عۇلامانىڭ كوزى ەدى...
(قالامگەر، اعارتۋشى، اۋدارماشى عازەز اقىتۇلىن ەسكە العاندا)
تۇلەگى ءور التايداي ۇلى انانىڭ،
كوزى ەدى اقىتتايىن عۇلامانىڭ.
"اكە كورىپ وق جوندى"، ۇشتى بيىك،
تاعدىردىڭ كوردى تالاي سىناعانىن.
تاس تۇرمەنىڭ تالانسا بۇرگەسىنە،
تۋعان ەلدە تىڭدادى بۇلاق ءانىن.
ۇلى تاۋدى بۇلت باسار، كۇن دە سۇيەر،
باسىندا جاقسىلاردىڭ تۇراما مۇڭ؟!
جۇرەگىنەن ءنار بەردى، جىر دا بەردى،
اياعان جوق حالقىنىڭ سۇراعانىن!
سالبۋرىندا ءوتىپتى توقسان جاسى،
ساناسىنا ءنار قۇيىپ ءدۇبارانىڭ!
قارا جەردىڭ سولىق ەتتى ءبىر بۇرىشى،
تۇڭعىش كوردىك، بايتەرەك قۇلاعانىن!!!
بىزگە وسىلايشا، ەرىكسىز قوشتاسۋ جىرىن جازدىرعان 2012 جىلدىڭ 12 ماۋسىمى بولاتىن. قايعىدان قابىرعاسى قايىسقان قالىڭ ەل، توقساندى قۋسىرعان قازىنالى قارتىن، عۇلاما اقىتتان قالعان سوڭعى كوز، التىننىڭ سىنعى عازەز اقىتۇلىن، اقىرعى ساپارعا اتتاندىرىپ، جەربەسىككە بولەپ قايتتى.
جازعان كىتاپ، وقىعان بولسا بالاڭ،
مەن ولسەم دە ارت جاعىم قالماس قاران.
ماردىمسىز ەڭبەكتەرىم بولساداعى،
كوڭىل تولماس بۇل جاققا بولام الاڭ. - دەپ سوڭعى مينۋتتارعا دەيىن قالام تەربەگەن عازەز اقىت ۇلى 1924 جىلى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ شاكۇرتى جەرىندە ءومىر ەسىگىن اشقان. ەس بىلە ءبىلىم كاۋسارىنان سۋسىنداعان العىر بالا، 1931 جىلدان باستاپ ەسكىشە، جاڭاشا ءبىلىم الىپ، اكەسى اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ تالىم-تاربيەسى ارقىلى جاستايىنان ونەر، ءبىلىم قۋىپ ەرجەتەدى.
1939 جىلى 24 جەلتوقساندا اكەسى اقىت جۇڭگو ۇكىمەتى جاعىنان تۇتىقىندالىپ، 800 دەن استام كونە، جاڭا كىتاپتارىن قوسا تارتىپ اكەتتى. 1940 جىلى ەسىمحان باستاعان تەڭسىزدىككە قارسى كوتەرىلىس باستالىپ، كوكتوعاي، شىڭگىل ەلى موڭعوليا شەكاراسىنا تىرەلەدى. وسىناۋ قاندى شايقاستا 16 جاستاعى عازەز اقىت ۇلى دا ءجۇردى. سوعىس سايابىر تاپقان جىلدارى اكەسىنىڭ ءبىر ءبولىم كىتاپتارى قايتا ورالدى. اراب، پارسى تىلىندەگى كىتاپتاردىڭ سىرىن اشا الماعان ول، اراب ءتىلىن وزدىگىنەن ۇيرەنەدى. تىنباي تالاپتانعان جالىندى جاس ءدىني بىلىممەن قوسا، تاريح، جاعراپيا، استرونوميا عىلىمىنان دا ساۋات اشادى.
1946-1948 جىلدار ارالىعىنا دەيىن اۋىلىندا ءدىني، فانني جولمەن اۋىل بالالارىن وقىتۋمەن شۇعىلدانعان اعارتۋشى، ازاتتىقتان كەيىن، 1950 جىلى كوكتوعاي اۋداندىق مادەني وقۋ-اعارتۋ ءبولىم باستىقتىعىنا تاعايىندالادى. 1953 جىلدان باستاپ مەكتەپتەر سالىنىپ، 1958 جىلعا دەيىن كوكتوعاي اۋدانىندا ۇستازدىق جانە باسشىلىق قىزمەتىندە بولىپ، حالىق ساناسىن اعارتۋعا ەرەن ەڭبەك سىڭىرەدى. ولەڭ جازۋدى 1942 جىلى اكەسى اقىت تۇرمەدە قايتىس بولعان كەزدە ارتىنا قالدىرعان ءتورت وسيەتىن جىرعا اينالدىرۋدان باستاعان قالامگەر، اكەسى مەن اعاسى بىردەي ۇستالىپ، قۇلازىعان ءومىرىن وبرازداعان «جەتىم بالاپان» اتتى تولعاۋ جازادى. سول كەزدە تاعى، شاعاتاي تىلىندە جازىلعان «ەسكەندىر» قيساسىن قازاقشا ولەڭگە اينالدىرادى. 1948 جىلى كوكتوعاي شىڭگىل ەلى بوعداعا اۋىپ بارعاندا تۋعان جەردى ساعىنىپ ءجۇرىپ جازعان «التاي اڭساۋلارى» دەگەن تولعاۋى العاشقى كولەمدى شىعارماسى بولاتىن. 1951 جىلى جازىلعان «كەشە كەمدىك، بۇگىن تەڭدىك» اتتى ولەڭى، «كوركەم ونەر حالىق قورەگى» اتتى ادەبي ماقالاسى التاي گازەتىندە جارىق كورەدى.
«كىم تۋادى جالعاندا،
جەتىپ شىركىن ارمانعا.
ابىرويعا الدانسا،
ول دا قالار ءبىر كۇنى.
قۇمار بولما ءمانساپقا،
ءمانساپ قونار جاڭساق تا،
ۇنەمى تۇرماس اڭساپ تا،
وپاسىز ونىڭ شىن سىرى» - دەپ، ادەبيەت ايدىنىندا قۇلاشتاي باستاعان الىمدى ازاماتتى 1958 جىلى باستالعان «الاساپىراعان» جىلداردىڭ قاراقۇيىنى ءىلىپ اكەتىپ تارىمداعى جازا مايدانىنان ءبىراق شىعارادى. 20 جىلدى اۋىر ەڭبەكپەن تارىمدا وتكىزگەن قالامگەر 1978 جىلى:
جاسىم كەلىپ ەلۋدىڭ التاۋىنا،
ءومىردىڭ ىنتىق بولىپ القاۋىنا.
جۇرگەندە جارلىق بولدى ۇكىمەتتەن،
ءبىر جولاتا ۇيىمە قايتارۋعا.
تۋرا قايتتىم جۇگىمدى كوتەردىم دە،
كوردىم بە دەپ راحاتىن بۇل تەردىڭ دە.
مەكەن جەر، تۋعان ەلىم، وسكەن ورتام،
سەندەردى وتىرىك پە، شىن كوردىم بە؟
جىگىتتەر بارسىڭ با، جوق مەن كەتكەندە،
كەلىپ تۇرمىن بارلىعىڭ ەرجەتكەندە.
جەتى جاستا قالعانىڭ كەلدىم مىنە،
جيىرما سەگىز جاستان سەن وتكەندە. - دەپ ساعىنش جىرىن توگە كەلىپ، اداسقان ۇيىرىنە قوسىلادى. 1979 جىلى اتاق-ابىرويى قالپىنا كەلگەن عازەز اقىت ۇلى 1980-1994 جىل ارالىعىنا دەيىن كوكتوعاي اۋداندىق ساياسي كەڭەستىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى بولادى. وسىناۋ جىلداردا:
«شابىت نە، ول ءبىر ۇشقان كوڭىل قۇسى،
شارىقتايدى، سامعايدى، كەڭ تىنىسى.
شابىسى جۇيىرىك اتتىڭ بابىنداعى،
كوسىلگەن دومبىرانىڭ شەرتىلسى.» - دەپ، قالامىن قايتا قولىنا الىپ، تىلەپ ۇشقان قىرانداي شابىتنا قايتا مىنگەن قالامگەر، «شابىت»، «سالتانات» سياقتى كولەمدى داستاندار جازادى. 1950 جىلداردىڭ وزىندە «دۇرىس جازىپ، تۋرا سويلەيىك»، «ءتىل-جازۋ عىلمي جيىننىڭ قارارلارىن قورعايىق» قاتارلى ماقالالار جازىپ، سول كەزدەگى شينجياڭ وقۋ-اعارتۋ جۋرنالى، ىلە گازەتىندە جاريالايدى. اكەسى اقىت ءۇلىمجى ۇلى تۋرالى جانە باسقادا زەرتتەۋ ماقالالارى، «ەسىلدەر ەسكە تۇسكەندە»، «ۇمىتپايمىز سەنى اساعا»، «وت باسىنان باستالىپ، ورتاعا كەڭەيگەن اباي مەكتەبى»، «قازاق ىشىندە تامىر تارتقان ءبىر شوق تەرەك» قاتارلى ەسسە، وچەرىكتەرى شۇعىلا، التاي اياسى، بوعدا، قۇمىل القابى قاتارلى جۋرنالداردا ۇزبەي جاريالاندى. «ءان تەربەتكەن جۇرەك» قاتارلى ولەڭدەرى «ءور التاي الشىندارى» اتتى كىتاپقا كىرسە، «قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار» اتتى كىتاپتار رەداكسياسىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا جازعان «اقىت ءۇلىمجى ۇلى» اتتى ەسسە كىتابى، «سارقىت» اتتى ولەڭدەر جيناعى جارىق كوردى. عازەز اقىت ۇلىنىڭ اسا قۇندى، كولەمدى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى - «قۇران كارىمدى» ءىنىسى ماقاشپەن بىرگە تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارۋى بولدى. دۇنيە ءجۇزى قازقتارىنىڭ رۋحانياتىنا قوسقان زور ۇلەس سانالعان بۇل ەڭبەك، 1990 جىلى ۇلتتار باسپاسىنان 35 مىڭ تيراجىمەن باسىلىپ، ەلىمىز ءىشى-سىرتىنا كەڭ تارادى.
مۇنىڭ سىرتىندا مۇحاممەت پايعامباردىڭ حاديستەرىنەن ادىلەت، ادالدىق، شىنشىلدىق، مەيىرىمدىلىك، ءوزارا بەرەكە-بىرلىك، سۇيىسپەنشىلىك، عىلىمدى ءسۇيۋ، ەڭبەكتى ءسۇيۋ، اتا-انانى قۇرمەتتەۋ، ۇرپاقتاردىڭ حاقىسى، ەرلى-زايىپتىلار قاتىناسى، ۇستازدار مەن شاكىرتتەر قاتىناسى سياقتى مورال-احلاق مازمۇندارىن قامتىعان 405 حاديستى تاڭداپ اۋدارسا، «قۇرانداعى عىلمي نەگىزدەر» اتتى كىتاپشاسىن جازىپ، ۇلتتار باسپاسىنا جولداعان.
كوزى تىرىسىندە مەملەكەتتىك مۇسىلماندار قوعامى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ساياسي كەڭەس، جۇڭگو فولكور قوعامى شينجياڭ بولىمشە قوعامىنىڭ مۇشەسى، اۆتونوميالى رايون يسلام ءدىنى قوعامىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، كوكتوعاي اۋداندىق ساياسي كەڭەستىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى قاتارلى مىندەتتەردى اتقارعان عازەز اقىت ۇلى:
«مەن ولەرمىن ارتىمدا قالار ءسوزىم،
تىرىدەي بەر، ءسوز قالسا مەنىڭ كوزىم.
بولماسادا، ءسوزىمنىڭ ءبارى اسىل،
تەرىپ الار اسىلىن، ەكشەپ جەزىن.
دەمەيمىن جازعانىمنىڭ ءبارى جارار،
جاراعانىن ىشىنەن تەرىپ الار.
قامتىلعان ءون بويىندا يماندىلىق،
ەڭ بولماسا، اۋدارعان قۇران قالار» - دەپ، 2012 جىلى ماۋسىم ايىندا بىزبەن ماڭگى قوشتاستى.
ءيا، قالامگەر، اۋدارماشى قوعام قايراتكەرىنەن بىزگە قۇران عانا قالعان جوق، تاۋسىلماس تاعىلىم، ونەر مەن ءبىلىم، ىزگىلىك، قاجىر-قايرات، سابىر مەن سالماق قالدى. سول ءۇشىن دە ول كىسى ءار ءداۋىر، ءار ۇرپاقتىڭ الدىندا شام شىراقتاي جايناپ ماڭگى جاساي بەرەدى!
قۋانىش ءىلياس ۇلى، 2015.02.09
6alash ۇسىنادى
