.

1957 جىلعى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگى قارساڭىندا 4 كىتاپ قازاق، ورىس تىلىندە جارىققا شىقتى. لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. ەگەر، بۇل سىيلىققا يە بولا قالعان كۇندە، ەندى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جاعاسىنا ەشكىم دە جارماسا المايتىن. سوندىقتان دا، قىرىن قاباقتار مەن قىرعي قاباقتار: ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدى جاۋىز عىپ كورسەتتى، سەنىڭ اتاڭ – ەڭ جەكسۇرىن كەيىپكەر رەتىندە سۋرەتتەلىپتى، سەنىڭ اتاڭ – سۋدىر-سۋايت ەكەن. بىلاي بەيباستاق سۋرەتتەۋگە مۇحتاردىڭ ەش قاقىسى جوق. ابايدى ماقتاعانسىپ وتىرىپ، سەندەردىڭ اتالارىڭدى ماسقارالاپ، مازاق ەتكەن. ومىرلىك شىندىقتى تالاپ ەتىڭدەر. اتا-تەكتەرىڭ تۋرالى شىندىقتى جازىڭدار، – دەپ ابايدىڭ   اتالاس اعايىندارى مەن ءۇرىم-بۇتاقتارىن  قۋزاۋعا كوشتى. ءتىپتى، باسپانىڭ كەلىسىمشارتىن دا جاساتتىرىپ بەردى. مۇنىڭ سوڭى، ۇگىت-ناسيحات اياسىنان شىعىپ، جوعارى سوتقا جەتتى. جوعارى سوتتىڭ ءبىر مۇشەسى م.اۋەزوۆتى وڭاشا شاقىرىپ، ارىزبەن تانىستىرىپ: قول قويعان ادامداردىڭ باسىن جيىپ، بەرەكەگە كەلۋدى، ءسويتىپ، ارىزدى باسىپ تاستاۋدى – وتىنەدى. سولاي بولدى دا. ارىز م.اۋەزوۆكە قايتارىلىپ بەرىلىپ، جويىلدى.

ءيا، اعايىن اراسى  قايتادان بەرەكە تاپتى. ءبىراق، قاعازعا جازىلىپ قالعان جانە جارىققا شىعىپ ۇلگەرگەن كىتاپتىڭ ءسوزى حاتتالىپ قالدى. سونداي قاپىلىستى، ىشكى ءيىرىم-قايىرىمى «اباي جولىنداعى» كوركەم شىندىقپەن قابىسپايتىن دەرەكتەر ءابىش جيرەنشيننىڭ 1951 جىلى باسپاعا ۇسىنىلعان «اباي قۇنانبايەۆ» دەگەن ەڭبەگىنە 1951 جىلى 28 ناۋرىز كۇنى م.اۋەزوۆ اسا ءزىلدى 35 ەسكەرتۋ جاساپ: «…كىتاپ – بۇل قالپىندا جارىققا شىعاتىن ەڭبەك ەمەس. تولىپ جاتقان عىلىمدىق، ساياساتتىق، شىندىققا شالعاي شيكىلىك، ورەسكەلدىكتەرى بولعاندىقتان، بۇل قالپىندا باسىلۋعا بولمايدى»، – دەپ پىكىر بىلدىرگەن سوڭ توقتاپ قالعان زەرتتەۋ، «اباي جانە ورىستىڭ ۇلى ريەۆوليۋسياشىل دەموكراتتارى» دەگەن تاقىرىبى جاداعايلانعان اتپەن 1959 جىلى قازاق مەملەكەت باسپاسىنان جارىق كوردى. ىلگەرىدەگى «بەرەكەنىڭ» بەلگىسى رەتىندە وقشاۋ بەتتە: «ابايدىڭ اتىن الەمگە تانىتقان ۇستازىمىز مۇحتار اۋەزوۆكە ارنايمىن. اۆتور»، – دەگەن ارناۋ-العاۋدىڭ بولعانىنا قاراماستان، ىشىندەگى وزگەرمەگەن پىكىرلەر زەرتتەۋشىنىڭ قولتىعىنا دىم بۇرىككەن قىرعي قاباقتى ءسۇيىندىردى، ال م.اۋەزوۆتى كۇيىندىردى.

تۋرا سول تۇستا ءارحام كاكىتاي ۇلى ىسقاقوۆتىڭ «اباي ءومىرى» اتتى كولەمدى قولجازباسى باسپاعا تاپسىرىلىپ، تەرۋگە كەتەر الدىندا م.اۋەزوۆكە پىكىر بىلدىرۋگە بەرىلەدى. ءابىش جيرەنشين ءارحام ىسقاقوۆتىڭ قىزىن الىپ وتىرعاندىعى كوڭىلىنە كەلسە كەرەك، م.اۋەزوۆ مۇنى وزىنە قارسى «ۇيىمداستىرىلعان اعايىندىقتىڭ» ەسكى جاڭعىرىعى رەتىندە قابىلداپ، ءوزى كوپ دەرەك العان كونە كوزدىڭ كوركەم تىلمەن، كوركەم سۋرەتتەرمەن ادىپتەپ جازعان جازباسىن: «مىناۋ قولجازبانىڭ اۆتورى ابايدىڭ ءومىربايانىن جاڭادان جازباق بولادى… بۇل جازبا جاي ماتەريال ەمەس. اباي ءومىربايانىنا بەرىلگەن قوسىمشا دەرەكتەر ەمەس، وزىنشە ابايدىڭ جاڭا جازىلعان ءومىر جولى بولماققا ارنالعان… ال ەڭبەكتى باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىققاندا ىسقاقوۆ سىپاتتاعان ءومىر جولى بار اباي كىم بولىپ شىعادى؟.. … اباي جايىنا كەلسەك: وندا تولىپ جاتقان ەرسىلىك، قايشىلىق، ورەسكەلدىك –  ابايدىڭ بەينەسىن بۇگىنگى ناسىلگە جات ەتپەسە، دوس ەتپەيدى. ەسى كىرگەننەن باستاپ اباي قۇنانبايدىڭ قوسىمشا سويىل سوعارى، ءبورىنىڭ بولتىرىگى بولا بەرەدى. ەسەيگەن كەزىندە قۇنانبايدىڭ بار جۋاندىعىن، قۇدىرەتىن، رۋباسىلىق بەدىلىن اباي ءوز قولىنا جيىپ الادى. قۇنانباي تۇعىردان تايعان سوڭ، ەندىگى قۇنانبايلىقتى ۇستايتىن اباي بولىپ قالادى… قىسقاسىن ايتقاندا، بۇل ەڭبەك «ابايدىڭ ءومىرى» دەپ اتالسا، سول تاقىرىبىن اقتاي الماعان، كوپ-كوپ بەتتەرىندە تەرىسكە مەكزەپ كەتكەن كوپ قاتەلىككە تولعان ەڭبەك... ال، جالپى، بۇل كىتاپ وسى قالپىندا جوعارىداعى اتالعان: يدەيالىق، تاريحتىق، تاپتىق تۇرعىلاردان قاراعاندا، وتە مول كەمشىلىكتەرى، قاتەلەرى بار ەڭبەك بولعاندىقتان، باسپاعا ۇسىنۋعا جارامايدى. قوسىمشا ايتار ءبىر جايىم: مەن اباي جونىندەگى روماندار اۆتورى ەسەبىندە، بۇل قولجازبادان، سول روماندارىما كەلەرلىك زارەدەي زارار، نۇقسان كورگەنىم جوق. رومان «ابايعا» بۇل قولجازبا سوزدەرىنىڭ كەلتىرەر زالالى جوق. ءبىراق، اقىن ابايعا، ءدال ۇلى ابايدىڭ ءوز باسىنا انىق ۇلكەن زالال كەلتىرەرلىك جازبانىڭ ءبىرى وسى دەيمىن. ابايدى – قۇنانبايدىڭ ابايى، توبىقتىنىڭ ابايى، ءسال عانا ليبەرالدىعى بار فەودال اباي ەتىپ كورسەتەدى» [اۋەزوۆ م.و. ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار. قۇراستىرعاندار ل.م.اۋەزوۆا، م.مىرزاحمەتوۆ/ا.: -عىلىم. -1988. -368 ب.305-309ب]، – دەپ قاتتى سىنعا الدى.

وتە اۋىر، بەتتى قايتاراتىن سىندار. ارينە، بۇل كىتاپ باسىلمادى. تەك، توقسانىنشى جىلدارى، يدەولوگيالىق-تاپتىق، پارتيالىق قۇرساۋ جويىلعاننان سوڭ عانا وسى جولداردىڭ اۆتورى «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالادى، كەيىن جەكە جيناقتارعا ەندى. مىنە، ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ «تولىپ جاتقان ەرسىلىك، قايشىلىق، ورەسكەلدىك» كورگەن، «تاريحتىق … تۇرعىدان» قاراعاندا، وتە مول كەمشىلىكتەرى، قاتەلەرى بار ەڭبەك بولعاندىقتان، باسپاعا ۇسىنۋعا جارامايدى»، – دەپ باعالاعان، 1955-1957 جىلداردىڭ اراسىنداعى «قىرعيقاباق» كەزىندە جازىلىپ، ءتۇپنۇسقاسى 1958 جىلى مۇراجايدىع قولجازبالار قورىنا تاپسىرىلعان «ابايدىڭ ومىرىندە»: «…قۇنانباي اۋىلى قاسقابۇلاققا كەلىپ قونعاننان كەيىن، 1845 جىلى ەسكىشە 10 اۆگۋست كۇنى قۇنانبايدىڭ ەكىنشى ايەلى ۇلجان تولعاتىپ، ءبىر ۇل دۇنيەگە كەلەدى»، – دەگەن دەرەكتى ۇسىنادى، ياعني، ءوزى ابايدىڭ سەمەيدەگى مەموريالدىق-ادەبي مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعان كەزدە ءمارمارعا قاشاتىپ جازىدىرىپ، اقىننىڭ زيراتىنىڭ باسىنا قويعان ەسكەرتكىش تاستاعى «10 اۆگۋست» دەگەن  جازۋدىڭ  الدىنا «ەسكىشە» دەگەن ءسوزدى قىستىرادى. سونىمەن، ابايدىڭ تۋعان كۇنىنە ءۇشىنشى وزگەرىس جاسالادى. بۇل قولجازبانى ءا.ىسقاقوۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى ءابىش جيرەنشين ماشينكاعا باستىرىپ، باسپاعا ۇسىنادى. ال، سول جىلدارى جارىق كورگەن، م.اۋەزوۆ، جوعارىدا كورسەتىلگەنىندەي، جاريالانۋىنا ءىشىنارا قارسى بولعان: «كىتاپ – بۇل قالپىندا جارىققا شىعاتىن ەڭبەك ەمەس. تولىپ جاتقان عىلىمدىق، ساياساتتىق، شىندىققا شالعاي شيكىلىك، ورەسكەلدىكتەرى بولعاندىقتان، بۇل قالپىندا باسىلۋعا بولمايدى»، – دەپ  تەرىس باعالاعان كىتاپتىڭ ءسال قىرنالعان نۇسقاسىندا: «قاسقابۇلاق دەگەن جەردە 1845 جىلى ەسكىشە 10 اۆگۋستا… قۇنانبايدىڭ ەكىنشى ايەلى – كەلىندەي العان توقالى ۇلجان ەكىنشى ۇل تابادى» [ءابىش جيرەنشين، «اباي جانە ورىستىڭ ۇلى ريەۆوليۋسياشىل دەموكراتتارى»/ا.: -قازاق مەملەكەت باسپاسى. -1959. -266 ب. -35ب]، – دەپ ءا.ىسقاقوۆتىڭ ءسوزىن سوزبە-سوزگە جۋىق قايتالاپ جازدى.

ءسويتىپ، بۇل ەكى دەرەك اراعا 70 جىل سالىپ بارىپ ۇلكەن داۋرىعۋ تۋدىرىپ وتىر. ابايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاعان جانە قاشاندا بۇل سالادا تۇبەگەيلى تۇجىرىم يەسى بولىپ تابىلاتىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇل ەكى اۆتوردىڭ تاريحي دەرەكتەرىن نەگىزسىز دەپ تاپقان جوعارىداعى  پىكىرىن ەندى نەگىزگە الۋىمىز كەرەك پە، جوق پا؟ ماسەلە، وسىندا. جالپى، عىلىمي تالداۋدىڭ ءجون-جوبا، ادەپ-تاسىلى بويىنشا، الدىڭعى پىكىردى جوققا شىعارۋ ءۇشىن، وعان دالەلدى دايەكتەر كەلتىرىپ، تالداپ، ارحيۆ نەمەسە اۋىزەكى جيناقتالعان دەرەكتەردى سالىستىرىپ، پىكىرىن تياناقتاۋى كەرەك. ەكى باسىلىمدا دا تىلگە تيەك ەتەتىن ونداي دەرەك جوق. سولاي ىستەۋ – ارحيۆ دەرەكتەرىنە قۇرىلعان ەڭبەكتىڭ اۆتورى ءابىش جيرەنشيننىڭ تىكەلەي زەرتتەۋشىلىك مىندەتى ەدى. دەمەك، بۇل پىكىردى دەرەكسىز بولجام، دايەكسىز دەرەك، كوڭىل كىربىڭى رەتىندە قابىلداۋعا تۋرا كەلەدى. ەگەردە، ءارحام ىسقاقوۆ ابايدىڭ تۋعان كۇنى تۋرالى اكەسى كاكىتايدىڭ، نە وزگە ءبىر كۋانىڭ ءبىر ءسوزىن كەلتىرسە، وندا اڭگىمەنىڭ ءجىبىن بوساڭ ەسۋگە بولار ەدى. ءتىپتى، ءوزى تاسقا ويىپ جازدىرعان دەرەكتىڭ قاتە-دۇرىستىعىنا دا تۇسىنىك بەرمەيدى. ال، ايتتىم – ءبىتتى دەگەن ءسوز – مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى ۇلى عۇلامانىڭ پىكىرىن جوققا شىعارا المايدى. ونداي ابايتانۋشى ءازىر قازاقتا جوق. ارينە، جۋىردا بيزنەس-جوباسىن وتكىزۋ ءۇشىن وزەۋرەگەن  ءبىر  كەرازۋ: «اۋەزوۆتى قويا تۇرشى. بىلەمىز عوي. اۋەلى ابايدىڭ ماسەلەسىن شەشىپ الايىق»، – دەپ كوكىگەنى بار. ال، اۋەزوۆسىز – ابايتانۋدىڭ ماسەلەسى ەشقاشاندا شەشىلمەيدى. وسىنى قاپەردە ۇستاۋ ارلى ۇرپاقتىڭ ادەپ-پارىزى.

سونىمەن، ابايدىڭ تۋعان جىلى مەن تۋعان كۇنى تۋرالى قيسىندى-قيسىنسىزى بار، قىرىستىق پەن قيقىلجىڭى بار، رەسمي-بەيرەسميى بار ءار قيلى   ءۋالى-ۋالىسىز ۋاجدەردىڭ وزىمىزگە ءمالىم ماعلۇماتتارىن بارىنشا تولىق نازارعا ۇسىنا وتىرىپ، ابايدىڭ تۋعان جىلى مەن كۇنىن وسىندا مىسال كەلتىرىلگەن ءۇش داگدار – مۇحتار اۋەزوۆ، ءارحام ىسقاقوۆ، قايىم مۇحامەدحانوۆ اقىلداسا وتىرىپ تاسقا قاشاتىپ، 1940 جىلى اقىننىڭ زيراتىنىڭ باسىنا «يبراھيم قۇنانبايەۆ. اباي. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جانە دانىشپان ويشىلى. 10 اۆگۋست 1845 ج. – 23 يۋن 1904 ج. – يبراگيم كۋنانبايەۆ. اباي. ۆەليكيي كازاحسكيي پوەت ي مىسليتەل. 10 اۆگۋست 1845 گ. – 23 يۋن 1904 گ.»، – دەپ ويىلىپ تۇرىپ جازىلعان  قالپىندا قالدىرۋ كەرەك. جوعارىدا ايتىلعان جانە ءار ساققا جۇگىرتىلىپ جۇرگەن «دەرەكتەردىڭ» بارلىعى دا وسى ءۇش دەگداردىڭ مالىمەتىنە سۇيەنىپ،  «قاۋلاعانىن» ەسكەرىپ، وسى ۇشەۋى بەرەكەگە كەلىپ، سونى كۋالاندىراتىن بەلگى رەتىندە تاسقا باسقان جازۋدى وشىرەتىندەي ءدات پەن قۋات، قۇقىق قۇدىرەتى، ازىرگە، ەشقايسىمىزعا بەرىلە قويعان جوق. ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي:

قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن،

بىرىنەن – ءبىرى شاپشاڭ ۇقپاس ءسوزىن، – دەگەنىنىڭ كەرىن، ەندى، قۇشپايىق.

پاراسات – پايىمدى بايلاۋىمەن  ءقادىرلى.

تۇرسىن جۇرتباي، ابايتانۋشى-عالىم

6 الاش ۇسىنادى